સમગ્ર અરધી સદીની વાચનયાત્રા/રજનીશ/ધર્મ સે જન્મ કા સંબંધ નહીં

[ધર્મપરિવર્તન — વિરોધી વિધેયક સંબંધે ૧૯૭૯માં પૂછાયેલા પ્રશ્નના જવાબમાં :] ઈસ વિધેયક કે દ્વારા ઈસ બાત કી ચેષ્ટા કી જા રહી હૈ કિ લોગ ધર્મ— પરિવર્તન ન કર સકેં. કિસી વ્યક્તિ કી ધર્મ કો ચુનને કી સ્વતંત્રતા છિનના અત્યંત મૂઢતાપૂર્ણ હૈ. કોઈ અગર ઈસાઈ હોના ચાહતા હૈ, તો હકદાર હૈ ઈસાઈ હોને કા. સચ તો યહ હૈ, જન્મ કે સાથ ધર્મ કા કોઈ સંબંધ નહીં હૈ. નહીં તો ભારતીય સંસદ મેં એકાધ વિધાયક ઔર લે આના ચાહિએ — કિ જો કમ્યુનિસ્ટ ઘર મેં પૈદા હુઆ હૈ, ઉસે કમ્યુનિસ્ટ હી રહના પડેગા; ઔર જો કૉંગ્રેસી ઘરમેં પૈદા હુઆ હૈ, ઉસે કૉંગ્રેસી હી રહના પડેગા! અગર જન્મ કે સાથ રાજનીતિ તય નહીં હોતી, તો જન્મ કે સાથ ધર્મ કી વિચારધારા કૈસે તય હો સકતી હૈ! જન્મ કો ક્યા સંબંધ હૈ વિચારધારા સે? કિસી આદમી કે ખૂન કી જાંચ સે બતા સકતે હો કિ હિંદૂ હૈ, યા મુસલમાન હૈ, યા ઈસાઈ હૈ? કિસી આદમી કી હડ્ડિયાં બતા સકેંગી કિ ઉસકી વિચારધારા ક્યા થી — નાસ્તિક થા કિ આસ્તિક થા? ધર્મ સે ઔર વિચારધારા સે જન્મ કા કોઈ ભી સંબંધ નહીં હૈ. લેકિન યહ દેશ હિંદુ મતાંધો કે હાથ મેં પડા જા રહા હૈ. ચેષ્ટા યહ હૈ કિ કોઈ હિંદુ કિસી દૂસરે ધર્મ મેં ન જા સકે. લેકિન કોઈ નહીં પૂછતા કિ હિંદુ કિસી દૂસરે ધર્મ મેં જાના ક્યોં ચાહતે હૈં? ઔર અગર જાના ચાહતે હૈં, તો ઉનકે જાને કે કારણ મિટાઓ. અગર હિંદુ નહીં ચાહતે કિ હિન્દુ ઈસાઈ હોં, તો ઉનકે કારણ મિટાઓ. એક તરફ હરિજનોં કો જિંદા જલાતે હો, ઉનકી સ્ત્રાયાં પર બલાત્કાર કરતે હો, ઉનકે બચ્ચોં કો ભૂન ડાલતે હો, ગાંવ બરબાદ કર દેતે હો, આગ લગા દેતે હો — ઔર દૂસરી તરફ સે વે ઈસાઈ ભી નહીં હો સકતે! જિસ ધર્મ મેં ઉનકા જીવન ભી સંકટ મેં હૈ, ઉસ ધર્મ મેં હી ઉન્હેં જીના હોગા. લેકિન ઈસ વિધેયક કો લાને વાલોં કા કહના હૈ કિ ઈસાઈ હિન્દુ લોગોં કો ભરમા લેતે હૈં; હમ ભરમાને કે ખિલાફ વિધાયક બના રહે હૈ. તુમ નહીં ભરમા પાયે — ઈસાઈ ભરમા લેતે હૈં! ઉન લોગોં કા કહના હૈ કિ ઈસાઈ તો લોગોં કો ધન, પદ, નૌકરી, પ્રતિષ્ઠા, શિક્ષા, ભોજન, અસ્પતાલ, સ્કૂલ — ઐસી ચીજેં દેકર ભરમા લેતે હૈં. તો તુમ પાંચ હજાર સાલ સે ક્યા કર રહે હો? સ્કૂલ નહીં ખોલ સકે? અસ્પતાલ નહીં બના સકે? લોગોં કો રોટી-રોજી-કપડા નહીં દે સકે? અગર ઈસાઈ લોગોં કો રોટી— રોજી-કપડા દેકર ભરમા લેતે હૈં, તો યહ સિર્ફ તુમ્હારી લાંછના હૈ. યહ તો તુમ્હારે ચેહરે પર કાલિખ પુત ગયી. પાંચ હજાર સાલ મેં તુમ લોગોં કો રોટી-રોજી-કપડા ભી નહીં દે પાયે! લોગ ઈતને ભૂખે હૈં, ઈતને દીન, ઈતને દુર્બલ કિ રોટી-રોજી કે લિયે ધર્મ બદલ લેતે હૈં! તો નિશ્ચિત હી તુમ્હારે ધર્મ કી કીમત રોટી-રોજી સે જ્યાદા નહીં હૈ. ઔર તુમ્હારે ધર્મ ને દિયા ક્યા ઉન્હેં? અગર દિયા હોતા, તો ક્યોં બદલતે? અગર ચાહતે હો કિ ન બદલેં, તો કુછ દો. અસ્પતાલ ખોલો, સ્કૂલ ખોલો. ભેજો અપને સંન્યાસિયોં કો, ઉનકી સેવા કરેં. પાંચ લાખ હિંદુ સંન્યાસી હૈં, ઇનકો ભેજો : સેવા કરેં, સ્કૂલ ચલાયેં, અસ્પતાલ ખોલેં. મગર હિંદુ સંન્યાસી તો સેવા કરતા નહીં — લેતા હૈ. ઉસને સદિયોં સે સેવા લી હૈ. ઉસકે પૈર દબાઓ, ઉસકે ચરણોં પર સિર રખો. લોગ થક ગયે મૂઢો કે ચરણોં પર સિર રખતે-રખતે. ઔર લોગ ભૂખેં હૈં. ઔર લોગ અપમાનિત હૈ. તુમ્હારે સાથ હૈં — યહી આશ્ચર્ય હૈ! શૂદ્રોં કા કભી કા તુમસે સંબંધ છૂટ જાના ચાહિયે થા. કૈસે શૂદ્ર તુમ્હારે સાથ રહે આ રહે હૈં, યહ ચમત્કાર હૈ? જહર તુમને હજારોં સાલ તક પિલાયા હૈ કિં ઉનમેં અબ સ્વતંત્રતા કા બોધ ભી નહીં રહ ગયા હૈ. ઉનમેં ઈતની ભી ક્ષમતા નહીં રહ ગયી હૈ કિ કહ દેં, કિ નમસ્કાર! અબ બહુત હો ગયા! તુમને હમેં બહુત સતા દિયા. અબ કમ-સે-કમ ઈતના તો હમેં આજ્ઞા દો કિ હમ ઈસ ઘેરે કે બાહર જાએં.

*

મૈં ઈસાઈ નહીં હૂં, મૈં હિંદૂ ભી નહીં હૂં. મૈં કિસી ધર્મ કા અનુયાયી નહીં હૂં. લેકિન ફિર ભી મૈં યહ માનતા હૂં કિ અગર કોઈ વ્યક્તિ અપના ધર્મ બદલના ચાહતા હૈ, તો યહ ઉસકા જન્મસિદ્ધ અધિકાર હૈ. કારણ ભી ઉસકો હી તય કરના હૈ. ઔર અગર વહ રોટી-રોજી કે લિયે અપના ધર્મ બદલ લેતા હૈ, તો ઈસસે સિર્ફ ઈતના હી સિદ્ધ હોતા હૈ કિ જિસ ધર્મ મેં વહ થા, વહ રોટી-રોજી ભી નહીં દે સકા — ઔર તો ક્યા દેગા! થોથે સિદ્ધાંત પેટ નહીં ભરતે! “ભૂખે ભજન ન હોહિં ગોપાલા” વહ બહુત દિન સુન ચુકા ભૂખે ભજન કરતે કરતે; ન આત્મા તૃપ્ત હોતી, ન શરીર તૃપ્ત હોતા. પરલોક કી તો બાત છોડો, યહ લોક ભી નર્ક મેં બીત રહા હૈ. તો અગર કોઈ ઈસે બદલ લેના ચાહે, તો મૈં ઉસે ઉસકા જન્મસિદ્ધ અધિકાર માનતા હૂં.