ઋતુગીતો/હિન્દી બારમાસી
[રામચંદ્રનાં માતા કૌશલ્યાનું બારે માસનું કલ્પાંત કલ્પાયું છે. ગુજરાતમાં જેમ મારુ ગીતોની માફક બહેન-ભાઈનાં ઋતુ-વિયોગનાં ગીતો નથી, તેમ આ પ્રકારનાં માતા-પુત્રનાં વિયોગ-ઋતુગીતો પણ નથી, આપણી બારમાસી કેવળ દંપતીને જ ઉદ્દેશીને રચાઈ છે. મુરાદાબાદ જિલ્લાનું આ ગીત શ્રી રામનરેશ ત્રિપાઠીએ સંગ્રહેલું છે.]
ચત અયોધ્યા જન મેં રામ, ચન્દન સે લિપવાયે ધામ, સોરન કલસ ધરે ભરવાય, ધરે ઘટમંડલ પઠાયે અરી બૈરન કેકૈઈ વન બાલક મેરે! બસાખે ઋતુ ભીષમ લાજ, પવન ચલત જૈસે બરસત આગ, જલ બિન તડપત મીન, પિયાસે હોઈહૈ લછમન રામ, કાઉ બિરિછ તરે, યહી દુખ દીને કૈકેઈ! — પઠાયે.
જેઠ માસ લૂ લાગત અંગ, રામ લખમણ અરુ સીતા સંગ, હરિકે ચરન જૈસે કમલ સમાન, ન્યો પજરે ધરતી અસમાન પઠાયે.
અર્થ ચૈત્રે રામ અયોધ્યામાં જન્મ્યા. ચંદનથી ઘર લીંપાવ્યું. સુવર્ણના કળશ ભરાવ્યા. ઘટ-મંડલ રચાવ્યું. અરેરે! મારી વૈરિણી કૈકેયીએ મારાં બાળકોને વનમાં મોકલાવ્યાં. વૈશાખે ઋતુ ભીષણ લાગે છે. અગ્નિ વરસતો હોય તેવો પવન ફૂંકાય છે. હે કૈકેયી! તેં શાને માટે આ દુઃખ દીધું? જેઠમાં રામ-લક્ષ્મણ અને સીતાને લૂ લાગતી હશે. પ્રભુનાં ચરણો કમલ સમાન છે. અને ધરતી આભ તો અત્યંત પ્રજ્વલી રહ્યાં છે.
અષાઢ માસ ઘન ગરજે ઘોર લટક બિહંગન કૂકત મોર, ઠાઢી કૌશલ્યા અવધપુર ધામ, બન ભીંજૈ મેરે લછમન રામ; કાઊ બિરિછ તરે, યહી દુખ દીને કૈકેઈ! — પઠાયે.
સાવનમેં સર સાધે તીર, ભૈંપત ગૂંજત ફિરત ભુજંગ; ઠાઢી કૌશલ્યા અવધપુર ધામ, બન ભીંજે મેરે લછમન રામ, ઝીમર ઝર લાગૈ. — પઠાયે.
ભાદોં મેઘા પડે અપાર, ઘર બેટો સગરો સંસાર, બડી બડી બુઁદિયા બરસત નીર, રૈન અઁધ્યારી કૈસે કરે ગુજરાન મોયઁ જનમ જરી કે. — પઠાયે.
કવાર કનાગત લાગય લાગ, દાન કરે સબરી સંસાર, આજ જો હોતે અયોધ્યામેં લછમનરામ, ન્યોતતી બામ્હન દેતી દાન થાર ભર મોતી. — પઠાયે.
કાર્તિક માસ યક હોત દિવારી, ઘર દિવલા પજારે ઘરનારી, મેરી અયોધ્યા પરી અધ્યારી, નરિ કૈકેઈ તૈને. — પઠાયે.
આષાઢે ઘન ઘોર ગરજે છે. વિહંગો લટકાં કરે છે. મોરલા ટૌકે છે. કૌશલ્યા અવધપુરમાં ઊભી છે, ને મારા રામલક્ષ્મણ વનમાં ભીંજે છે. શ્રાવણમાં ભમરા ગુંજે છે. ને સર્પો ફરે છે. ભાદરવામાં અપાર મેઘ વરસે છે. સઘળો સંસાર ઘેર બેઠો છે. મોટે છાંટે નીર વરસે છે. અંધારી રાત હું કેવી રીતે ગુજારું? આસોમાં શ્રાદ્ધ સરાય છે. [ઉત્તર હિન્દ તરફ મહિના આપણા કરતાં એક પખવાડિયું આગળ ચાલે છે.] સર્વ સંસાર દાન કરે છે. જો આજ રામ-લક્ષ્મણ આંહીં હોત તો બ્રાહ્મણોને નોતરીને હું થાળ ભરીને મોતીનાં દાન દેત. કાર્તિકમાં દિવાળી આવી. સ્ત્રીઓ ઘરમાં દીવડા પેટાવે છે, પણ મારી અયોધ્યા અંધારી પડી છે.
અગહન કુંવર કે કરતી સિંગાર, સિમાતી બસતર સોને કે તાર; પગ પૈંજન ઔર ખોલો કિવાડ, માથે ચીરા ઝલકતી દાર; ગલ બૈજન્તી માલા. — પઠાયે.
પૂસ માસમેં પડે તુષાર, બિન ઓઢના મોરે લછમન રામ, કૈસે કરે મોં જનમ જરી કે આજ ગુજરાન. — પઠાયે.
માઘ માસ ઇત હોત વસંત, સુત વિદેશ તન તજ ગયે કંત, બૈઠે ભરતજી ઢોરે ચૌર. — પઠાયે.
આજુ જો હોતે અયોધ્યા મેં લછમન રામ, ગદ્દી સિર મૌર બસંત ધરે જી. — પઠાયે.
ફાગુલ મેં રસ રાંચત રંગ, બૈઠે ભરતજી ઘૌરેં અબીર; કિન છિરકુ નાય લછમન રામ. — પઠાયે.
માગશીર્ષમાં હું કુંવરને માટે શણગાર કરતી. સોનાતારવાળાં વસ્ત્રો સિવડાવતી. માથા પર ઝલકતી પાઘડી અને ગળામાં માળા પહેરાવતી. પોષે હિમ પડે છે. મારા રામ-લક્ષ્મણ ઓઢણ વિના ધ્રૂજતા હશે, હું કેવી રીતે જન્મ વિતાવું? માહમાં વસંત આવે છે. પુત્રો વિદેશ છે ને કંથે દેહ તજ્યો છે. ભરતજી બેઠા બેટા (રામની પાદુકાને) ચમ્મર ઢોળે છે. ફાગણમાં રંગ રુચે છે. ભરતજી બેઠા બેઠા અબીલ ઘોળે છે, પણ રામ-લક્ષ્મણ રંગ છાંટવા હાજર નથી.