કાવ્ય-આચમન શ્રેણી – ઉમાશંકર જોશી/૨૪. આત્માનાં ખંડેર: સૉનેટમાલા
૧. ઊગી ઉષા
આયુષ્યની અણપ્રીછી મધુપ્રેરણા-શી
ઊગી ઉષા સુરભિવેષ્ઠિત પૂર્વ દેશે,
આગંતુકે પુરમહેલઅગાશીઓમાં
ઊંચે રહી નીરખી મ્હાલતી પદ્મવેશે.
ને ટેકરીશિખર રંગપરાગછાયું
પ્રેરી રહ્યું ઉર મહીં નવલા જ ભાવ.
નીચે, ઉછાળી જરી ફેનિલ કેશવાળી
ઘુર્રાટતો વિતરી જોમ પુરાણ સિંધુ.
આગંતુકે નીરખી ટેકરી વીંટી ર્હેતી
લીલા શહેર તણી વિસ્તરતી સુદૂર;
ઊંચે સર્યો ક્ષિતિજધુમ્મસ ભેદી સૂર્ય.
કોલાહલો પુર તણા ચગવા જતા, ત્યાં
ગર્જી રહ્યો અતિથિનો પુલકંત આત્મા:
‘આ ભૂમિનો બનીશ એક દી હું વિજેતા.’
મુંબઈ, ૨-૯-૧૯૩૫
૨. અહમ્
ગુહા અંતર્ કેરી ભરી ભરી અહંઘોષ સ્ફુરતો,
જવા વિશ્વે વ્યાપી અદકી વધતી આત્મની વ્યથા;
થતું હૈયાને જે સ્થલ સ્થલ કહું મારી જ કથા,
પ્રયાણાર્થે ઘેલો કદમ ભરવા પ્રાણ ઝૂરતો.
ચહે અંગો મીઠા સુમસુરભિના પુંજ લચતા,
અને શીર્ષે વાંછે મુકુટ ધરવા શૃંગ ગિરિનાં;
ઊડી ઊંચે, મૂઠી ઉડુની ભરીને માલ્ય રચવા,
લઘુ ચિત્તે મોટા ઉરછલકતા કોડ મચતા.
મહા વિસ્તારો આ અમિત વિહરે કાલસ્થલના,
ખચેલા સૌન્દર્યે; પણ હું-વિણ સૌ શૂન્ય-સરખા.
અહીં ઊભીને મેં કરી જ રચના ભાવિ-ભૂતની,
અને મારે જોયે સ્થલ સકલને જીવની મળી.
હતું સૌ: એ સાચું! હતી પણ ખરી હુંની જ મણા;
વિના હું બ્રહ્માંડે કવણ કરતે વિશ્વરમણા?
મુંબઈ, ૬-૯-૧૯૩૫
૩. સત્ત્વ-પુંજ
મ્હેરામણો ગરજતા અહીં સામસામે:
આ એક ગેબી કંઈ તાલથી નર્તનારો,
હીંચોળતો હૃદયમાં અણમૂલ રત્ન,
ઉલ્લાસહાસભર મેઘપિતા સમુદ્ર;
ને આ વિરાટ વળી માનવસિંધુ નિત્યે
ગર્જંત, ઓટભરતી મહીં મસ્ત, લ્હેરે.
દે યંત્ર તાલ, અણથંભ પ્રવૃત્તિગર્ભે
છૂપાં કંઈ હૃદયરત્ન ઝુલાવી ર્હેતો.
ઝૂકી શશાંક નભમધ્ય છટાથી જેવો
આકર્ષતો સુભગ સાયરવારિ ઊંચે,
છીપો મહીં મૂકી જતો કદી મોતી શુભ્ર;
એવો મહા વિરલ પ્રેરક સત્ત્વ-પુંજ
સંક્ષુબ્ધ આ તરલ માનવરાશિ માગે,
કે કૈં કર્યે જીવન જાગી ચગે હુલાસે.
મુંબઈ, ૬-૯-૧૯૩૫
૪. અશક્યાકાંક્ષા?
મહત્ત્વાકાંક્ષાનાં વિવિધવરણાં મેઘધનુની
છટા ફેલે ચક્ષુ રીઝવી, પજવી આત્મબળને.
તરે દૃષ્ટિ સામે કણ થકી થયા મેરુ દ્યુતિના,
પૂરે સાક્ષી કૂડી અફર ઇતિહાસે સ્મૃતિ ભરી.
વિશાળે નાનો-શો જગફલક ઈસ્કંદર ઘૂમ્યો,
અને બાળે વેશે તખતતખતે બાબર રમ્યો;
ખરી વેળાની ગૈ ફરજ બજવી જોન કુમળી,
યુવાનીમાં શામ્યું પણ વિઘન ના કીટ્સ-ઉરને.
શ્વસે મારે હૈયે પણ તણખ તે ચેતન તણી,
સરી જે સૃષ્ટિની પ્રથમ પલકે, જે જળચરો
વનોની સૃષ્ટિ ને ગિરિ ગિરિ ભમંતાં પશુગણો
તણા પ્રાણે વ્હેતી, યુગ યુગ ક્રમે વેગથી ધપી,
પ્રકાશી અંતે જે મનુજ રૂપમાં ઉત્ક્રમવતી.
વિકાસીને આગે પ્રગટ બનું પ્રજ્ઞાપુરુષ હું.
મુંબઈ, ૨-૯-૧૯૩૫
૫. દે પયઘૂંટ, મૈયા!
રાતેદિને નિશિદિવાસ્વપને લુભાવી,
દેતી ચીજો વિવિધ ને લલચાવી ભોળો,
રાખે મને નિજથી નિત્ય તું દૂર બાળ.
તારા સમી જનનીયે કરશે ઉપેક્ષા?
શાને વછોડતી, અરે! નથી થાવું મોટા.
હું તો રહીશ શિશુ નિત્યની જેમ નાનો.
નાનો શિશુહકથી ધાવણસેર માગું,
એ દૂધથી છૂટી ભ્રમે જ થવાય મોટા.
રાતે શ્વસે ધડક થાનની તેજગૂંથ્યા
કમ્ખા પૂંઠે, વળી દિને રવિહીરલો તે
અંબારતેજ મહીં છાતી રહે છુપાવી.
રે! ખોલ, ખોલ, ઝટ છોડ વિકાસધારા,
ને ના પટાવ શિશુને, બીજું કૈં ન જો'યે
થાને લગાડી બસ દે પયઘૂંટ, મૈયા!
મુંબઈ, ૨૬-૮-૧૯૩૪
૬. કુંજ ઉરની
શ્વસે શૃંગે શૃંગે યુગ યુગ તણા શ્રાન્ત પડઘા,
અને વ્હેતી તાજી ઝરણસલિલે આદિકવિતા,
તળાવોનાં ઊંડાં નયન ભરી દે કાલની દ્યુતિ,
રચે બીડે ઘાસે પવન ઘૂમરીઓ સ્મિત તણી;
દ્રુમે ડાળે માળે કિલકિલી ઊઠે ગીતઝૂલણાં,
લતા પુષ્પે પત્રે મુખચમક ચૈતન્યની મીઠી;
પરોઢે-સંધ્યાયે ક્ષિતિજઅધરે રંગરમણા,
– મને આમંત્રે સૌ પ્રણય ગ્રહવા વિશ્વકુલનો.
નહીં મારે રે એ પ્રકૃતિરમણીનાં નવનવાં
ફસાવું રૂપોમાં, પ્રણય જગને અર્પણ કર્યો.
મનુષ્યો ચાહે કે કદી અવગણે, કૈં ન ગણના;
રહું રાખી ભાવો હૃદય સરસા, સૌ મનુજના.
મને વ્હાલી વ્હાલી કુદરત ઘણી, કિંતુ અમૃતે
મનુષ્યે છાયેલી પ્રિયતર મને કુંજ ઉરની.
મુંબઈ, ૨-૯-૧૯૩૫
૭. અકિંચન
બેઠો બજાર જઈને નિજની સમૃદ્ધિ
ખોઈ અકિંચન થવા: અહીં ભાવનાનાં
સાચાંજૂઠાં ધવલ મોતીની લૂમ રમ્ય.
ને આ પરાગભર પુષ્પ ચૂંટેલ કૈં જે
આ લોકના અનુભવો તણી કાંટમાંથી.
દેજો ક્ષમા, નવ ગૂંથી જ શક્યો હું માલા!
શોચ્યું: થશે ટપકતી મુજ અંગુલિથી
એ પુષ્પ સૌ સુરભિહીણું વિવર્ણ મ્લાન.
‘રે વાહ, તું અજબ દંભી લૂંટાવનારો!'
ટોળા મહીંથી વદ્યું કો મુખ રાખી નીચું.
‘પેલું, કહે, છૂપવી રાખ્યું કશું કપાટે?'
‘હા. એય અર્પવું ખરે – અણબોટ ઉર.’
સૌયે ગયાં વીખરી, આખર ખોલી બોલ્યો:
પીજો, ભલાં પણ ન ચંચુપ્રહાર દેજો.
મુંબઈ, ૨-૯-૧૯૩૫
૮. સંતોષ
ટૂંકી નજર ના 'પણી, ફલક દૃષ્ટિનો ના ટૂંકો;
ભલે ક્ષિતિજગોળ સંકુચિત લાગતો પૃથ્વીનો.
ધરે દૃગ સમક્ષ ફક્ત મર ડુંગરોથી વીંટી
જમીન અતિ થોડી ગાઉ દસબારના પંથમાં;
જમીન પણ એટલી ધરી રહંત શિશુબાથમાં
ખગોળ અરધો; છુપાવતી નિજાંગ જોકે ઘણું,
અને મનુજદૃષ્ટિ સામી ભ્રમણે ન ઊભતાં સ્વયં
બતાવતી નભે અનંત રમણે ચડ્યા તારલા.
ટૂંકું જગત ના, રચાઈ પથરાયું ચોમેર જે.
ભલે નર ન એકીસાથ નવખંડ ખેડી શકે;
જહીં સ્થિર ઊભો તહીં જનસ્વભાવના કીમતી
પ્રકાર બહુયે, કદાચ સહુયે વસ્યા, આંખ જો.
અને હૃદય, દેશકાલવિધિવક્રતા ભાંડવી
તજી, નજીક જે ખડું નીરખી એહ લેવું ઘટે.
ઑગસ્ટ ૧૯૩૨
૯. અનંત ક્ષણ
ગઈ ક્યમ ગણું ક્ષણો? દિવસ, માસ, વર્ષો વહ્યાં
ગણું જ કઈ રીત? સૌ ફરી ફરી પડે જીવવાં.
નવાં નયનને જૂના મહીંથી મૂલ્ય લાધે નવાં.
અનેકવિધ જે થયા અનુભવો બધા પૂર્વના
લહ્યા નવલદર્શને નવલરૂપમાં, ને વળી
હજીય નવતત્ત્વ કાંઈ મળતાં નવે રૂપ સૌ
ફરી અનુભવો ઉરે ઊતરશે, ન આરો કહીં.
અને ફરી ફરી રહી જીવવી એ પળો એમ સૌ.
પળો સકળ આજની ગત પળોથી પોષાય, ને
જિવાય ગત એ પળો સકળ આજનીમાં, અને
ભવિષ્ય તણી સૌ ક્ષણો ઊતરી આજ આશારૂપે
સમૃદ્ધ ક્ષણ વર્તમાન કરતી, થતી ને સ્વયં.
ક્ષણેક્ષણ અનંત છે. નવનવે રૂપે વિસ્તરી
પ્રતિક્ષણ વિશે સ્ફુરે અનુભવો ત્રિકાલે ભર્યા.
નવેમ્બર ૧૯૩૩
૧૦. સમય-તૃષા
વરસભરનાં વીત્યાં વ્હાણાં, શમ્યાં પલકારમાં,
નથી ખબર કે જાણ્યાં માણ્યાં પૂરાં ઉરબ્હારમાં.
વરસભરના મધ્યાહ્નો ને મીઠી મધરાત્રિઓ, –
શું કહું? સહુયે આ હૈયે તો અજાણ જ યાત્રીઓ.
અધીરપભર્યા ભાવે વેણુ સુણી'તી વસંતની,
નીરખી'તી નભે વર્ષાનીયે મદે પદપંક્તિઓ.
શરદસરમાં દીઠી હોડી સરંતી મયંકની,
પણ કહીંય તે આ હૈયાને થયો નવ સ્પર્શ કો.
દિશ દિશ તણા આદર્શો, – ત્યાં સ્વમૂર્તિ તપાસું હું,
જગમગજના ઝંઝાવાતો, – વીંઝાઉં અશાંત ત્યાં;
દલિતઉરના લાવા, – ન્હાવા તહીં ઉર દોડિયું;
સમયની સુરા, ઢીંચ્યે રાખી અહર્નિશપ્યાલીમાં.
ફરી કહીંયથી ઊગી જો તો નવી નભ કો ઉષા,
ફરી સમયની હૈયે જાગે અદમ્ય ચિરંતૃષા.
૧૯૩૬
૧૧. આશા-કણી
નિરાશાનાં ક્ષેત્રે કરવી લણણી આશકણની,
અને ગોતી ર્હેવી જડ ઢગ મહીં ચેતનકણી,
છટા માયા કેરી મહીંથી સતની ઝાંખી ચહવી,
જનો વાંછે ઘેલા; જીવન તણી આ તે શી મદિરા!
કર્યું અન્યે તે કાં નવ કરી અરે હું પણ શકું?
પતાકા કીર્તિની ક્યમ ન ફરકાવી હુંય શકું?
પરંતુ ઘેરાયા સમય તણી એવી ભીંસ મહીં,
અનિચ્છાએ જાગે રુદન, મુખ જ્યાં જાય હસવા.
પ્રવાતો વૈરોના રુધિર ઉરનું ઝેર કરતા,
પ્રપાતો દોષોના જીવતર ભરી ઘોર દવતા.
અસિદ્ધિના ડંખો, પ્રણય અણમાણ્યા, દમી રહે.
મનુષ્યો તોયે રે શત વરસ શે જીવવું ચહે?
અશક્તિ આત્મહત્યાની એને આશા કહે જનો;
મૃત્યુથી ત્રાસતાં તોયે જિંદગી અર્ક મૃત્યુનો.
મુંબઈ, ૨-૯-૧૯૩૫
૧૨. મૃત્યુ માંડે મીટ
મૃત્યુ માંડે મીટ સુખદ લેવા સંકેલી
વિશ્વકુંજ જગડાળ મચેલી જીવનકેલી.
પુનર્જન્મનું પુણ્ય પરોઢ હવે તો ફૂટશે,
દિવ્ય ઉષાની પુનિત પીરોજી પાંખ પસરશે.
રચતું એવા તર્ક કૈંક હૈયું ઉલ્લાસે.
હશે જવાનું અન્ય પંથ કો નવા પ્રવાસે.
ફરી સફરઆનંદ તણી ઊડશે વળી છોળો.
વિચારી એવું મૃત્યુદંશ કરું શે મોળો?
શાને ભીષણ મૃત્યુમુખે અર્પવી કોમલતા?
વિદ્યુદ્વલ્લી હોય કથવી શાને પુષ્પ-લતા?
આવ, મોત, સંદેશ બોલ તવ ઘર્ઘરનાદે,
નહીં ન્યૂન, વધુ ભલે, રુદ્ર તવ રૂપ ધરીશ તું.
વક્રદંત અતિચંડ ઘમંડભરેલ વિષાદે
મુખ ઉઘાડ તુજ, શાંતચિત્ત તવ દંત ગણીશ હું.
વીરમગામ, ૩-૬-૧૯૩૦
૧૩. નિશાપંથ
થાક્યા કાને સ્વર મૃદુ પડ્યો: આવ રે આવ ચાલ્યો!
થાક્યા દેહે ફરી શરૂ કરી આખરી એક યાત્રા.
તારાતેજે ચમકી લલચાવી સ્ફુરે વીચિમાલા;
તેડાં મીઠાં ગણી જલનિધિનો નિશાપંથ ઝાલ્યો.
અશ્રુ ખારાં જીરવી જગને પાઠવે વારિ મીઠાં;
સિંધુ, તારાં જીવનવ્રત મેં અન્ય ક્યાંયે ન દીઠાં.
આંહીં લોકે લખ લખ જનોમાંય એકાકી ર્હેવું;
મૂગાં મૂગાં સહન કરવું, ના હયાનેય ક્હેવું.
મારે માટે અણખૂટ પડ્યાં વારિમેદાન મોટાં,
સિંધુ તારે જલતલ મૂકું કાયની નાવડી આ.
તારે ઊંડે જલતલ પૂરું છું, સહી રે તું લેજે,
ગાથા કૂડી જગની, અમૃતાવી ફરી પાછી દેજે.
ત્યાં તો કાયા ફગવી હડસેલી તરંગો પુકારે:
જા રે તારે જગ, ઉભયથી કૈં ન સંબંધ મારે.
મુંબઈ, ૯-૯-૧૯૩૫
૧૪. બિચારો મનુજ
કરી યત્નો કોટિ ગગન ચૂમતા મ્હેલ રચિયા;
પછી છો એ કાજે જીવતર બધું રોળ્યું ધૂળમાં.
નવા મ્હેલે જ્યારે અવસર મળ્યો વાસ વસવા,
તહીં તો પ્રાણોના જીરણ જ હતા મ્હેલ તૂટલા.
રગો ખેંચી ખેંચી નવલ કંઈ સૂરો જગવવા
મહા આયાસોથી અજબ સજ્યું વાજિંત્ર ઉરનું,
સુણ્યાની વેળાએ બધિર બનીને મૂર્છિત સમો
સદાનો આત્મા તો શત શત હતો જોજન પળ્યો.
મહાવજ્રાઘાતે હૃદયજડિમા તોડી, ઝરણું
વહાવ્યું તો હોંસે, પ્રબળ પુરુષાર્થે, પણ બધું
સુકાઈ એવું તો રણ સમ થયું જીવન હતું,
ફૂટ્યું એવું ક્યાંયે ઝરણ કુમળું લુપ્ત બનિયું.
બિચારો નિચોવે મનુજ વિધિની રેત અમથો;
વૃથા યત્ને ખુએ મૃગજળનીયે રમ્ય ભ્રમણા.
મુંબઈ, ૬-૯-૧૯૩૫
૧૫. દૃગજલ ભલાં
તમે ઉલ્લાસોની મીઠી મીઠી કરો પ્રેરક કથા,
યુવાનીલીલાનાં સતત બજવો શૌર્યબણગાં.
બુઢાપા પચ્ચીસે જગહૃદયના, તે ન નીરખો;
અને સદ્ભાગીનાં શિશુ રમકડે રાચી જ રહો.
પ્રતાપોની ગાથા રુધિરધબકે પૂરી, ઉરને
તમે આમંત્રો છો રજનિદિન આનંત્ય ઘૂમવા,
સુખે ભૂલો ભોળાં રગ રગ ભરીને ધગી રહ્યો
મહાગ્નિ મૃત્યુનો, જગ સકલ જેને કવલ-શું.
અહં કેરું માગો જડ થકી જ નિર્લોપન તમે,
શિખાવો ફિલ્સૂફી જીરવી ન સ્વયં, અન્ય ઉદરે
દવા તેજાબોની દરદ વણજોયે જ ઠલવો;
અહં ક્યાંનો? શાને? – પ્રથમ ઊચરો, લોપ પછીથી.
અસત્ આનંદોની પરબ રચી વ્હેંચો ન મદિરા,
ભલાં શોકપ્રેર્યાં દૃગજલ યથાર્થે વિહરતાં.
મુંબઈ, ૬-૯-૧૯૩૫
૧૬. અફર એક ઉષા
ઊગી ઊગી અફર એક ઉષા નમેરી.
છાતી હતી ટપકતી રુધિરે નિશા-ની
ને પાથર્યા કબર પે કદી હોય એવા
ફિક્કા હતા મરણમ્લાન ઉડુગણો સૌ.
વેરાયું ચિત્તક્ષિતિજે થકી ધુમ્મસે ને
રંગે ભરી જવનિકા સરી પાંપણેથી.
ત્યાં ટેકરી ફરતું દૃશ્ય શું ઠેર ઠેર?
રે ક્યાં ગઈ પ્રથમની જનતા વિરાટ?
આત્મા તણાં અરધભગ્ન ઊભેલ અર્ધાં
ખંડેરની જગપટે પથરાઈ લીલા.
ને છાંડીને જયમનોરથ, કો ઘવાયા
પંખી સમું ઉર લપાઈ કહીંક બેઠું
ખંડેરની કરુણભીષણ ગાતું ગાથા,
ને ગોતતું અફળ ગાન મહીં દિલાસા.
મુંબઈ, ૯-૯-૧૯૩૫
૧૭. યથાર્થ જ સુપથ્ય એક
ન રાવ, ફરિયાદ ના, ફિકર ના, અજંપાય ના,
ન કે પ્રબલ કોઈ સત્ત્વ થકી શક્તિની યાચના.
ન ઘેલી લગનીય વા ગગનચુંબી આદર્શની
ભમાવતી અસત્યચક્ર રચી રમ્ય ભ્રાન્તિ તણાં.
જગે દુરિતલોપની ઉર અશક્ય ના વાંછના,
ન વા ધગશ સૃષ્ટિના સકલ તત્ત્વસંમર્શની;
ડગેડગ વધારતી વજન શૃંખલા કાલની,
દમેદમ પધારતી નિકટ શાશ્વતી યામિની.
ન શાંતિ-ચિતસૌખ્ય-કાજ જગ ડ્હોળવાં મંથને,
ભરી યદિ અશાંતિ ચોગમ સમુલ્લસંતી જ તો.
મને અસુખ ના દમે વિતથ સૌખ્ય જેવાં કઠે;
સુખો ન રુચતાં, યથા સમજ માંહી ઊતર્યાં દુખો.
યથાર્થ જ સુપથ્ય એક, સમજ્યાં જવું શક્ય જે.
અજાણ રમવું કશું! સમજવું રિબાઈય તે.
મુંબઈ, ૯-૯-૧૯૩૫
(સમગ્ર કવિતા, પૃ. ૨૪૦-૨૪૯)