ગુજરાતી ટૂંકી વાર્તાનો ઇતિહાસ : વહેણો અને વળાંકો/વિનોદ ગાંધી

‘સગડીનો અગ્નિ’ :
નીતિન રાઠોડ

(‘સગડીનો અગ્નિ’ (વિનોદ ગાંધી) વાર્તાસંગ્રહ, ડિવાઈન પબ્લિકેશન, અમદાવાદ, પ્ર. આ. ૨૦૧૩(બીજી ૨૦૧૩), મૂલ્ય ૮૦, પૃષ્ઠ ૧૨૨) વિનોદચંદ્ર ત્રિકમભાઈ ગાંધીનો જન્મ ૮મી જૂન, ૧૯૫૩માં ગોધરામાં થયો હતો. સર્જક વિનોદ ગાંધીનું કવિતા, વાર્તા, નવલકથા, બાળસાહિત્ય, વિવેચન એમ વિવિધ સ્વરૂપો પ્રદાન છે. કવિતાક્ષેત્રે ‘રમ્યતા’, ‘પાર્થતા’, ‘ઝાકળના દરિયા’, ‘ફ્લેટ બંધ છે’ વગેરે કાવ્યસંગ્રહો પ્રાપ્ત થાય છે. તો વિવેચનક્ષેત્રે ‘વાર્તાકાર જયંત ખત્રી’, ‘સમદૃષ્ટિ’ પુસ્તકો મળે છે. તેમણે ‘વાસ’ નામની એક નવલકથા લખી છે. આ સિવાય ટૂંકી વાર્તાક્ષેત્રે બે સંગ્રહો મળે છે. ‘સગડીનો અગ્નિ’ અને ‘તમે સાક્ષાત એક વાર્તા છો...’. બાળસાહિત્યમાં સાત જેટલા સંગ્રહો આપ્યા છે. તેમના આ માતબર સાહિત્ય માટે ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીનો પુરસ્કાર તથા ગુજરાત સરકારનો કબીર ઍવૉર્ડ મળ્યા છે. તેમની સર્જનયાત્રા આધુનિકયુગથી લઈને અનુ-આધુનિક-આજપર્યંત ચાલી રહી છે. ગીત, ગઝલ તથા અછાંદસ કવિતામાં તેમનું પ્રદાન નોંધપાત્ર રહ્યું છે. એસ.પી.ટી. આટ્‌ર્સ કૉલેજ, ગોધરામાં ૩૦ વર્ષ સુધી ગુજરાતીના અધ્યાપક તરીકે સેવા આપી હાલ નિવૃત્ત થયેલા છે. અહીં તેમની વાર્તાઓ વિશે વાત કરવી છે. વિનોદ ગાંધીનો પ્રથમ વાર્તાસંગ્રહ ‘સગડીનો અગ્નિ’ (પ્ર. આ. ૨૦૧૨)માં કુલ ૧૯ વાર્તાઓ છે. આ વાર્તાઓ ગુજરાતીના ‘હયાતી’, ‘તાદર્થ્ય’, ‘જલારામદીપ’ વગેરે જેવા સામયિકમાં પ્રગટ થઈ છે તથા વિવિધ એવાં સંપાદનોમાં સમાવેશ પામી છે.

‘સગડીનો અગ્નિ’ વાર્તાસંગ્રહની પ્રથમ વાર્તા ‘શાલિનીનો હસબન્ડ અને હું’ છે. આ વાર્તાની કથનરીતિ જુદી છે. નાયક પંકજ અને શાલિની કૉલેજમાં હતા ત્યારે એકબીજાને પ્રેમ કરતાં હતાં. ત્યારબાદ બંનેયનું લગ્ન અલગ અલગ જગ્યાએ થઈ જાય છે. એક દિવસ અચાનક બંનેય રસ્તામાં મળી જાય છે. આ ઔપચારિક મુલાકાત અંતે નાયક શાલિનીના ઘેર જાય છે. તેના પતિ શરદને મળે છે. ઘરમાં રહેલી શાલિની પંકજને મળવા આવતી નથી. પંકજ શરદને મળીને ચા પીને નીકળે છે તેવા સમયે શાલિનીનો ખાંસવાનો અવાજ તથા દબાયેલી ચીસ અને ડૂસકાંના અવાજથી નાયકને ખબર પડી જાય છે કે ઘરે હોવા છતાં શાલિની મળવા આવી નથી. ઘરે જઈને નાયક સાથે ફોન પરની વાતચીત કરતા શાલિની જણાવે છે કે તેને મારી હતી ને તે ઘરમાં જ રહે છે. પછી એકાંતમાં એક દિવસ મળે છે. વાર્તાના અંતે ઘરે જતા નાયકના ઘરે શાલિનીનો પતિ ત્યાં બેઠેલો હોય છે તે પણ એ જ શબ્દો બોલે છે. પોતે અને નાયકની પત્ની સાથે કૉલેજમાં ભણતાં હતાં. વાર્તા ત્યાં પૂરી થાય છે. જુદી કથનશૈલીથી રજૂ થયેલી આ પ્રેમ કહાની ભાવકને સાથે લઈને ચાલે છે. ‘સબ ભૂમિ ગોપાલકી’ વાર્તામાં દલિત સંવેદના રજૂ થઈ છે. જટાશંકર નામના બ્રાહ્મણનું અવસાન થાય છે. જટાશંકરની અંતિમ ઇચ્છા વાંસની નનામીમાં જવાની હતી. માટે વાસમાં ભોળો હરિજન પાસે રેવાશંકર જાય છે. ત્યાં ભોળિયાના કાકાનું અવસાન થયેલ હતું તેમના માટે બનાવેલી વાંસની નનામી રેવાશંકર લઈ આવે છે. પરંતુ પોતાની લોખંડની નનામી આપવાની ના પડે છે. અંતિમ વિધિ માટે જ્યાં જટાશંકરને લઈ ગયા છે તે જ કૈલાસ ધામમાં હરિજનો ભોળાના કાકાને લઈને આવે છે. પરંતુ બ્રાહ્મણો ત્યાં હરિજનોને અંતિમ વિધિ કરવા દેતા નથી. વાર્તાને અંતે જટાશંકર બળી રહ્યા છે તે ધુમાડાની ચેહ અને ભોળાના કાકાના બળવાના ધુમાડાની સેર ઊંચે જઈને ભળી જતી દેખાય છે. જેવો વાર્તાનો અંત ખૂબ જ સૂચક છે. બધા એક જગ્યાએ અંતિમ વિધિ કરવાની નક્કી થયું હોવા છતાં હરિજનોને કૈલાસધામમાં અંતિમ વિધિ કરવા દેવામાં આવતી નથી. કૈલાસધામની બહાર લખેલી પંક્તિ ‘સબ ભૂમિ ગોપાલ કી’ કેવળ પંક્તિ બની રહે છે. દલિત અને સવર્ણો વચ્ચેનો સંઘર્ષ રજૂ થયો છે. ‘દહીંદૂધના દેવ’ વાર્તામાં એક માણસના જમણા પડખામાં દૂધની વાસ અને ડાબા પડખામાં દહીંની વાસ આવે છે. ધીરે ધીરે આ વાત આખા ગામ-શહેર-દેશ અને વિશ્વમાં ફેલાય જાય છે. અનેક લોકો આ માણસને જોવા આવે છે. જોવા આવનાર માણસો ભેટ-સોગાદો, પૈસા મૂકે છે. તેનું સંચાલન માટે ગામલોકો મંદિર બનાવે છે. સાથે સાથે કમિટી બનાવે છે. એક દિવસ પેલો માણસ ક્યાંક અદૃશ્ય થઈ જાય છે. ગામલોકોને ચિંતા થાય છે કે ‘આપણાં ઘર કેમ ચાલશે?’ ગામલોકો જાહેર કરે છે કે ‘દેવ અંતરધ્યાન થયા છે યોગ્ય સમયે પાછા આવશે.’ ગામલોકો ત્યાં ફૂલોનો ઢગલો કરીને દેવની પૂજા કરે છે. અંધશ્રદ્ધામાં ગરકાવ થઈ જતા લોકો અને ગામલોકોનો ધંધો બંધ ન થઈ જાય માટે કરતા યુક્તિઓ વાર્તામાં ધ્યાનપાત્ર છે. સમાજમાં ધર્મને નામે ચાલતા ચમત્કારો અને અંધશ્રદ્ધા વાર્તામાં ઉજાગર થયા છે. ‘વચ્ચોવચ’ વાર્તાનો નાયક-રાયસંગ ભજનિક છે. તેના ભજનથી ગામ લોકો પ્રભાવિત છે. માટે ‘ભગત’ ઉપનામ આપ્યું છે. ડુંગરવાળા ફળીમાં ભજન ગાવા જવામાં રાયસંગ ખૂબ જ ઉત્સાહિત છે. કારણ કે તે ફળીમાં એક સ્ત્રી પ્રત્યે તેને આકર્ષણ છે. ડુંગરવાળી ફળીમાં ભજન ગાતી વખતે ડૂમો ભરાતા પેલી સ્ત્રી પાણી છોકરા દ્વારા પહોંચાડે છે. આ વાત જાણીને રાયસંગ સંતોષ પામે છે. ભડભાંખડે રસ્તે જતી વખતે ભજનિક સાથીઓ પૂછે છે કે ‘પોપટ રાજા રામના’વાળું ભજન ક્યાંથી સૂઝી આવ્યું? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર તે આપી શકતો નથી. ભડભાંખડે નદી ઓળંગીને જતા સાથીઓ સામે કિનારે જતા રહે છે. પણ રાયસંગ વચ્ચોવચ ઊભા રહી જાય છે. અંતે ‘વચ્ચે ઊભા રહેવાનો શો અર્થ?’ ને ભગત સામે કિનારે ડગ માંડે છે. ત્યાં વાર્તા પૂરી થાય છે. વાર્તામાં ગ્રામીણ જીવન અને રાયસંગની મનઃસ્થિતિ આલેખાયેલી છે. ‘ગુલાબના સ્પ્રેની સુગંધ’ વાર્તામાં દામ્પત્યજીવનની વ્યથા આલેખાયેલી છે. વિપિનચંદ્ર અને તેમની પત્ની મનોરમાની એક વયસ્ક દીકરી નિરાલી છે. તો બાજુના ઘરમાં રતિલાલ અને તેમની પત્ની સરલા રહે છે. સરલા પિયર જાય છે. તે દિવસોમાં ઘરે એકલી રહેતી મનોરમા સાથે રતિલાલનું મન મળી જતા ભાગી જાય છે. આ ઘટનાથી વિપિનચંદ્ર ભાંગી પડે છે. પુત્રી નિરાલી બાપને સંભાળી લે છે ને વિપિનચંદ્ર અને સરલા એકબીજાની નજીક આવે તે માટે પ્રયાસ કરે છે. વાર્તાને અંતે તે ભેગા થાય છે. ગુલાબના સ્પ્રેની સુગંધ અંતે સરલાની સાડીની સાથે વિપિનચંદ્રના જીવનમાં ફેલાય છે. ‘ચોકીદાર’ વાર્તાના આરંભમાં આવતું વાક્ય – ‘પંદરહો રૂપરડીમંઅ તો ચાર જણનું શેં પૂરું થાય?’ ચોકીદાર બોલે છે. ઓછા પૈસામાં ઘર ન ચાલતું ચોકીદારને સોસાયટીમાં બીજી સ્ત્રીને મળવા આવેલ પુરુષ જે પૈસા આપે છે, તેનાથી તે ખુશ છે. ને સોસાયટીની સ્ત્રી અને મળવા આવેલો પુરુષ તરફથી મળતી વસ્તુઓથી તે પોતાની જરૂરિયાતો પૂરી કરવાનાં સપનાંઓ જુએ છે. ઘરે જઈને ચોકીદાર જુએ છે તો પોતે જે શેઠની દુકાનેથી ઉધાર લાવે છે તે શેઠ પોતાની પત્નીને મળીને નીકળતો જોવે છે. પોતાની પત્ની મંજુથી અચાનક પુછાય જવું – ‘તમે?’ તથા પલંગ પર પડેલી પચાસ-પચાસની ચાર નોટો જુએ છે, ને ફસડાય પડે છે. વાર્તા ત્યાં પૂરી થાય છે. સોસાયટીની ચોકીમાં જોવા મળતી બિનવફાદારી સાથે પરિવારની ચોકી ન કરી શકતો ‘ચોકીદાર’. વાર્તાનું શીર્ષક અનેક રીતે સાર્થક છે. જરૂરિયાતો અને આર્થિક પરિસ્થિતિને કારણે થતું શોષણ પણ વાર્તામાં રજૂ થયું છે. ‘દિયરવટુ’ વાર્તાનું વસ્તુ નવું નથી પણ અહીં જુદી રીતે રજૂ થયું છે. પતિના જીવતો હતો ત્યારે દિયર દલુને ભાભી પાની છોકરાની જેમ ઉછેર કરે છે. અચાનક પતિનું બીમારીને કારણે મૃત્યુ થતા ભાંગી પડેલી પાનીને દિયર દલુ સાચવે છે. વિધવા પાની અને છોકરાને સાચવવા માટે સમાજ ‘દિયરવટુ’ દલુ સાથે કરાવે છે. પિયરથી પાછી ફરેલી પાનીને આ વાતની ખબર પડે છે ત્યારે રાત્રે એકલી પાનીને દલુ જે કહે છે કે ‘...ગઈકાલ હુંધી તો હું દિયર હતો, પણ આજથી તો હું તારો મોટો છો’રો છું’ (પૃ. ૫૦) તે ધ્યાનપાત્ર છે. વાર્તામાં દલુ પહેલા દિયર, પતિ અને અંતે મોટો પુત્ર બને છે. વાર્તામાં સામાજિક રીતરિવાજ તથા સ્ત્રીની સ્થિતિનું પણ નિરૂપણ જોવા મળે છે. ‘પત્રપ્રતીક્ષા’ વાર્તામાં પત્રના વિવિધ પાસાંની ચર્ચા થઈ છે. પત્રની રાહ જોવાતી હોય ત્યારે કશું બીજું આવે તે સમયની સ્થિતિ, પત્ર લખનારની મનઃસ્થિતિ, પત્ર વાંચનાર શું વિચારતો હશે? વગેરે વિશે આ વાર્તામાં ચર્ચા કરી છે. ટપાલી પોતાનો પત્ર લઈને ન આવતા મૂંઝવણ અનુભવતો વાર્તાકથક અને અંતે પત્ર પાંચ દિવસ બાદ પણ આવતો નથી. કાવ્યપંક્તિથી વાર્તા પૂરી થાય છે. વાર્તા નિબંધ હોય એવું અનુભવાય છે. પત્રની વિશેની સમીક્ષા જોવા મળે છે. ‘પ્રસાદ’ વાર્તામાં દલિત સંવેદના રજૂ થઈ છે. વાર્તાનો નાયક અને તેની પત્ની રમીલા દલિત વર્ગના છે. તેમના પાડોશી મનોજભાઈ અને રીટાબેનને ત્યાં સત્યનારાયણની કથા રાખી હતી. આ કથામાં નાયક જતો નથી રમીલા જાય છે. ત્યાં તેની સાથે દૂરતાભર્યું વર્તન કરવામાં આવે છે. થોડા દિવસ પછી નાયકના ઘરે સત્યનારાયણની કથા રાખવામાં આવે છે. પરંતુ તે દિવસે પાડોશી મનોજભાઈ અને રીટાબેન બહાર જતાં રહે છે. રાત્રે નાયકની પત્ની રીટાબેનને પ્રસાદ આપે છે. આ પ્રસાદ બીજા દિવસે ઘરની બહાર ગાયોને ખાવા મૂકવામાં આવતા પથ્થર પર પડેલો જુએ છે. ધાર્મિક વાડામાં બંધાયેલા આવા લોકોના મનમાં પડેલી અસ્પૃશ્યતા સામે વાર્તાકારે કટાક્ષ કર્યો છે. ધાર્મિક રીતે આસ્થાવાન લોકો જ્યાં સુધી મનોગત રીતે વિધિ-વિધાન પાડે પરંતુ માનસિકતા ન બદલે ત્યાં સુધી કથાનો કોઈ અર્થ નથી. જેવો અર્થ આ વાર્તા આપી જાય છે. ‘શિવપૂજા’ વાર્તામાં સૌરભ અને પુષ્પા પૂજા કરીને પાછાં આવતાં તેમને ખબર પડે છે કે પૂજા માટે વપરાયેલ ફૂલો દલિતની વાડીનાં છે. ત્યારે પૂજા ભટ્ટ પતિ સૌરભને જે ફરિયાદ કરે છે તેમાં તેની જાતિગત માનસિકતા બહાર આવે છે. જેમ કે ‘આજે રૂદ્રીમાં જે ફૂલો ચડાવ્યાં તે પેલી પરમારની બીસી બૈરીના બગીચાનાં હતાં. મૂઈ જાતે તોડી લાવી હોત તો ઠીક, પણ પેલી બૈરીએ તોડેલાં ફૂલો ઋચાડી લઈ આવી. ...મારી પૂજા નિષ્ફળ ગઈ, અભડાઈ ગઈ.” (પૃ. ૬૭) ધાર્મિકતામાં જેવા મળતો જાતિગત ભેદભાવ વાર્તામાં રજૂ થયો છે. ‘લાકડાં’ વાર્તામાં સ્મશાનવિધિ માટે લેવા આવેલા માણસને થોડા લાકડાં વધુ આપતા કંજૂસ શેઠ નોકર-મગનને ધમકાવે છે. શેઠ લાકડાં કાપવાનો ખર્ચ, જંગલખાતાના માણસોને આપવી પડતી લાંચ વગેરે ગણાવે છે. મગન વિચારે છે કે શેઠનો છોકરો બહાર છે ને પત્ની મૃત્યુ પામી છે. તો હવે ‘શેઠ ચ્યમ આટલા હાય વલૂરાં કરતોં અસીં?’ વાર્તામાં મગન જે ભજન ગાય છે – ‘જીતે ભી લકડી, મરતે ભી લકડી, દેખ તમાસા લકડી કા’ વાર્તાના અંતે મગનના મૃત્યુ બાદ શેઠને યાદ આવે છે ને મગનની અંતિમ વિધિમાં કોર્પોરેશનના કર્મચારીઓ ઇલેક્ટ્રિક કરંટથી બાળે છે. કંજૂસ શેઠને લાકડાં માટેનો કકળાટ વાર્તાન્તે ખબર પડે છે ને વાર્તા પૂરી થાય છે. ‘ઊંડા અંધારેથી...’ વાર્તામાં નેત્રહીન છોકરી ટીકુ અને તેના મા-બાપની સંવેદના નિરૂપાઈ છે. અંધજન આશ્રમના શિક્ષકો સંખ્યા માટે અંધપુત્રીને ભારરૂપ અને પોતાને સોંપી દેવા કહે છે. પણ મહેશ-મમતા ટીકુને આપતા નથી. ટીકુ માટે નેત્રદાન કોઈ કરતું નથી પણ વાર્તાના અંતે આ દંપતી પોતાના નેત્રનું દાન કરે છે. કોઈને નેત્રદાનથી રોશની મળી રહે. આ વાર્તા વાંચતા ‘દુનિયા અમારી’ (કવિ ભાનુપ્રસાદ પંડ્યા) કવિતા યાદ આવે છે. ‘મડદું’ વાર્તામાં દલિત સંવેદના રજૂ થઈ છે. દલિત સમાજનો વીરો ખબર લાવે છે દલિત સમાજના યુવકની લાશ દાટવામાં આવી હતી, તેને બહાર કાઢી નાખવામાં આવી છે. આવું વારંવાર થતું હોવાથી આ ઘટનાની તપાસ પોલીસને કરવામાં આવે છે. આ લાશ કાઢવાનું કામ જે વાંસફોડિયાને સોંપ્યું હતું, તેની લાશ કૂવામાંથી મળે છે. વાર્તાના અંતે દલિતોની સ્થિતિ સુધરતી નથી. તેમને ગામની બહાર થોડી ખુલ્લી જગામાં મડદું બાળવાનું મળે છે. મૃત્યુ બાદ પણ જ્ઞાતિવ્યવસ્થાનો ભોગ બનવું પડે છે તેની વ્યથા આલેખાઈ છે. ‘મુખ્યાજી, ગોરાણી ને સુમી...’ વાર્તામાં સફાઈ કરનાર દલિત સુમીને મુખ્યાજી મંદિરમાં પ્રવેશ તો આપે છે પણ તેનું શારીરિક શોષણ કરે છે. સુમીનું વારંવાર આવવું તેની મરજી બતાવે છે. તો મુખ્યાજીની પત્ની ગોરાણીને સંતાન ન થવાથી વ્રત રાખવા પિયર જાય છે, ત્યાં તે પૂજા કરનાર સ્વામી સાથે સંબંધ બાંધે છે ને ગર્ભવતી બને છે. દલિત સ્ત્રીનું થતું શોષણ અને ઘરની સ્ત્રીના સંબંધ બીજે બંધાય છે ને વાર્તા પૂરી થાય છે. વાર્તામાં જાતીય સંબંધોની સંકુલતા નિરૂપાઈ છે. આ વાર્તાનો અંત સૂચક નથી. ‘અભરખો’ વાર્તામાં જીવુભાનો અભરખો મનમાં જ રહી જાય છે. દલિત વર્ગની સ્ત્રીઓ ઠાકોરવાસમાં ગરબા રમવા ન આવવા કહેતા જીવુભાને જે સ્ત્રી ગમે છે તે પણ દલિત હોવાથી આવતી નથી અને દલિતવાસના અલગ ગરબા જોવા પોતે જઈ શકતા નથી. વાર્તાના અંતે બસમાં સ્ત્રીના સ્પર્શથી ખુશ થતા જીવુભાને પેલી સ્ત્રીને સીટ મળતા દૂર થઈ જાય છે ને ગુસ્સે થઈ જાય છે. એ અર્થમાં ‘અભરખો’ મનમાં રહી જાય છે. ‘અભડાયેલી આંગળી’ વાર્તામાં શંકરલાલ બ્રાહ્મણ રાજપૂતની હોટલ પર નૉનવેજ-માંસ ખાવા જાય છે. ત્યાં કર્મકાંડ માટે વપરાતી આંગળીઓ માંસના સ્પર્શથી અભડાય છે. તો રસ્તામાં સેક્સવર્કર સાથે સંબંધ બાંધતા જનોઈ ન ઉતારતાં જનોઈ અભડાય ગઈ એમ કરીને ફેંકી દે છે. વાર્તાના અંતે આવતું આપઘાતનું સ્વપ્ન શંકરલાલની ઊંઘ ઉડાડી દે છે. વાર્તામાં હાલના શોખીન કેટલાક કર્મકાંડી બ્રાહ્મણો પર કટાક્ષ કર્યો છે. ‘કેતકીનો બર્થ ડે’ વાર્તામાં પોતાના પુત્રની પુત્રી કેતકીના બર્થ ડેની ઉજવણી માટે વૃદ્ધાશ્રમમાં રહેતાં દાદા-દાદી અને સ્કૂલમાં બહાર ભણતી કેતકી બધા એક દિવસ માટે ભેગા થાય છે. ઉજવણી બાદ કેતકી પાછી જતી રહે છે સાથે સાથે દાદા-દાદી માટે પણ નાયકની પત્ની વૈભવી રિક્ષા બોલાવીને પાછા વૃદ્ધાશ્રમ મોકલી દે છે. નાયક પત્નીની સામે મા-બાપને રોકી શકતો નથી. પુત્રની સ્થિતિ તથા વૃદ્ધોની કરુણ સ્થિતિ વાર્તામાં રજૂ થઈ છે. ‘સગડીનો અગ્નિ’ વાર્તાસંગ્રહની ઓગણીસ વાર્તાઓમાંથી પસાર થતા એકથી વધુ વાર્તાઓમાં દલિત સંવેદના નિરુપાઈ છે. જેમ કે ‘સબ ભૂમિ ગોપાલ કી’, ‘પ્રસાદ’, શિવપૂજા’, ‘અભરખો’, ‘મડદું’ વગેરે તેના ઉદાહરણ છે. આ વાર્તામાં દલિત સંવેદનાની સાથે ઉચ્ચ વર્ગ દ્વારા દલિત વર્ગનું થતું શોષણ તથા ‘પ્રસાદ’ અને ‘શિવપૂજા’ વાર્તામાં દલિત વર્ગ સાથે થતું જાતિગત ભેદભાવ અને ઓરમાયું વર્તન રજૂ થયું છે. પરંતુ કળાત્મકતા ‘સબ ભૂમિ ગોપાલકી’ વાર્તામાં રજૂ થઈ છે તેટલી અન્ય વાર્તાઓમાં નથી. આ સંગ્રહની વાર્તા ‘કેતકીનો બર્થ ડે’માં વૃદ્ધોની સ્થિતિ તો ‘ઊંડા અંધારેથી...’ વાર્તામાં અંધ છોકરીના મા-બાપની મનોદશા આલેખાઈ છે. ‘શાલિનીનો હસબન્ડ અને હું’, ‘મુખ્યાજી, ગોરાણી ને સુમી...’, ‘ચોકીદાર’ અને ‘ગુલાબના સ્પ્રેની સુગંધ’ વગેરે વાર્તાઓમાં સ્ત્રી-પુરુષના સંબંધોની સંકુલતા આલેખાઈ છે. તો આર્થિક સમસ્યાનો ભોગ બનતો ‘ચોકીદાર’ વાર્તાનો નાયક. આ વાર્તાઓમાં ગ્રામીણ જીવન (‘અભરખો’), ધાર્મિક પાખંડો (‘દહીંદૂધના દેવ’), લગ્નેત્તર સંબંધો (‘મુખ્યાજી, ગોરાણી ને સુમી...’), અને દલિત સંવેદના (‘સબ ભૂમિ ગોપાલકી’) વગેરે વિષયોને ધ્યાન કેન્દ્રિત કરતી વાર્તાઓમાં મળે છે. આમ, પ્રથમ સંગ્રહથી મહત્ત્વની ધ્યાનપાત્ર, વૈવિધ્યસભર વાર્તાઓ લઈને આવનાર વિનોદ ગાંધીના આ સંગ્રહની બીજી આવૃત્તિ એક જ વર્ષમાં (૨૦૧૩) પ્રગટ થઈ છે, તે બાબત વાચકોનું ખેંચાણ દર્શાવે છે.

ડૉ. નીતિન રાઠોડ
આસિસ્ટન્ટ પ્રોફેસર,
ગુજરાતી વિભાગ
ડૉ. એ.પી.જે. અબ્દુલકલામ સરકારી કૉલેજ,
સિલવાસા-૩૯૬૨૩૦
યુ.ટી. ઑફ દાદરા ઍન્ડ નગર હવેલી
મો. ૯૮૭૯૭ ૭૯૫૮૦
Email : ngr12687@gmail.com

 

 

‘તમે સાક્ષાત્‌ એક વાર્તા છો...’ :
વિનોદ ગાંધી વાર્તાસંગ્રહ વિશે

નીતિન રાઠોડ

(‘તમે સાક્ષાત્‌ એક વાર્તા છો...’, વિનોદ ગાંધી, લજ્જા પબ્લિકેશન, વિદ્યાનગર, પ્ર. આ ૨૦૨૧, પૃષ્ઠ ૧૪૪) વિનોદ ગાંધીનો બીજો વાર્તાસંગ્રહ ‘તમે સાક્ષાત્‌ એક વાર્તા છો...’માં કુલ ૧૬ વાર્તાઓ છે. આ વાર્તાઓ ગુજરાતીના ‘હયાતી’, ‘તાદર્થ્ય’, ‘જલારામદીપ’ વગેરે જેવા સામયિકમાં પ્રગટ થઈ છે તથા વિવિધ એવાં સંપાદનોમાં સમાવેશ પામી છે. ‘તમે સાક્ષાત્‌ એક વાર્તા છો...’ વાર્તાસંગ્રહની પ્રથમ વાર્તા ‘છગનાની વાર્તા’ છે. આ વાર્તાની કથનરીતિ જુદી છે. અહીં ભાવકને સાથે લઈને વાર્તા રજૂ થઈ છે. ભાવકને વાર્તા કહેવાનું જણાવતો લેખક અહીં વાર્તા કહેવામાં તેને કંટાળો આવે છે. જ્યારે ભાવક વારંવાર પ્રશ્નો પૂછીને લેખકને અટકાવે છે. લેખક છગનો-છગનીમાંથી મગનો-મગની આવે છે. વાર્તાના અંતે ભાવક કંટાળીને જતો રહે છે. ને ‘કંઈક નવું લખશે ત્યારે જરૂર સાંભળવા આવીશ’ એમ કહીને તે વાર્તા પૂરી કરે છે. પ્રથમ સંગ્રહની પ્રથમ વાર્તાની જેમ વાર્તાકારે પ્રયોગ કર્યો છે, પરંતુ એટલો સફળ નીવડ્યો લાગતો નથી. ‘સ્વમાન’ વાર્તામાં દલિત યુવાનની સંવેદના રજૂ થઈ છે. વાર્તાકારે ‘સુદામાચરિત્ર’ના સુદામાને જોડે આ નાયકની સરખાણી કરી છે. પોતાની જ્ઞાતિના લોકોએ નક્કી કર્યું છે કે હવે કોઈએ ગામમાં કોઈનું મરેલું ઢોર ખેંચવા જવું નહીં. પરંતુ આર્થિક પરિસ્થિતિ ખરાબ હોવાથી નાયકનો નિર્ણય ડગી જાય છે. પોતાનો કૉલેજકાળનો મિત્ર અભેસિંહના ઘેરે પાડો મરી ગયો છે ને ૫૦૦ રૂપિયા મળવાના હોવાથી તે જાય છે. આ કામને કારણે જ્ઞાતિના લોકોનો સામનો કરવો પડે છે. વાર્તામાં પાડાને ખાડામાં દાટતી વખતે ઝેરી દવાની ગંધથી તે બેભાન થઈને ખાડામાં પડે છે ને કેડમાં રહેલી ઝરી પેટમાં વાગી જાય છે. આ વાતની જાણ ગામલોકોને થાય છે ત્યારે પોતાની જ્ઞાતિના માણસોએ મારી નાખ્યો એવો સૂર સંભળાય છે. આ તપાસ માટે ગામમાં પોલીસ આવે છે પણ તે નક્કી કરી શકતી નથી. વાર્તાને અંતે ઘોંઘાટની વચ્ચે પત્નીનો અવાજ કોઈને સંભળાતો નથી. આ વાર્તાનું વસ્તુ માય ડિયર જયુની વાર્તા ‘જીવ’ અને દલપત ચૌહાણની ‘એરુંઝાંઝરું’ વાર્તા યાદ આવે છે. વાર્તાનું નવું નથી. પરંતુ વાર્તાના અંતે જે રીતે દલિત યુવાનનું મૃત્યુ થાય છે ને દલિતવાસના લોકો પર શંકા થાય છે તે રીતે અંત જુદો છે. ‘જે કોઈ પ્રેમઅંશ અવતરે’ વાર્તામાં દલિત સાથે લગ્ન કરતા સુધીરને જે વેઠવાનું આવે છે તેને વાચા આપી છે. સુધીરની પત્ની મૃત્યુ પામતા સુધીર પોતાની ઑફિસમાં નોકરી કરતી જયશ્રી પરમાર સાથે લગ્ન કરે છે. આ વાતની જાણ તેની માને થાય છે ત્યારે ઘર છોડીને જતી રહે છે. વાર્તાના અંતે સુધીરના ઘરે પુત્રનો જન્મ થાય છે. ને તેની મા પછી આવે છે. ‘પ્રેમ’ નામ રાખ્યું છે સાથે તે જવાબ આપે છે કે ‘મા, જગતમાં પ્રેમ જ ટકે છે. બાકી, બીજું બધું નાશ પામે છે... પ્રેમ જ ટકે છે.’ જેવો જવાબ સચોટ છે. ‘વ્યક્તિ મહત્ત્વની છે, જાતિ નહીં’ જેવો સંદેશ આ વાર્તા આપી જાય છે. ‘શાલિનીનો હસબન્ડ અને હું’ અને ‘પત્રપતીક્ષા’ જેવી વાર્તાઓની જેમ ‘શયનેષુરંભા’ વાર્તામાં પણ વાર્તાકારે પ્રયોગ કર્યો છે. ‘શયનેષુરંભા’ વાર્તા ત્રણ ભાગમાં વહેંચાયેલી જોવા મળે છે. પ્રથમ ભાગમાં વાચક અને કથક વચ્ચેનો સંવાદ છે. વાચકને બગીચામાં બેઠા હોય એવી કલ્પના કરવાનું કહે છે. બીજા ભાગમાં વાચક અને કથકની પત્ની વચ્ચેની જોવા મળતી ચર્ચા. અંતે કથક સાથે આવેલી રૂપવતી નામની સ્ત્રી સાથે સહજ ચર્ચા ચાલે છે. કલ્પના અને વાસ્તવ વચ્ચેનું અંતર અને કથકનું વાચક સાથેનું જોડાણ એટલું પ્રતીતિકર લાગતું નથી. પ્રયોગ કર્યો છે, પણ વાર્તામાં પરિણમ્યો નથી. ‘પરગણું અને પૂરી’ વાર્તામાં પંચના નિયમો પર કટાક્ષ કરતી વાર્તા છે. ધના ડોસાના મૃત્યુ બાદ તેરમા દહાડે ‘પાકું ભોજન’ આપવાનો રિવાજ મુજબ ધના ડોસાના છોકરાઓ ભોજન રાખે છે. ગામલોકો જમવા આવે છે. પણ ભોજનમાં પંચ દ્વારા નક્કી કરેલ ભોજન સાથે પૂરી પણ આપવામાં આવે છે. ગામના-પંચના લોકો નારાજ થાય છે. નિયમ તોડતા પંચના લોકો બીજી વખત જમાડવાની સજા ધનાના છોકરાઓને આપે છે. બીજી વખતે શું જમવામાં આપવાનું પૂછતાં પંચના વડા જવાબ આપે છે – ‘જુઓ ભૈ, હાંજના ખરચમાં દાળ, ભાત, હાક અન અકઢાયલું દૂધ બનાવજો અને હા, દૂધ હેમો ખાશું? એટલે દૂધ હારે ખાવા માટે પુરીઓ તળી નાંખજો જાવ... જોજો, પાછા હવારની વધેલી પૂરીઓ ના પીરસી નાંખતા હોંજના ખરચમાં! જાવ, છૂટી.’ (પૃ. ૫૦) આમ, પંચ-સમાજ દ્વારા જે પૂરીને કારણે બીજી વખતના ભોજનની સજા કરવામાં આવી તે બીજી વખતના ભોજનમાં પૂરી જ રાખવાનું કહેવામાં આવે છે. પંચના નિયમોથી માણસોને કેવું વેઠવાનું આવે છે, તેનું બયાન આ વાર્તા કરે છે. ‘નહીં તો?’ વાર્તાની નાયિકાનો પતિ આકાશ પલ્લવી નામની સ્ત્રીની પાછળ પડે છે. એકલી રહેતી પલ્લવી જોડે સંબંધ રાખવાની સાથે અભદ્ર વાતો કરતો આકાશની ફરિયાદ પલ્લવી નાયિકાને કરે છે. નાયિકાને પતિનું આ વર્તનથી દુઃખી થાય છે. પલ્લવીને મળવા આવતા આકાશની જાણ પલ્લવી તેની પત્નીને કરે છે. નાયિકાને(પત્નીને) જોઈને આકાશ ભોંઠો પડી જાય છે. ગુજરાતીની પ્રથમ વાર્તા ‘ગોવાલણી’ની યાદ અપાવે છે. પરંતુ અહીં નાયિકાની મુખે રજૂ થયેલી આ વાર્તામાં નાયિકા અંતે પોતાના પતિને શાંતિથી સમજાવે છે. વાર્તા અંતે આકાશ પલ્લવીની માફી માંગે છે ને પોતાની ભૂલ સ્વીકારે છે. વાર્તાનો અંત સુખદ છે. ‘નહીં તો?’ કંઈક જુદો અંત આવતો એ અર્થમાં શીર્ષક યોગ્ય છે. ‘ફેસબુક’ વાર્તાનો નાયક પોતાની ભૂતકાળની પ્રેમિકાનો ફોટો ફેસબુક પર તેના પતિ સાથે મૂકેલો જુએ છે. તેને લાઈક કરી શકતો નથી. પ્રેમિકાનો ફોટો જોઈને પોતાના ભૂતકાળમાં સરી પડે છે. પામી ન શકેલો નાયક ફેસબુક પર પોતાની પત્ની સાથેના ફોટાની કમેન્ટમાં પેલી સ્ત્રીની કમેન્ટ હતી. જેમાં કલાપીની ગ્રામમાતાની કાવ્યપંક્તિ – ‘અહો! કેવું સુખી જોડું કર્તાએ નિરમ્યું દિસે!’ લખેલ હતું. વાર્તાને અંતે જવાબમાં આભાર લખવાનું વિચારતા નાયકની આંગળીઓ કી-બોર્ડ પર અટકી જાય છે. આ વાર્તા નવા જમાનાની છે. ટૅક્‌નોલૉજીથી જોડતાં પાત્રોની સંવેદના અને ભૂતકાળને ફરી તાજો કરી દેતી ક્ષણનું આલેખન વાર્તાકારે કર્યું છે. ‘શેઠની હવેલી’ વાર્તાનો આરમ્ભ રઘુ શેઠ અને કુસુમ શેઠાણીના પરિચયથી થાય છે. વર્ષોથી હવેલીનું રંગકામ કર્યું નથી માટે શેઠાણી શેઠને રંગકામ કરાવા માટે જિદ કરે છે. અંતે શેઠ હવેલીનું રંગકામ શરૂ કરાવે છે. હવેલીમાં રહેલા મંદિરના રૂમમાં શેઠ શેઠાણીના કહ્યા વગર જતા નથી અને રંગકામ કરનારા માણસો અંદર ઘૂસી જતા શેઠાણી અને શેઠ ગુસ્સે થાય છે. ભગવાન ‘અભડાય ગયાની’ ફરિયાદ કરે છે. બીજા દિવસે ત્રણ રંગકામ કરનારામાંથી એક આવ્યો નથી. તેના વિષે પૂછતાં તે ગભરાય ગયો એવો જવાબ આપે છે. બાકીના આવેલા બેમાં એક લુહાર અને બીજો સુથાર છે. જ્યારે ન આવેલો ચમાર હતો. વાર્તાના અંતે ‘કુસુમ શેઠાણી બેભાન જેવાં થઈ ગયાં’ અને ‘રઘુ શેઠને વાઢો તો ય લોહી ન નીકળે તેવા થઈ ગયા’-જેવા શબ્દો દ્વારા જ્ઞાતિ-જાતિમાં માનતાં શેઠ-શેઠાણીની મનોદશા રજૂ થઈ છે. ‘વાળુ’ વાર્તામાં તળની બોલીમાં અસલ ગ્રામીણ દલિત જીવન નિરૂપાયું છે. શકરી અને રમણાનું એકમાત્ર સંતાન ખોડિયો છે. શકરી સોસાયટીમાં સાફ-સફાઈ કરે અને સાંજે જે વાળું મળે તે ખાઈને આ પરિવાર જીવન ગુજારે છે. જ્યારે રમણ દારૂડિયો છે. એક સંતાન બાદ બીજા સંતાનની મા શકરી બની શકતી નથી. માટે એક દિવસ શકરી બીમાર પડે ત્યારે રમણ તેને ‘કાગડી’ કહે છે. કાગડી જેમ એક વાર માતા બન્યા પછી બીજીવાર મા બની શકતી નથી જેવો અર્થ રમણ આપે છે. રમણના આ પ્રકારના વર્તનથી તે ખાતી નથી. રમણને પોતાની ભૂલ સમજાય છે ને તે વાળુ માંગવા સોસાયટીમાં જાય છે તે સમયે શકરીનું સોસાયટીના લોકોમાં જોવા મળતું માન, ઇજ્જત અને ચિંતા રમણ જુએ છે. સાથે વધારાનું ખાવાનું પણ આપે છે. આ બધું જોઈને રમણના મનમાં શકરીનું માન વધી જાય છે. અંતે આ આખો પરિવાર સાથે મળીને ખાય છે. વાળુ માંગીને જીવતી શકરી માટે વાર્તાના અંતે રમણના મનમાં જોવા મળતી ઇજ્જતનું ચિત્ર વાર્તાકાર સચોટ રીતે આલેખી શક્યા છે. એક સંતાનનું મહત્ત્વ બતાવતી અને તેની કાળજી લેતી મા-શકરી વાર્તામાં જુદા વિચારોથી અલગ પડે છે. ‘તમે સાક્ષાત્‌ એક વાર્તા છો...’ વાર્તાની કથક એક સ્ત્રી છે. તે વાર્તામાં લખનારને પોતાના વિશે વાર્તા લખવા માટે કહે છે. તેમાં લખનારને યોગ્ય લાગે તો પોતાના વિશે વાર્તા લખવાની છૂટ પણ આપે છે. વાર્તાકાર વાર્તામાં જે સ્ત્રી પોતાના વિશે વાર્તા લખવા માટે પોતાની કથની કહે છે. આ કથની દ્વારા કથક સ્ત્રી વિશે લેખક અને ભાવક જાણી શકે છે. પરંતુ સાથે તે વાર્તા લખવામાં માટે કેવળ કથા નહીં કળા પણ હોવી જોઈએ. માટે તે વાર્તા લખનાર પર છોડે છે. વાર્તાના અંતે સ્ત્રી પોતે વાર્તાકારે પોતાના વિશે શું લખ્યું છે? તે વાંચે છે. તેમાં વાર્તાકાર સ્ત્રી વિશે શું વિચારે છે, તેની જાણ થાય છે. વાર્તાકાર કહે છે કે ‘મનેય વાર્તા લખવાનો આનંદ તો આવવો જોઈએ ને? કેવળ કોઈના અહમ્‌ના આટાની કણક બાંધીને અહમ્‌ની જ રોટલીઓ વણ્યે રાખવાનો મને કંઈ અભરખો નથી.’ (પૃ. ૯૪) આમ, વાર્તા કોઈ કહે ને લખાય એવું સ્વરૂપ કે સર્જન નથી. સાહિત્યસર્જન એ આનંદ માટે લખાય છે વગેરે બાબતો દ્વારા વાર્તાકાર તેનો જવાબ આપે છે. આ વાર્તા પરથી સંગ્રહનું નામ પડ્યું છે. વાર્તાની ટેક્‌નિક, શૈલીમાં પ્રયોગશીલતા દેખાય છે. ‘હોડ’ વાર્તામાં સામાજિક બદીઓની સાથે વેરભાવનું નિરૂપણ કર્યું છે. વાર્તામાં ફૂલાના ગામની સાથે તેના ફૂવાના ગામના સાથે વેર વર્ષોથી ચાલ્યું આવે છે. ફૂલો ફૂવાના મરણવેળાએ હોડ ઓઢાડવા માટે (મરનાર માણસ પર ઓઢાડવામાં આવતું કાપડ) લઈને જાય છે. ફૂલાની હોડ ગામલોકો ઓઢાડવા દેતા નથી. ફૂલો ઘણી આજીજી કરે છે ‘નાતનો ઝઘડો નાતમોં. અનઅ આ ઝઘડા જોડે મરનારને શી લેવાદેવા?... મરણનો તો મલાજો જાળવો...’ (૯૮) પરંતુ ગામલોકો માનતા નથી. અંતે નાતનો નિયમ તોડે તો નાત જે સજા કરે તે કરવી પડે માટે ફૂલાને હોડ ઓઢાડવા દેવામાં આવતી નથી. પોતાનો રિવાજ પૂરો ન કરી શકતો ફૂલો અંદરથી મૂંઝાય છે. જૂનું વેર પકડીને બેઠેલા ગામલોકોની પણ એક જુદી જ ગાથા છે. વાર્તામાં પ્રયોજાયેલી દેશીબોલી વાર્તામાં ગ્રામીણ વાતાવરણ ઊભું કરવામાં ઉપકારક નીવડી છે. ‘ટોચેલું ફળ’ વાર્તામાં દલિત સંવેદનાની સાથે સ્ત્રીસંવેદના રજૂ થઈ છે. ઈલા નામની દલિતનું શાળાના બે શિક્ષકો શારીરિક શોષણ કરે છે. ઈલા આ શોષણથી ગર્ભવતી બને છે ને ત્યાર બાદ શાળા છોડી દે છે. થોડા સમય બાદ ઈલાનાં લગ્ન મગન સાથે થાય છે. મગનને આ શોષણની વાત ખબર પડે છે ત્યારથી તે તેનાથી દૂર રહે છે. આ વાતની જાણ તેના સસરાને પણ છે. વાર્તાના અંતે ચલમ પીતા સસરાનો ધુમાડો એકલી પડેલી ઈલાના મોઢા સુધી જતો રહ્યો ને ‘ખુદ ઈલાએ આ વખતે ધુમાડાને આઘો કરવા હાથ ના હલાવ્યો...’ (પૃ. ૧૧૨) વાર્તાનું આ વાક્ય જુદો જ સંકેત કરે છે. વાર્તાના અંતે આવતું વર્ણન ‘ઘરડા પોપટે જામફળને ખાધું’ તો ‘ટોચેલું જામફળ’ જેવો શબ્દ પ્રતીકાત્મક રીતે પ્રયોજાયેલ છે. વાર્તાની ભાષા, ઈલાની સંવેદના તથા શિક્ષકો દ્વારા થયેલું ઈલાનું શોષણ વગેરે બાબતો વાર્તામાં બરોબર રજૂ થઈ છે. તે અર્થમાં આ વાર્તા જુદી છે. ‘આંબો’ વાર્તામાં આંબો પ્રતીક તરીકે પ્રયોજાયો છે. દીપક આંબો પડી જવાથી દુઃખી થાય છે. તે બીજો આંબો રોપે છે. એક બાજુ લગ્નનાં ઘણાં વર્ષો પછી પણ દીપક સંતાનનો પિતા બનતો નથી. તંદુરસ્ત દીપક અને તેની પત્ની શહેરમાં દવાખાને રિપોર્ટ કરાવે છે. એક બાજુ ઘરે કેરી આપતો પિતાજીએ રોપેલો આંબો વાવાઝોડુમાં પડી જાય છે ને કેરી ન આપતો વાંઝિયો આંબો નથી પડતો. વાર્તાના અંતે રિપોર્ટમાં દીપકમાં ખામી હોવાનું બહાર આવે છે. આમ, વાર્તામાં આંબો એ દીપકનો પર્યાય બની જાય છે. સંતાન ન પ્રાપ્ત થતાં સ્ત્રીમાં દોષ જોતો સમાજ પણ વાર્તામાં રજૂ થયો છે. ‘દૂધવાળી ડોશી’ વાર્તામાં દલિત વૃદ્ધ મંગુડોશીની હાલાકીને આલેખી છે. ગામની ડેરીમાં આ મંગુડોશીનું દૂધ લેવામાં આવતું નથી કેમ કે તે દલિત છે માટે. ડોશી સરકારી ડેરીમાં બધાનું દૂધ લેવું પડે, ‘હું દલિત છું પણ ભેંસ દલિત નથી’ ને દલિતને પણ દૂધ ભરવાનો અધિકારની વાત કરે છે. સવર્ણોના વિરોધથી મંગુડોશી પોતાને થતા અન્યાયની વાત છાપામાં છપાવે છે. બીજા દિવસે ગામલોકો મંગુનું દૂધ લેવાનું નક્કી કરે છે. મંગુની મક્કમતા આગળ ગામના સવર્ણોએ નમવું પડે છે. ગામનો છોટીઓ આ ઝઘડાનું સમાધાન કરવા મંગુડોશીને ઘરે ચા પીવા બોલાવે છે પરંતુ તૂટેલા કાનાવાળા કપમાં ચા આપે છે. ને મંગુડોશી રકાબી માંગતા આપતો નથી. તેવા સમયે ચા ઢોળીને મંગુડોશી ચાલી નીકળે છે. આમ, એક દલિત સ્ત્રીની મક્કમતા અને સ્વમાનતા વાર્તામાં સચોટ રજૂ થઈ છે. ગામલોકો મંગુડોશીના વિરોધને કારણે ‘દૂધવાળી ડોશી’ શબ્દ પ્રયોજે તે અર્થમાં શીર્ષક યથાર્થ છે. ‘આર.ઓ. સિસ્ટમ’ વાર્તામાં સફાઈ કરતા રયજીની સંવેદના રજૂ થઈ છે. રયજી દલિત હોવાથી પીવાનું પાણી તેને ઉપરથી ધાર્મિક સંકુચિતવૃત્તિવાળાં પ્રજ્ઞાબહેન આપે છે. પ્રજ્ઞાબહેનને ઘેર એક દિવસ ‘આર.ઓ. સિસ્ટમ’ ફીટ કરવા આવે છે તે રયજીનો ભાઈ હોય છે. આ વાતની જાણ પ્રજ્ઞાબહેનને બીજે દિવસે થાય છે ને તે આઘાતમાં સરી પડે છે. ઘર આખું ગંગાજળથી ધૂએ છે. ઘર ધોતા આ સવર્ણપાત્રો મન ધોતા નથી. વાર્તામાં કારીગર અને સફાઈ કરતા વચ્ચે ભેદ રાખે છે. જાતિગત ભેદ રાખતાં પાત્રોની સાથે ધાર્મિક સંકુચિતતા વાર્તાકાર આલેખી શક્યા છે, જે આ વાર્તાની સફળતા છે. આ સંગ્રહની અંતિમ વાર્તા ‘ખાટલો’ છે. ‘ખાટલો’ વાર્તામાં નાત-સમાજ અને પંચના રિવાજો-પરંપરાની વાત કરી છે. બધા પંચોને મોટો ખાટલો આપ્યો ને કરસનપુરવાળાને ખાટલો નાનો આપતા જે બબાલ સર્જાય છે તે વાર્તાના કેન્દ્રમાં છે. બાદમાં તેમને પણ બધા જેવો મોટો ખાટલો આપવામાં આવે છે ને વિવાદ શાંત કરવામાં આવે છે. નાતના લોકોના મુખે બોલતા નાત વિશેનાં વાક્યો, નાતમાં રહેતા વડીલોનું વર્તન તથા અન્ય પરિવેશને વાર્તાકાર બખૂબી રજૂ કરી શક્યા છે. વાર્તામાં કોઈ વ્યક્તિ કેન્દ્રમાં નથી પણ નાતનું ચિત્રકેન્દ્રમાં છે. ‘ખાટલા’ માટે જે વિવાદ સર્જાય છે તે અર્થમાં શીર્ષક સાર્થક છે. ‘તમે સાક્ષાત્‌ એક વાર્તા છો...’ વાર્તાસંગ્રહની વાર્તાઓમાં વિષયવસ્તુ, પરિવેશ, પ્રયોગશીલતા, ટેક્‌નિક તથા બોલીને કારણે જુદી પડે છે. ‘છગનાની વાર્તા’, ‘તમે સાક્ષાત્‌ એક વાર્તા છો...’ અને ‘શયનેષુરંભા’ વાર્તામાં પ્રયોગશીલતા એટલી ઉપકારક નીવડી નથી. તો ‘સ્વમાન’, ‘જે કોઈ પ્રેમઅંશ અવતરે’, ‘શેઠની હવેલી’, ‘વાળુ’, ‘ટોચેલું ફળ’, ‘દૂધવાળી ડોશી’, અને ‘આર.ઓ. સિસ્ટમ’માં દલિત સંવેદના કેન્દ્રમાં છે. દલિત હોવાને લીધે જે વેઠવાનું આવે છે તે ‘દૂધવાળી ડોશી’, ‘આર.ઓ. સિસ્ટમ’ અને ‘શેઠની હવેલી’માં વાર્તાકાર કળાત્મક રીતે આલેખી શક્યા છે. ‘દૂધવાળી ડોશી’ વાર્તાની મંગુ ડોશીની મક્કમતા ભાવકને સ્પર્શી જાય છે. તો સાંપ્રત સમયને રજૂ કરતી ‘ફેસબુક’, ‘જે કોઈ પ્રેમઅંશ અવતરે’ના નવા વિષયોને લીધે મહત્ત્વની છે. આ ઉપરાંત ‘પરગણું અને પૂરી’, ‘હોડ’, અને ‘ખાટલો’ વાર્તામાં સમાજ, રીતરિવાજ અને નાતનું ચિત્ર વાર્તાકારે રજૂ કર્યું છે. આમ, ‘તમે સાક્ષાત્‌ એક વાર્તા છો...’ વાર્તાસંગ્રહો અનેક રીતે ધ્યાનપાત્ર છે.

ડૉ. નીતિન રાઠોડ
આસિસ્ટન્ટ પ્રોફેસર,
ગુજરાતી વિભાગ
ડૉ. એ.પી.જે. અબ્દુલકલામ સરકારી કૉલેજ,
સિલવાસા-૩૯૬૨૩૦
યુ.ટી. ઑફ દાદરા ઍન્ડ નગર હવેલી
મો. ૯૮૭૯૭ ૭૯૫૮૦
Email : ngr12687@gmail.com