પ્રતિપદા/૮. કમલ વોરા

૮. કમલ વોરા

કાવ્યસંગ્રહોઃ

અરવ, અનેકએક, પ્રકાશ્યઃ વૃદ્ધશતક

પરિચય:

ગુજરાતી કવિતાના ઓછાબોલા, પણ ઊંડાબોલા કવિ. અભ્યાસે ઈજનેર, વળી ડી.આઈ.એમ. કૌટુંબિક વ્યવસાય ઔષધવિતરણનો. હૈયામાં કવિતા અને કળાઓનો કાયમી નિવાસ. ભાષાનો મેદ ઓગાળવા મથતા મિતભાષી અછાંદસ કવિતાઓના કવિ, કલ્પનો પ્રતીકોને નિસ્યંદિત કરીને પ્રયોજતા કવિ. અંગ્રેજી અને અન્ય ભારતીય ભાષાઓમાં એમની કવિતા અનુદિત થઈ છે. ૨૦૦૯માં કાવ્યપાઠ નિમિત્તે દુબઈનો પ્રવાસ. સુરેશ જોશીએ આરંભેલા એતદ્‌ સામયિકના ૨૦૧૦થી જોડિયા સંપાદક, – નૌશિલ મહેતાની જુગલબંદીમાં. કવિતા ઉપરાંત થોડીક ટૂંકી વાર્તાઓ પણ લખી છે

કાવ્યો:

૧. આઠ પતંગિયાં

રાતું પતંગિયું
પતંગિયાની
રંગબેરંગી ઊડાઊડમાં
પવનના
એક પછી એક દરવાજા
ઊઘડતા જાય છે

સોનેરી પતંગિયું
સકળ સૃષ્ટિના રંગ
ખરી રહ્યા હતા
એ પણે
એક સોનેરી પતંગિયું
ક્યાંકથી આવી
મારા હાથ પર બેઠું
ને મને ઉગારી ગયું

જાંબલી પતંગિયું
અહીંથી
કાગળ પરથી ઊડી
જુઓ
આ જાંબલી પતંગિયું
તમારી આંખો સામે
ઊડવા લાગ્યું

ગુલાબી પતંગિયું
હું
પતંગિયું પકડું
ને
મારા હાથમાં આવે છે
તારી આંગળીઓ

પીળું પતંગિયું
અસંખ્ય પતંગિયાં
મારો હાથ
ઢાંકી દે છે
બાજુમાં જ પડેલો
કોરો કાગળ
પવન હાથ લંબાવી
ઊંચકી લે છે

સફેદ પતંગિયું
કોઈ
પતંગિયું પકડી લે
તો પતંગિયું
ખોવાઈ જાય
એના હાથની ત્વચામાં
અને નહીં તો
કાગળ જેવી કોરી આંખોમાં

રંગ વગરનું પતંગિયુ
હમણાં જ
મારી સોંસરવું
એક પતંગિયું
ઊડી ગયું
હમણાં જ
હું
હવાથી યે હળવો ને
પારદર્શક હતો

p
આ પતંગિયું નથી

૨. ભીંત (ગુચ્છઃ ૨)

૧
ભીંતને કાન હોય છે
ભીંતને
મોં
પણ હોય છે
હાથ પગ છાતી ત્વચા
નસો પણ
નસોમાં ધબક ધબક વહેતું
લોહી પણ
ને શ્વાસોચ્છ્‌વાસ પણ

૨
કાળો ડિબાંગ અંધકાર
પથરાય
કોઈ
બુઝાતી શગની માફક
ભીંત
ઓલવાઈ જાય



૩
કોઈ કોઈ વાર
આ ભીંતની
આરપાર
જોઈ શકાય છે

૪
ભોંય પર પડેલ
એક પીંછું ઉપાડવા
ભીંત
વાંકી વળે છે

૫
વેગીલો પવન
ફૂંકાયો
ભીંતે
હાથ વીંઝ્‌યા
હાથ
તૂટી ગયા

૬
કાન દઈ સાંભળું તો
આ ભીંતોમાં
અસંખ્યા પંખીઓની
પાંખોનો ફફડાટ
સંભળાય છે

૩. કાગડો

૧
શ્વેત
હિમાચ્છાદિતશેલમાળઉન્નતશિખરે
સ્થિર
નિષ્કંપ
એક
કાળો
કાગડો
પશ્ચાદ્‌
વહે વેગે ભૂરાં નભનાં નભ
કાગડો ઊડે ત્યાં સુધી
કાગડો ન ઊડે ત્યાં સુધી
ચલ અચલ
રવ અરવ
તથ વિતથ
ક્ષત અક્ષત
ક્ષણ સમય
કશું જ નથી
કશું જ નહીં
શ્વેતનું ભૂરું થવું
અને ભૂરાનું શ્વેત –ની
વચ્ચોવચ્ચ
એક કાળો
કાગડો

કાગડો
હળવે હળવે
ઢોળાઈ રહ્યો છે

ઉઘાડી ચાંચમાં
અક્ષરોની સળવળાટ વળાંક
તૂટી, થંભી
વિખરાઈ ગયા છે
ઉચ્ચારમાંથી
ઊડી ગયો છે પવન
પાંખો પર ફફડતાં આકાશ
સમેટાઈ
નિષ્કંપ થઈ
પીંછાં સમેત
ઓસરી ગયાં છે
ફાટી ગયેલ ડોળામાંથી
દડી ગઈ છે
પૃથ્વી

કાગડો
ઢોળાઈ ગયો છે કાગળમાં
સફેદ ઉજાસે
છેક છેલ્લું
કાળું બુંદ
ભૂંસી લીધું છે

૪. કોરા કાગળ

૧
કોરા કાગળથી હળવું
પારદર્શક
પવિત્ર
સાચું
સુંદર...
કશું નથી

૩
કાળ
લુપ્ત કરે છે જ્ઞાનને
અજ્ઞાનને
માન અપમાન શબ્દસંધાનને
નામને
હાડ માંસ ચામને
કામ ક્રોધ લોભ મોહ મદ મત્સરને
પથ્થર ઈંટ ઈમારતોને
વસાહતોને
નગર નગરપતિને
રાઈ રજકણ પ્હાડ ખાઈને
કાળ
શનૈઃ શનૈઃ
મુક્ત કરે છે
કાળને સંક્રમી
હું કાગળ
કોરો રાખું છું
૪
ચોમાસામાં
આડેધડ ઊગી નીકળે વનસ્પતિ એમ
શબ્દો
ઘોંઘાટિયા અરાજક બેકાબૂ
ઊપસી આવ્યા છે
કાગળમાં
હું
ખચ્ચ્‌ ખેંચું છું
તસુ
કોરી જગા
મળી આવે!

૫
શાંત સ્વચ્છ સરોવરમાં
આકાશો
આવી આવી સરી જાય...
અનરાધાર વરસતું ધુમ્મસ
સચરાચર
એકાકાર કરી દે
રણમાં
ડમરીએ ચડેલા રેતકણોના સુસવાટા
ફૂંકાઈ ફૂંકાઈ
ફસડાઈ વિલાઈ જાય
સમુદ્રમાં
ઊછળતી લહેરો ઊછળતી
ખળભળતી રહે સમુદ્રમાં
આવું
કંઈક આવું જ
કોરા કાગળમાં
થતું હોય છે.

૭
આભાસમાં વાસ્તવની
વાસ્તવમાં આભાસની
ક્રીડા કરવા
કોઈ કોઈ વાર
કાગળમાં
અક્ષરો થઈ ઊતરું...
રમ્ય વળાંકોમાં
વિહરું છું

૮
શ્વેત ઝંઝાવાતોને
સ્યાહીના ઉત્કંઠ ઉન્માદોને
અંગુલિમાં અવશ કંપનોને
આંતરી
હાથમાં લીધેલ કાગળને
એવો ને એવો
કોરો રાખવો
કપરું છે

૧૦
અક્ષરોથી
ઊંચકી લેવાના પ્રયત્નોમાં
રમમાણ છું
શું છે
આ નિર્મમ ઠંડીગાર સફેદી
હેઠળ?

૧૨
ધરી દે શબ્દભંડાર
વાણીવિલાસ
ઉતારી દે
નામ સર્વનામ મહોરાં
વિશેષણવાઘા
થંભવી દે
ક્રિયા... પદોનાં આંદોલન
થા
થા નર્યા કર્તા સન્મુખ
કર્તુમ્‌ અકર્તુમ્‌ અન્યથા...

૧૩
એક અક્ષર પાડવો
દુષ્કર છે
લખ્યું
ભૂંસતા રહેવું
વિકટ... અશક્યવત્‌ વિકટ
હે નિરભ્ર શુભ્રા...!
સ્પંદિત થઈ વહી આવ
વહી આવ...
આ
ક્ષરઅક્ષરને નિઃશેષ કર
નિઃશેષ કર!

૫. બજારમાં

બોરાં લઈ બેઠો છું બજારમાં
ગામ નાનું માણસ ઝાઝું
તે બોરીઓ ભરી ભરીને
ઠલવાયાં છે બોર ખચોખચ સૂંડલાઓમાં
બોલે છે તે બોર વેચે છે
બૂમો પાડે તે વધુ બોર વેચે છે
ગાઈ-વજાડી ગાજે તે ટપોટપ બોર વેચે છે
કોઈ પેટીવાજું વગાડી દોડાદોડ કરે
કોઈ જોડકણાંનો શોર મચાવે
કોઈ ટુચકાઓ વેરે છે
કોઈ તો વળી તાળીઓ પાડી ઠૂમકા દેતો
નાચી લે છે
રંગબેરંગી ચળકતાં પડીકાંમાં વીંટાળેલાં
બોર વચ્ચે ઠળિયા
ને પાકાં હેઠળ અધકાચાં સડી ગયેલાં
ક્યાંક ક્યાંક તો
શરમ મૂકી
ભેળાભેળા કાંકરા પણ વેચાય છે
ભોળિયું લોક હોંશે-હોંશે
મુઠ્ઠેમુઠ્ઠા બોર ખરીદી હરખાતું જાય છે
તોલ તાજગીમાં ગોલમાલથી
બજાર ઊભરાય છે
ને સહુને બોર વેચવા છે
હુંય મારાં બોર લઈ આવ્યો છું ને
ચાખી ચાખી
એકેક બોર અલગ કરતો જતો
બેઠો છું બજારમાં
ચૂપચાપ

૬. પતંગિયા પાછળ દોડતો છોકરો

પતંગિયા પાછળ દોડતો છોકરો
દોડતાં દોડતાં ઊડવા લાગ્યો
પવને
એને તેડી લીધો
ઝાડવાં મેદાન મકાન રસ્તા
નદી ઝરણાં ડુંગરા... આઘે આઘે વહેતાં ગયાં
આકાશ ઓરું ને ઓરું આવતું ગયું
છોકરાએ હાથ પસાર્યાં... ઉગમણાં અજવાળાં ઊંચકાયાં
આથમણાં અંધારાં ઢોળાયાં
વીંઝ્‌યા.. હેઠળ વનોનાં વન... રણ થયાં ફૂંકાયાં
રણ દરિયા... દરિયા સપાટાબંધ પાર
આરો ઓવારો નહિ
વીંટાળ્યા તો બથમાંથી સૂરજ સરી ગયો
મુઠ્ઠી ભીડી મુઠ્ઠીમાં ચાંદો
ખોલી કે હથેળીમાંથી નક્ષત્રો વેરાયાં
ઊડતો છોકરો
ઊડતાં ઊડતાં વાદળમાં પેસી ગયો
ઢગના ઢગમાં ન દોડવું ન ઊડવું
સરકવું લસરવું હળવા હળવા થતા જવું
ભીનીભીની વાછંટમાં ફરફર ફોરાં થવું
ઘડીકમાં આખું અંગ ધોળુંધફ્ફ
ઘડીકમાં કાળું રાતું ગુલાબી પીળું
ઝીણાં ટીપાંમાં બંધાવું-વેરાવું
વીજળીને રણઝણાવી આખેઆખું આકાશ ગજવવું
એકાદ સૂર્યકિરણને ઝાલી ઝૂલવું
ઝૂલતો છોકરો
ઝૂલતાં ઝૂલતાં મેઘધનુષ પર કૂદી ગયો

લસરી ગયો એક છેડેથી બીજે
બીજેથી પહેલે
સાતરંગી ધુમ્મસ ઓઢી જોઈ રહ્યો ઝરમર પૃથ્વી
જોઈ રહ્યો ઝબૂક ઝબૂક તારા
જોતાં જોતાં છોકરો ગબડી પડ્યો પવનની ખાઈઓમાં
ગબડતો ગબડતો છેક ડુંગરની ટોચે ઊતરી આવ્યો
ડુંગરના ઢાળ પર દોડતા છોકરા પાછળ ઊજતાં પતંગિયાં
ઊડતાં ઊડતાં...

૭. વૃદ્ધશતકમાંથી આઠ કાવ્યો

૧
એક હતું ધંગલ
ધંગલનો રાજા એક ત્સિંહ હતો
ત્સિંહ ધંગલના બધ્ધા પ્લાનીઓને થાઈ ધાય...
એટલું બોલતાં બોલતાંમાં તો
વૃદ્ધ હાંફી જાય છે
ફરી શ્વાસ ભેગો કરી બોલે છે
ધંગલના બધ્ધા પ્લાનીઓએ
એક સભા કલી
ત્સિંહનો હુકમ રોજ એક પ્લાની દોઈએ
એક સત્સલું કેય કે
હું રાજાને છેતલું
બધ્ધા પ્લાનીઓએ એને લોયકો
પણ સત્સલું તો ગિયું ત્સિંહ પાસે
અહીં
વારતા અટકી ગઈ કારણ
વૃદ્ધ ભૂલી જાય છે કે
સસલાએ સિંહ પાસે જઈને શું કર્યું
એ ખૂબ યાદ કરવા મથે છે
આંખો ચકળવકળ ઘુમાવે છે
અકળાય છે
પણ એને
આગળનું કંઈ જ યાદ નથી આવતું
અધૂરી રહી ગયલી વારતામાં
જંગલનું સિંહનું
અને સસલાનું
અને વૃદ્ધનું હવે શું થશે...
એની તોઈને ખબલ નથી.
૨
વૃદ્ધ થવું-ન થવું
એ હાથની વાત નથી
એવું સમજાઈ જાય ત્યાં સુધીમાં તો
વૃદ્ધત્વ શરીરમાં ઘર કરી જાય
ને ઘર એટલે વળી ઘર
નિરાંત... મોકળાશ
પોતાપણું અને
કાયમી વાસો
વૃદ્ધો
પહેલાં તો ઘરફોડુને તગેડી મૂકવા મથે
એમ લાગે શરીરમાં એકીસાથે બબ્બે જણા રહે છે
સતત શંકાની નજરે જોયા કરે
પણ છેવટે પડ્યું પાનું નભાવી લેવાનું
સમાધાન કરી લઈ
ધીમે ધીમે
વૃદ્ધાવસ્થામાં/ ઘડપણમાં પૂરેપૂરા સમાઈ જાય
હવે વૃદ્ધો પાકેપાકા વૃદ્ધો
કોઈક ડાળ પર પીળું પડી ગયેલું પાંદડું ચીંધતાં
કે આથમતો સૂરજ દેખાડતાં
કહેતા ફરે
વૃદ્ધ થવું-ન થવું
એ કંઈ હાથની વાત નથી

૩
ડોસીની
આંખ તો ક્યારનીય ગયેલી
પણ એ બધું જોઈ-પામી લેતી
કાન નહોતા છતાં
સાંભળી-સમજી લેતી
અડધી પલાંઠી વાળી
ઢીંચણ પર કોણી ટેકવી
દાબડી ખોલી
ચપટીક બજરનો ઊંડો સડાકો લઈ
ખૂણેખૂણાની ગંધ પારખી લેતી
ટાઢતડકા-લીલીસૂકીમાં
ઘર આખું પાલવમાં વીંટાળેલું રાખતી
બોખું મોં ખોલતી ત્યારે
ભીંતોય બેવડ હસીને હસતી
થોડી વાર આડે પડખે થતી ત્યારેય
મારું ઘર મારું ઘર-ના રટણથી
ઘરની ચોકી કરતી
ઉંબરબહારની
ડોસીને નિસબત નહોતી
ભીતરનું
છાતીએ વળગાડીને રાખતી
અંધારું થાય તે અગાઉ
ગોખલાઓમાં દીવા પેટાવી
ઘરને છાને ખૂણે અંધારિયું થઈને પડી રહેતી
ત્યારે ઝટ કોઈની નજરે ન ચડતી

૪
જમ ઘર ભાળતો નહીં અને
ડોસી મરતી નહીં
અને ડોસી મરતી નહીં એટલે જીવતી
ખાટલામાં ટૂંટિયું વાળીને પડી રહેતી
ચાદરની બહાર પગ ન ફેલાવતી
જરઠ કાયા ચીંથરે વીંટાળેલી રાખતી
ક્યારેક મોં સહેજ બહાર કાઢી
આજુબાજુનું જોવાનો પ્રયત્ન કરતી
પણ ઝાઝું વરતી ન શકતી
ઊંહકારો કર્યા વિના
ડોકી અંદર સેરવી લઈ
સાવ ખાલીખમ્મ ખાટલો હોય એમ પડી રહેતી
પડ્યા પડ્યા
ક્યારે જાગતી અને ક્યારે ઊંઘતી
એની એનેય ખબર ન રહેતી
એક તરફ
આખું આયખું ભુલાઈ ગયેલું અને
આ તરફ ઘર આખું ડોસીને વીસરી ગયેલું
ખાંસી ખાતી ત્યારે
જીવતી હોય એમ લાગતું
પણ જમ ઘર ન ભાળી જાય એટલે
ડોસી મરતી નહીં

૫
ડોસી બજરની બંધાણી
બજર પાછી જે તે તો નહીં જ
શેરીના નાકે આવેલી કિસનાની દુકાનની
થડા પાછળની અભેરાઈમાં
ઉપરથી ત્રીજી હરોળમાં ડાબેથી બીજી
તમાકુની જોડેની જાડા કાચની
જેનું કટાયેલા રાતા રંગનું ઢાંકણું વારંવાર દોઢે ચડી જતું
એ બરણીની બજર
અવેજીની કોઈ પણ ડોસી માટે પાતક
ભૂલેચૂકે બજર ખલાસ થઈ તો
પ્યાલો ફાટતો જ
દીકરાને બબ્બે મોંઢે ગાળો ભંડાતી
વહુઘેલો મુવો પીટિયો
માની બજરમાં જ જીવ ઘાલે છે
પણ ડાબી હથેળીમાં ભરેલી બજરઢગલીમાં ઝબોળાઈને
બોખાં પેઢાં પર દાતણ ફરતું ત્યારે
જગત આખું એને કુર્નિશ બજાવી રહ્યું હોય
એવું દૃઢપણું માનતી
દીકરાને
સોનાના પતરે આખું રાજપાટ લખી આપ્યું હોય
એવી નીતરતી નજરે જોઈ રહેતી
સૃષ્ટિ આખીને છાતીમાં ભરી લેતી હોય
એમ ઊંડો સડાકો ળઈ
દીકરાના નાનકાના માથે ચૌદ ભુવનને વરસાવતી
હથેળીમાં બાઝી રહેતી રહીસહી બજર ખંખેરતાં
ઊભી થતી ત્યારે
જીવતરને હાશકારો કહેતી અને
મરણ અબ ઘડી આવી ચડે તો
પોંખવા તત્પર હોય એવા ભાવે
છલકાઈ ઊઠતી

૬
ડોસી કહેતી
એ સમજણી થઈ ત્યારથી
કાળો સાડલો પહેરતી,
ઘોડિયાંલગ્ન લીધેલો વર
મૂછનો દોરો ફૂટે તે અગાઉ
મરકીમાં ખપી ગયો હતો એ કારણે.
એને સાત રંગોનો સરવાળો
હંમેશ કાળો.
ન એણે કદી આરસીનું મોં જોયું
કે ન તો બારી બહાર.
બસ, દિવસ આખો
ઘરમાં અંધારિયા ધાબા જેવું ફરતી અને
રાતે તો લગભગ ઓગળી જ જતી
ક્યારેક થાકી જતી કે પરસેવો વળતો ત્યારે
સાડલાની કોરથી મોં લૂછી
ઊંડો શ્વાસ લઈ
સહેજ પોરો ખાઈ પાછી કામે વળગતી.
કોઈક વાર
આયખાની ગઠરી ખોલવા કહેવાતું
ત્યારે ડોસી હળવેથી બોલતી
સિવાય વૈધવ્ય અને વાર્ધક્ય
એને ત્રીજો અનુભવ જ ક્યાં હતો!

૭
જીવતેજીવત
બોધ તો થઈ ગયેલોઃ જીવવું અઘરું છે
પણ મરવું એથીય અઘરું છે
એની ખબર તો છેક
જીવ તાળવે ટીંગાયો ત્યારે પડી
એણે ધારી રાખેલું
એક વસ્ત્ર ઉતારવાનું અને બીજું પહેરવાનું
પણ સાવ સામે ઊભા રહી ડાકલાં વગાડતું
એકધારું ઘોંચપરોણા કરતું
છાતી પર ચડી જઈ છાણાં થાપતું
શ્વાસમાં ફૂંફાડાભેર ઊતરી જતું
હાડનાં પોલાણોમાં ધમપછાડા કરી આવતું
મરવું
આમ થકાવી હંફાવી હરાવી દેશે
એવું સપનેય નહોતું વિચાર્યું
એ અઢળક કાકલૂદી કરતો
ક્યારેક વહેમ થતોઃ
આને તો મારવા કરતાં રંજાડવું વધારે
ને નિરાધાર એ તત્પર પણ રહેતો
પણ સાંભળવું ક્યારનુંય ગયેલું છતાં જ્યારે
કોઈ વાર
– કોણ જાણે ડોસાનો જીવ શેમાં અટવાયો છે
તે મરવાનું નામ નથી લેતો – શબ્દો કાને પડી જતા
સમજાઈ પણ જતા
ત્યારે મરવાની અણી પર બોધ થઈ જતોઃ
ન મરી શકવું સહુથી અઘરું...

૮
એને ખબર પડતી નહોતી
એ ઘરડો થઈ ગયો હતો
એટલે એકલો પડી ગયો હતો
કે એકલો પડી રહ્યો હતો
એટલે ઘરડો થઈ રહ્યો હતો
એને ખબર પડતી નહોતી
આમને આમ ક્યાં સુધી એ ઘરડો થશે
આમને આમ એકલો
એને ખબર પડતી નહોતી
એ ઘરડો વધારે હતો
કે વધારે એકલો

એને ખબર પડતી નહોતી
ઘડપણ સારું
કે એકલતા

એને ખબર પડતી નહોતી
એને હતો-ન હતો ઘડપણે કરી દીધો હતો
કે એકલતાએ

બીજમાં વૃક્ષ કે વૃક્ષમાં બીજની જેમ
એને ખબર પડતી નહોતી
એને ખબર પડી નહોતી
એને ખબર પડવાની નહોતી
પણ
એને ખબર પડતી હતી
એ ઘરડો થઈ ગયો હતો
અને
એ એકલો પડી ગયો હતા