મધ્યકાલીન ગુજરાતી કાવ્યસંપદા/૫.અસાઈત-હંસાઉલી
અસાઈત (૧૪મી ઉત્તરાર્ધ) આ સંગીતજ્ઞ બ્રાહ્મણ એમના ત્રણ પુત્રો સાથે નાતબહાર મુકાયા પછી તરગાળા (ત્રણ ઘર વાળા) કહેવાયા ને એમણે સંગીત સાથે લોકનાટ્ય-સાધના પણ કરી. ને ભવાઈના અનેક વેશ લખ્યા. તથા ૪૦૦ ઉપરાંત કડીઓની એક પદ્ય-વાર્તા ‘હંસાઉલી’ લખી. ચોપાઈપદબંધની વચ્ચે દુહા-છંદ આદિનો વિનિયોગ કરીને આલેખેલી હંસાવલી-નરવાહનની આ પ્રણય-પરિણય-કથા તત્કાલીન સમાજચિત્રની અને ભાષાની રીતે પણ મહત્ત્વની છે.
‘હંસાઉલી’ -માંથી (૪ખંડની આ પદ્ય-વાર્તામાં,પહેલાખંડમાં હંસાવલી અને નરવાહનના લગ્નની અને બાકીનામાં એ યુગલના જોડિયા પુત્રો હંસ અને વચ્છરાજને નડેલાં વીઘ્નોની ને પરાક્રમની વાર્તા ગૂંથાયેલી છે. અહીં એ ભાઈઓની વન-વિપત્તિનું વાર્તામય આલેખન છે.)
નિઘટ બોલ રાણીમનિ ભયા, તેતલિ કુંઅર વેગલા ગયા,
ઊંચા પર્વત, વિસમા ઘાટ, નઈ નીઝરણ વનમાહે વાટ.
રાતિદિવસ તુરી સંચરિ; વાઘ સિંઘ સિવા ફેકરિ,
અનેક મહાવૃષ ગહિર ગંભીર; ભૂલા બેઉ નિ નાઠું નીર.
ભણિ હંસ: "વીનવૂં, વછરાજ, ત્રસ લાગી નિ થાકુ આજ,"
અતિ ઊસનુ રહી સવિ સંધિ; પુઢિઉ વડતલઇ ઘોડુ બંધિ.
ત્ર્યસ્યુ હંસ નિદ્રા-વસિ થાઇ; વછરાજ જલ લેવા જાઇ.
ભાઇ કાજિ ભમિ વન ઘણિ, જલચર-સાદ સરોવરિ સુણિ.
તતષિણિ તિણિ સરિવરિ વીર દીઠઉં નયણે નિર્મલ નીર.
ચક્રવાક સારસ સ્વર કરિ; મગર મછ બગ થારટિ ધરિ.
વિવિધ ફૂલ ફલ વૃષ આચરિઉં; રૂપ પંચવિધ કમલે કરિઉં.
ગુરુડ ગરૂઉ પંષિ વિશ્રામ, સ્વર્ણ સરોવરઇ ભણી નામ.
વીર વિમાસી જલતટ ગયુ, છાગલ વીસારી આવીઉ,
કમલપત્ર જલ ડુંડુઉ લિઉ; ‘લુડુડઉ પાઇ પછિ હૂં પીઉં.’
ઉદક લેઇ આવિઉ જેતલિ, સરપિ હંસ ડસિઉ તેતલિ;
નિદ્રા માહિ વિષમ વિષ દહિઉં; કરી આહાર ઊપરિ રહુ,
જેતલિ સંચલિ કુંયરઇ કરિઉ; ભૂઅ ભૂયંગમ ઉરિ ઊતરિઉ,
દીઠઉ નયણિ પડિઉ ઉરિ ઝાલ, ગયુ વડથુડિ, બલિ પઇઠઉ કાલ.
વછરાજ જોવાનિ (જાય), ગયા પ્રાણ પહિઠાણ[હ] રાય,
ભણિ હંસ[નિ]: "હૂયા અણાહ." જલ લાષી[નિ] મોહલિ ધાહ.
રાગ ગૂડ દેશાષ
"પહિલાં પરદેસી હૂયા, નવિ સરજિઉ સુષ રાજ;"
બાહઇ ધરી બિઠઉ કરઇ, વનિ વલપઇ વછરાજ.
"બંધવ, બોલિ હો, દિઉ હૂંકારડુ હંસ;
જીડુયડુ વનિ વિઘટીઉં; જાૂયલી યાદવવંશ. બંધવ.
વરિ મંત્રેઇ-મતિ ભલી; મરણ ન મૂક્ત સાથ;
હીયડં હંસ ન મેલવિ; દેવી બાઉલિ બાથ. બંધવ.
અનિગણીયાનિ ગારુડી, દૂષ ન દાષિ ડંસ;
સધિ હોસિ હંસાઉલી; હીઉ હણેસિ; હંસ. બંધવ.
અરિ અંગમિ જમલુ રહિઉ; વહિલી વેલા, બંધ;
સે સરણિ બાધંતડિ, કુણ ઉડેસિ કંધ?" બંધવ.
ભણિ અસાઈત લંકા હવિ લષમણ લાગુ ભ્રામુ,
તેમ વછરાજ મનિ ઝૂરવિ, સકતિ-ભેદ શ્રીરામ. બંધવ.
વસ્તુ
કુંઅર ચિતિ કુંઅર ચિતિ મનહ મઝારિ:
‘હવિ હૂં હૂઉ એકલું," હીઇ સબુધિ વિચારી.
આંહાં આછિ અવર ન કોઈ, રાનિ રોયંતા જેવારિ.
"જિહાં જલ તિહાં તીરથ ભણિ, શાસ્ર સોઇ વિચાર,
જઈ સરોવર બંધવા કરું સં–પરિ–સંસ્કાર."
[ચઉપાઈ]
એક અસ્વ બંધવ બાંધીઉ; સુવર્ણ સરોવરિ રડતુ ગયું.
વાજિત્ર શ્રવણ સુણ્યા માહિ ગજર, સાત ગાઊ હુઈ નીડુ નગર.
તતષિણ કુમર વિમાસિ હીઇ; "ઇણિ અવસરિ ચંદન જોઈઇ.
નગરિ અરથ વેચુ આપણુ, ચંદનકાઠ લેઈ આવું ઘણું.
[શબ] મેહલૂ કિમ સૂનું સોઇ? ઇહાં ઉપદ્રવ સાવિજનુ હોઇ."
છઇ વટવૃષે સરોવર-પાલિ; શબ સીચી બાંધિઉ વડ-ડાલિ.
કીઉ સનાન વૃષ ઊતરિઉ, એક આસણ એક હાથિ લીઉ;
દસિ જાણીનિ પુહુતુ જામ, કાતીનગર તેહનું નામ.
જેતલિ કુંયર કાતી ગયુ, તસિ ગરુડ સરોવરિ આવીઉ,
પંષિ-વાઇ કંપિ વૃષડાલી,જઇ બિઠઉ સરોવર-પાલિ.
પંષ-વાઇ લાગુ જેતલિ, વિષ ઊતરીઉ વીર તેતલિ,
જીવ્યું હંસ નિહાલિ નયણિ: "કિહિ બાંધિ વૃષ-ડાલી ગયણિ?"
છોડ્યા બંધ; ઊતરીઉ વીર; કીઉં સનાન સર; પીધું નીર,
હતી ત્રષા તે ત્રપતુ થયું; કરી આત્મા અમૃત સીચીઉ.