મેઘાણીની સમગ્ર નવલિકા 2/ભનાભાઈ ફાવ્યા
મામાના અગાધ અંત:કરણમાં આનંદ છે કે નહિ તેનો તાગ લેવાનું એક અચૂક માપ હતું: ચા પીધા પછી કે જમ્યા પછી જો મામાની સૂડી વચ્ચે વાંકડી સોપારીનાં એક પછી એક દૂધિયાં ફાડિયાંનો ચૂરો પડતો જ રહે, તો સમજવું કે મામાના જીવનમાં આજે એક નવી ઘડી સંકેલાઈ છે. ધોબી કપડામાં જે ઘડીઓ પાડે છે, તેવી જ જાતની જીવતરના વ્યવહારમાં પણ ઘડીઓ પાડવાનો ઘણાને શોખ હોય છે. મામાની જિંદગી પણ આવી ‘ઘેડ્ય’ પાડેલી ચાદર જેવી હતી. આજે મામાની સૂડી ચાલુ છે. “ભનાભાઈ! બીજી સોપારી લાવજો તો!” એમ કહે છે ત્યાં તો બાવીસ વર્ષના જુવાન ભનાભાઈ છલંગો મારીને મામી પાસે દોડે છે. કબાટનું તાળું, કે જેની ચાવી મામીની કમ્મરે જ રહેતી, તે ઉઘાડીને મામી વાંકડી સોપારી કાઢી આપે છે; અને આજે તો બે ઘડી નિરાંતે વાતો કરાશે એમ સમજીને મામી ઓરડાની બારીએ આવીને ઊભાં રહે છે. બન્નેની આંખો સામસામી હસે છે. મામી પૂછે છે: “પણ આવડું બધું શું છે આજ?” “ભનાભાઈ ફાવ્યા: બીજું શું!” એમ કહી મામાએ ભાણેજ તરફ દોંગી દૃષ્ટિ માંડી. ભનાભાઈ, ખાસ કોઈ કુદરતી લજ્જા પામીને નહિ પણ આવે પ્રસંગે લજ્જા પામવી જોઈએ એવા સભાન પ્રયત્નથી, નીચે જોઈ ગયા. “શું, ભનાભાઈને વટાવ્યા?” ગામના દાક્તર મામાને મળવા આવેલા, તેણે આનંદ પામીને પૂછ્યું. “હા, વટાવ્યા!” મામાનું ગળું ફુલાઈને બોલી ઊઠ્યું: “ભનો ખાટી ગયો! બીજા કૈક પડ્યા રહ્યા.” “કેમ, શું કન્યા બહુ રૂપાળી મળી?” મામીએ પોતાની મતિ પ્રમાણે ‘ખાટી જવા’નો અર્થ બેસાર્યો. “સસરાજી શાહુકાર મળ્યા?” દાક્તર સાહેબે પોતાના ગજથી માપ્યું. “બધી વાતે ઘેડ્ય બેસી ગઈ. ભલા માણસ!” મામાની સૂડી જોરથી ચાલી. “કન્યા રૂપાળી ને ભણેલીગણેલી, સાસરાનો ધીકતો વેપાર, અને એ કન્યા સિવાય કોઈ બીજું સંતાન ન મળે — ને હવે થવાનોય સંભવ નથી, હો ભનાભાઈ! મૂંઝાશો મા!” એમ કહીને મામાએ ભાણેજને ફરીવાર શરમાવાનો પાઠ ભજવવાની તક દીધી. દાક્તર સાહેબે પોતાના અનુભવના બોલ કહ્યા: “બસ, તો તો પછી હવે નાહકનું ભનાભાઈએ બી.એ. સુધી ટિપાવા શીદને જવું! સાચી કૉલેજ સસરાની પેઢી. વેપારમાં પાવરધા બનીને પછી એક આંટો અમેરિકાનો મારી આવે, એટલે વિદ્યા...વિદ્યા: હાંઉં મારા ભાઈ! આમ રઝળ્યે આરો નહિ આવે. અને કાલની કોને ખબર છે, યાર! હું તો કહું છું કે પરણી પણ વેળાસર લેવું. જે કાંઈ સ્થિતિ બંધાઈ જાય તે આપણા બાપની. બાકી, સમય બહુ બારીક છે, યાર!” “થઈ રહેશે: બધું જ ઘીને ઘડે ઘી થઈ રહેશે.” મામાના હાથ સોપારી વાંતરતા હતા, પણ એના કપાળની પાછળ અનેક વેતરણો ચાલુ હતી. લમણાંની નસો ફુલાઈને બહાર નીકળી હતી તે ઉપરથી જણાઈ આવે કે અંદર એકસામટી ઘણી ક્રિયાઓ ચાલી રહેલ છે. દાક્તરે કહ્યું: “ભાઈ! હું તો અંગત અનુભવની વાત હોવાથી કહું છું. અમારે બિન્દુની વહુને એક વર્ષથી જ્વર લાગુ પડ્યો છે. પણ ખૂબ કાળજી લઈ ઇન્જેક્શનો ઉપર ઇન્જેક્શનો આપ્યે જઈએ છીએ. બે વર્ષ એમ-નાં એમ કાઢી નાખે ને, તો એની દાદીનો તમામ વારસો બિન્દુને મળી જાય તેમ છે. મોટી સાસુ બે વર્ષમાં તો સ્વધામ પહોચવાનાં જ, એટલે વહુ જો બે વર્ષ ખેંચી કાઢે ના, તો બિન્દુને બે પેઢીની નિરાંત—” “થઈ રહેશે. અને તેમ છતાં આપણે ક્યાં ભનાભાઈને પૈસા સાટુ વરાવ્યા છે? પૈસા તો પગનો મેલ છે મેલ. આ તો એવા પૈસાદારોને જ ગરજ કરતાં આવવું પડે છે. એ લોકોની જ દીકરીઓ રઝળી પડેલી હોય છે. મને મિત્રોએ બહુ ગળે ઝાલ્યો, એટલે વળી મેં હા પાડી. બાકી, ભનાભાઈને તો દસ નાળિયેર આવતાં હતાં. પૈસાની શી પડી હતી એને!” આટલું બોલતાં બોલતાં મામાને પાંચ-છ વાર ખોંખારા ખાઈ ગળાની સોપારી સાફ કરવી પડી. “જે જે ત્યારે. હાર્ટી કોંગ્રેચ્યુલેશન્સ (અંત:કરણનાં અભિનંદન), ભનાભાઈ! વિશ યુ ગુડ લક (સદ્ભાગ્ય ઇચ્છું છું)!” કહીને દાક્તર સાહેબ ઊઠ્યા. “સવારે તો ભનાભાઈનું મોં લાલઘૂમ થઈ ગયેલું ને આંખમાં ધુમાડા ઊઠ્યા હતા.” મામીએ મામાની તથા ભાણેજની વચ્ચે નજરને નચાવતાં નચાવતાં કહ્યું: “નાકનું ટેરવું રાતુંચોળ—” “હવે બેસો ને, મામી!” ભાણેજે રીસ કરી. “શા માટે વળી?” મામાએ ટટ્ટાર બનીને પૂછ્યું. “એના ગોઠિયા બધા ભઠવતા હતા કે ભનાભાઈએ એક દિવસની મુલાકાતમાં કન્યાની કઈ એવી પરીક્ષા કરી નાખી તે વેવિશાળ કરી બેઠા! એ તો સસરાની લક્ષ્મી પર મોહી પડ્યા — દીકરી પર નહિ! ને એણે કૉલેજમાં ‘ઇચ્છાવર’ વિષે બહુ મોટાં ભાષણો કર્યાં’તાં એ ક્યાં ઊંઘી ગયાં! ને એને તો વારસો જોવે છે વારસો! એવું એવું કહીને બધા ખીજવતા હતા, એટલે ભાઈસાહેબના કપાળે ઢેલડીઓ ચડી ગઈ; ડળક ડળક પાણી પડ્યાં.” “હા-હા!” મામા મહેનત કરીને હસ્યા. “ભનાભાઈની તો છાતી જ ક્યાં છે છાતી! કાળજાં જ કૂતરાં ખાઈ ગયાં છે. નીકર માથું ભાંગી નાખે એવો જવાબ ન દઈએ! કહેવું’તું ને કે, ‘ઇર્ષા શાના કરો છો? તમને ન મળી એટલે? નાળિયેર આવ્યું હોત ને પાછું વાળ્યું હોત તો તમને બધાને સાચા બહાદુર કહેત!’ બાકી — ટેબલ ઉપર છટાથી મામાએ સૂડીનો ટકોરો દઈ તાલ મેળવતાં મેળવતાં શબ્દો ઉચ્ચાર્યા: “એ તો બધા ઘાએ ચડ્યા છે ઘાએ. સારી કન્યા જો મળે ને,” સૂડીનો ટકોરો — “તો અત્યારે આ ભરમના કાળમાં જ મળે.” — ટકોરો — “ભણી ઊતર્યા પછી તો બાંધી મૂઠી ઉઘાડી પડી જાય.” — પાછો ટકોરો — “નોકરી સારુ ફાંફાં મારતાને કંકુને ચાંદલે કોઈ કન્યા દેવા ન આવે. પછી તો મૂઆ પડ્યા! અથવા મળે કોઈ બોદો રૂપિયો: અવતાર આખો ઝેર થઈ જાય. ભનાભાઈ, એ કલ્પનાને ઘોડે ચડનારાને ચડવા દે. એ બધા એવા તો પડવાના છે ને, કે છોતરેછોતરાં ઊડી જશે. કેટલા કૉલેજવાળાઓ ગોટાળે ચડીને પાયમાલ થયાછે! ઇચ્છા-લગ્ન! પસંદગીનાં લગ્ન! સ્વયંવર! એ તો બધા શબ્દો જ મીઠા લાગે છે; અને અનુભવ તો ઝેર જેવા નીવડ્યા છે. આ જોતો નથી? હું અને તારી મામી ફક્ત એકબીજાંના ફોટોગ્રાફ જોઈને જ પરણ્યાં’તાં. પંદર વરસ વીતી ગયાં, છતાં એકધારો સંબંધ ચાલ્યો જાય છે ને! એનું નામ ઇચ્છા-લગન! લો ચાલો, સૂઈ જાઓ બે ઘડી. ઘાએ ચડો મા, ને થઈ જાઓ મુંબઈના વસવાટ માટે તૈયાર!” ભનાભાઈના બરડામાં હાથ થાબડીને મામા પોતાના ઓરડામાં પેઠા. પાછળ મામી પણ ગયાં. ઓસીકે જઈ ઊભાં રહ્યાં. પૂછ્યું: “હેં, સાચું કહો છો? કન્યા રૂપાળી તો છે ના?” “અરે, તમારા સમ: નમણી છે. એથી રૂપાળી — વરથી વધુ રૂપાળી — વહુ જોવામાં માલ પણ નથી. અવતાર બગડે. અને મારે તો આ ભાઈસાહેબના મગજમાં કોઈક ભૂંસું ભરાવશે એવી બીકે લગન સાથોસાથ જ કરી નાખવાં હતાં. પણ બહેનનો જીવ કચવાય, એકનો એક દીકરો કોળીનાળીની પેઠે પરણી લે છે એમ બહેનને લાગે, એટલે જ મેં છ મહિનાની ધીરજ રાખી છે. લો જાઓ, પધારો; સૂવા દો હવે નિરાંત કરીને.” એમ કહીને બપોરના બાર વાગ્યે મામાએ માથા ઉપર કાશ્મીરી શાલ ઓઢી લીધી.
અઠવાડિયામાં તો મુંબઈથી ત્રણ તાર આવી ગયા. સસરાએ ભનાભાઈને જલદી તેડાવ્યા. મામા પરના કાગળમાં સવિસ્તર લખ્યું કે “મારી પેઢીમાં અત્યારથી જ હું બેસાડું તેથી તમને હીણપ જેવું જણાતું હોય, ઘરજમાઈનું આળ ચડતું હોય, તો અહીં મેં એક ભાગીદાર ઊભો કરીને શ્રી ભનુનો જીવ ન દુખાય તેવો સ્વદેશી વસ્તુનો વ્યાપાર નિરધારી મૂક્યો છે. માટે ઝટ મોકલો. શાંતાનો અભ્યાસ જોરથી આગળ ચાલે છે.” આવી ગોઠવણથી પ્રસન્ન બની ભનાભાઈએ બિસ્તર ને બૅગ બાંધ્યાં. મામાએ કહ્યું કે, “વધુ સરસામાન ન લઈ જતો. તારા સસરાને ત્યાં અઢળક વસ્તુઓ ભરી છે.” મામાના નાના દીકરા રમણે ભનાભાઈનું કાંડા-ઘડિયાળ માગ્યું, તે તરત જ ભનાભાઈએ છોડીને આપી દીધું; કહ્યું કે, “ત્યાં મને તો માગ્યા ભેગું જ મળી રહેશે”. એમ, પોતે કોઈ કલ્પવૃક્ષની છાંયડીમાં જતા હોય તે રીતે, એણે ઘણીખરી ચીજો ભેટ-સોગાદમાં દઈ દીધી. બુધવાર, દિશાશૂળ, હોળીની સામી ઝાળ વગેરે બધા જ અપશુકનિયાળ દિવસો વટાવીને ચોખ્ખે દહાડે સાંજની ટ્રેનમાં ભનાભાઈનું ઊપડવું નક્કી થયું. ગામ નાનું, બનાવ પ્રમાણમાં મોટો, મામાની પ્રતિષ્ઠા જબ્બર, એટલે ઘણાં લોકો વળાવવા ઘેર એકઠાં થયાં. પોતાના છોકરાઓ સંબંધે કાં તો નોકરીની, કાં સ્કૉલરશીપની અને, બેશક, બની શકે તો સારાં સાસરિયાં શોધી દેવાની પણ વિનતિઓ કરવા અનેક ઓળખાણવાળાંઓ આવ્યાં. “ભનાભાઈ! બાપા! અમારે તો તમારો વશીલો બંધાણો છે. વાડ્ય વિના વેલો ચડતો નથી. તમારી ચડતી કળા દેખીને અમારી આંખો ઠરે છે. મોટી પાયરીએ ચડ્યા છો, તે હવે બાની ચાકરી કરીને તમે વર-વહુ બેઉ તમારા હાથ ઠારો.” એવું એવું ઘણું ઘણું બોલાઈ ગયું. ભનાભાઈનાં આધેડ વયનાં બા ભારેખમ મોં કરીને સહુની વચ્ચે બેઠાં હતાં. તેની સામે નજર કરીને કોઈ બોલ્યું: “બાએ બિચારીએ સંસારનું સુખ ક્યાં ભાળ્યું છે! એ તો સ્વપના જેવું થઈ ગયું. હવે તમે પાછો દી વાળ્યો, ભનાભાઈ!” “અરેરે! રાંડી પુત્ર શે’જાદો...” એટલું બોલતાં બાથી રડી પડાયું. મળવા આવનારાઓમાં એક ભનાભાઈનાં બા જેવડી જ વિધવા બાઈ હતી, અને એ વિધવાની સોળેક વરસની પુત્રી હતી. સહુ જ્યારે ભનાભાઈના આ નવપ્રાપ્ત સૌભાગ્યથી વિનોદ, આનંદ અને વિનતિઓ કરી રહ્યાં હતાં. ત્યારે આ ત્રિવેણીબહેનનું મુખ પડી ગયું હતું. પણ રંગમાં ભંગ ન પાડવા એ મહેનતથી મોં મલકાવતાં હતાં. “ત્રિવેણીબહેન!” મામીએ પૂછ્યું: “આજ લલિતા કેમ નથી દેખાતી!” “આ રહી. હું અહીં છું.” લલિતા એની બાની પીઠ પાછળ લપાઈને બેઠેલી, ત્યાંથી બોલી. “મોં સંતાડીને કેમ બેઠી છો?” “ના, મેં ક્યાં મોં સંતાડ્યું છે?” એમ કહેતી લલિતા ટટ્ટાર થઈ બેઠી. “આ ત્રિવેણીબહેનની લલિતા.” મામીએ સહુની સામે નિહાળીને કહ્યું. બધાં એકબીજાંની સામે તાકી રહ્યાં. કોઈ બોલ્યું: “ભાગ્યની વાત છે, બાઈ!” લલિતાનું મોં ગાલનાં મૂળ સુધી લાલલાલ થઈ ગયું. એ પાછી બાની પાછળ લપાઈ ગઈ. ભનાભાઈ ઘૂમાઘૂમ કરતાં પોતાનો સરંજામ સજતા હતા. વાળની લટો કપાળ પર પડતી હતી, તેને ઝટકાવી વારંવાર ઠેકાણે નાખતા હતા. “લ્યો, ભનાભાઈ! આવજો. માયા રાખજો!” કહેતાં ત્રિવેણીબહેન ઊઠ્યાં. “કાં, ત્રિવેણીમાશી! લલિતાબહેન! ઊઠશો! આવજો. તમારી આશિષ.” ભનાભાઈએ એટલું કહ્યું ત્યાં ત્રિવેણીબહેન ટોળાથી થોડે દૂર ચાલ્યાં ગયાં. ભનો પણ એની પાસે ઘસડાયો. લલિતા આગળ નીકળીને થાંભલી સાથે શરીર ટેકવી પડખું ફરીને ઊભી રહી. “ભનાભાઈ! બાપા! એક ભલામણ કરવી છે.” વિધવાએ ઓશિયાળું મોં કર્યું. “હા, કહો ને, માશી!” ટાઈમ થઈ જતો હોય તે બતાવવા ને વાત ટૂંકી કરાવવા ભનાભાઈએ કાંડા પર નજર કરી — પણ કાંડે ઘડિયાળ નહોતું. થોથરાતી જીભે વિધવા માતાએ હળવેથી કહ્યું: “બીજું તો શું! આ લલિતાને લાયક કોઈ ઠેકાણું જડે તો ધ્યાન—” “બા!” થાંભલીને અઢેલી ઊભેલી લલિતા એના શરીરના ટુકડેટુકડા થઈ જતા હોય તેવી વેદના સંઘરતી બોલી: “બા, હવે ચાલશો? મોડું થાય છે.” મોડું શાનું થતું હતું તે તો લલિતાને માલમ. બાએ કહ્યું: “બેટા, આ અબઘડી જ આવી, હો!” એટલું કહીને પાછું એણે ભનાભાઈને પજવવા માંડ્યું: “તમે તો જાણો છો, ભાઈ! બધી વાત જાણો છો કે આના બાપની નજર કોના ઉપર હતી. એ ગુજરી ગયા ત્યારે તમે જ એના મોંમાં પાણી દઈને સદ્ગતિ કરાવેલી કે લલિતાનું કાંડું તમે—” એટલું કહેતી કહેતી એ આધેડ વિધવા એકીસાથે હસી પડી તેમ જ થીગડાવાળા કાળા સાડલાના છેડા વતી આંખો લૂછવા લાગી. ભનાભાઈને સૂઝ ન પડી કે શો ઉત્તર વાળવો. એ ચારેય બાજુ જોતો જાણે કોઈની સહાય શોધતો હતો. એને નાસી છૂટવું હતું. “બા! હું તો જાઉં છું.” કહેતી લલિતા ખડકી બહાર નીકળી પાછી દીવાલની ઓથે ઊભી રહી. “એ આવી, હો બેટા!” એટલું બોલીને ત્રિવેણીમાશીએ, ગરજવાનને અક્કલ ન હોય તે પ્રમાણે, પાછું ચલાવ્યું: “એ તો હોય, ભાગ્યની વાત. તમારું સુખ ને ચડતી કળા દેખી મારી આંતરડી ઠરે. પણ આ તો ઓલ્યું તમને બધું ગમતું ખરું ને! વાંકો સેંથો — ને કાનમાં એરિંગ — ને સાંજે ફરવા નીકળવાનું — ને ગાવું વગાડવું — બાઇસિકલ ને પોટુગરાપ — ને ઉંમર પણ બે વરસ વધુ થઈ ગઈ — એટલે અહીં નાના ગામમાં ન્યાતનાં માણસો ગિલા કરે જ ને! એથી હવે તો ક્યાંય બહારગામ ઠીક-ઠીક સુધારાવાળું ઠેકાણું જડે તો એમ કે ઝટ કરી નખાય. તમે તો ચતુર છો; બધું સમજો છો. દાંતને જીભની ભલામણ શી હોય!” લલિતાએ સાંજના ઠંડા પહોરમાં બહાર ઊભાં ઊભાં બાનો એકેએક શબ્દ સાંભળ્યો. પોતાનાથી ઊંચે અવાજે ચીસ પાડી બેસાશે એવી બીકે એ ત્યાંથી ચાલી નીકળી તોયે બા હજી ખસી જ નહિ. કોઈ પનિહારી જળાશયને આરે પોતાના ફૂટેલા ઘડાનાં ઠીકરાં એકઠાં કરે છે તેની પોતાને સાન ન હોય, ને પછી ભાન આવતાં હાથમાંથી એ ટુકડા પોતાની મેળે જ નીચે પડી જતા હોય, એવી વલે આજે લલિતાની વિધવા માતાની થઈ પડી. ત્રણ વાર એણે “લ્યો બાપા, આવજો!” એમ કહી વિદાય લીધી, તે છતાં પોતે ભનાભાઈના મુખ સામે જોતી જ રહી. ખબર નથી કે છૂટા પડવાની વિધિમાં શું તૂટે છે. કંઈક તૂટતું તો હતું જ. “ભાઈ!” એ ત્રુટી સાંધતો મામાનો સાદ આવ્યો: “હવે પછી વાતો ખૂટશે કે નહિ? ગાડીનો વખત ભરાઈ ગયો છે.” એમ કહેતાં મામા એ વિધવા તરફ ફર્યા: “ઓહો ત્રિવેણીબહેન છે! ત્રિવેણીબહેન! ભનો તો ચાલ્યો.” “હા, ભાઈ! બહુ ખુશી થવા જેવું છે.” “મને તો ઘણુંય હતું લલિતા વેરે કરવાનું, ત્રિવેણીબહેન! પણ સાતમી પેઢીએ આપણે સગોત્રી નીકળીએ છીએ. એટલે હું લાચાર થઈ પડ્યો.” “ના, એમાં શું, ભાઈ!” કહીને વિધવાએ પગે લાગી રસ્તો લીધો. એ ઘેર પહોંચી ત્યારે ઘરમાં દીવો નહોતો. પાંચ-છ દીવાસળી બગડ્યા પછી જ ફાનસ પેટાવી શકાયું. જોયું તો લલિતા ડામચિયા ઉપર જ માથું ઢાળીને ઊભી ઊભી ઝોલું લઈ ગઈ હતી. ડામચિયા પરનું ગાદલું લલિતાનાં આંસુમાં ભીંજાયું હતું. તે જ વખતે ભનાભાઈને મુંબઈ લઈ જનારી ગાડી જંગલમાંથી પાવા વગાડતી સૂસવાટ વેગે ચાલી આવતી હતી. લલિતાની રાંડીરાંડ બાને જાણે પચીસ વર્ષનો પેટનો દીકરો ફાટી પડ્યો હોય તેવી વેદના હતી; છતાં છાતી ઉઘાડીને રડવાનો એને અધિકાર નહોતો.
પહેલાં દુ:ખણાં લઈને સાસુએ જમાઈના હાથમાં અગિયાર રૂપિયા મૂક્યા તે ઘડીથી જ ભનાબાઈનું દિલ હર્ષ-ગદ્ગદિત બની ગયું. પછી તો જમવામાં બે-ત્રણ શાક અને રોટલી સાથે કંઈક ને કંઈક મીઠાઈ તો લેવાની ખરી જ. સાયબી પણ એવી કે એક વાર શાક ઠંડું પિરસાયું ત્યારે તરત જ સસરાએ વાટકો પછાડ્યો હતો. સાંજે ઘેર જતાં ક્યાં કોને, કયા શુભ-અશુભ અવસરે કેટલી કેટલી રકમના વધાવા અથવા ઝબલાં-ટોપી મોકલવાનાં છે તે વિષેની સાસુ-સસરા વચ્ચેની વાતચીતો: શાંતાનો કયો દાગીનો જૂનો થઈ ગયો છે, અને સોનીને ત્યાં એનો કયો નવો ઘાટ ઘડવા લઈ જવાનું છે, તેની વાટાઘાટ: બૅન્કમાં બાપનું, માનું, શાંતાનું એમ સહુનાં જુદાં જુદાં ચાલુ તેમ જ ‘ફિક્સ્ડ ડિપોઝીટ’નાં ખાતાં: દાક્તરોનાં બિલ: નોકરોના ફેરફાર: દૂધવાળીનું દૂધ બદલવાની જરૂર: ભંગિયાણી રિસાઈ છે, અને બીજા કોઈ ભંગીને પણ આવવા નથી દેતી માટે મ્યુનિસિપાલિટીમાં ખબર આપવા જોઈએ તેની ચર્ચા: એવા વિધવિધ વાર્તાલાપોથી કુટુંબનું જીવન રસાયું હતું. ભાવિ વારસ પોતાની ભવિષ્યની મિલકતો ઉપર પ્યાર કેળવવા લાગ્યો. બૅન્કમાં જમાઈને નામે પણ અલાયદું ખાતું ખોલવાનું નક્કી થયું. ખરેખર, ભનાભાઈના જમણા પગની ભાગ્ય-રેખા જોઈને પાંચ વર્ષ ઉપર એક રેખાશાસ્ત્રીએ ભાખેલી વાણી અક્ષરે અક્ષર સાચી પડી. પેઢી ઉપર પણ ‘આ પરદેશી રાજસત્તાના અમલમાં નીતિનો વેપાર ન જ કરી શકાય’ એ જૂની માન્યતાઓના ચૂરેચૂરા થઈ જાય તેવી સચોટ દલીલો ભનાભાઈ કરવા લાગ્યા. એમણે સસરાના મિત્ર સાથે સ્વતંત્ર કામ આરંભી દીધું. પરંતુ એ રીતે ચાર-છ મહિનામાં બે-ત્રણ ધંધા બદલાયા, કેમકે વેપારીની અનીતિ અને કૂડ ભનાભાઈને ફાવતાં નહોતાં. ભનાભાઈની બિનઆવડતનો દોષ બીજા દ્વેષીલાઓ કે અબુધો કાઢતા; પણ એ દોષ સાચો નહોતો. પોતાનાં ઉચ્ચ નીતિ-તત્ત્વોને માચડેથી એ સાસરાની વેપાર પદ્ધતિ પર શરવૃષ્ટિઓ કરવા લાગ્યા. પ્રથમ-પહેલાં તો આવા સિદ્ધાંત-ભક્ત જમાઈને માટે સસરાના મંડળને મોટું માન પેદા થયેલું. પણ ધીરે ધીરે એમની મશ્કરી મંડાઈ ગઈ. પેઢી ઉપરની જ મેડીમાં એમનો મુકામ હતો. તેથી રાત્રિએ ત્યાં સૂનારા નોકરોચાકરો માટે ભનાભાઈ એક રમકડું બની ગયા. શાંતાને તો ભનાભાઈ હવે કોઈ કોઈ વાર જ્યારે સસરા ખાસ ઘેર જમવા તેડી જાય ત્યારે જ જોઈ શકતા. કોઈક વાર શાંતા નિશાળેથી કંઈક કારણસર પેઢી પર આવતી ત્યારે દીદાર થતા. પેઢીના નોકર પાસેથી ભનાભાઈ શાંતા વિષે ઘણી માહિતીઓ મેળવતા. કોઈ વાર એને કવિતા લખીને મોકલતા. પણ શાંતા બિચારી ‘પૃથ્વી છંદ’માં લખેલ ગુજરાતી સૉનેટની — કલાપ તુજમાં ગૂંથું સુમન વ્યોમ-ઊગી વેલનાં ઉતારું શશિ-તેજની ફરફરંત ઝીણી ઓઢણી. — એવી પંક્તિઓમાં ભારેલા નિગૂઢ અર્થો સમજી શકતી નહોતી. પૃથ્વી છંદ એને વાંચતાં પણ આવડતો નહોતો. એને તો ધૂન હતી પરીક્ષા પસાર કરી કરીને વિદ્યા-પ્રવીણ થવાની. એ જવાબો લખી મોકલતી, તેમાં લાગણીની ભાષા જ નહોતી. એ એક જ વાત ઉપર ભાર દેતી કે, ‘તમે હવે જલદી કોઈ લાઇન પકડી લ્યો: નકામો વખત ન ગાળો, મારે હમણાં સ્કૂલના ઉત્સવમાં સંવાદ ભજવવાનો પાઠ કરવાનો હોવાથી કાગળ નહિ લખી શકું તો માફ કરજો’ વગેરે વગેરે. આમ ભનાભાઈનાં બન્ને ફેફસાં ઉપર સોજા ચડવા લાગ્યા. એનો જીવ શાંતાના આવા જવાબથી ઊલટો ઊચક થઈ ગયો. પછી એના હૃદયમાં ઇર્ષ્યા જાગી ઊઠી. શાંતાના ભણતર માટે સસરાને આગ્રહ કરનાર પોતે જ હતો તે ભૂલી જઈને એણે હવે વાંધા ઉઠાવવા માંડ્યા કે, “આમ ભણ-ભણ કરવાથી શરીર બગડશે... આ સંવાદો ને નાટકોમાં જાહેર પાઠ લઈને નાચવું એ બરાબર નથી... બૂટ શા માટે પહેરો છો? ચંપલ અથવા સપાટ જ હોવાં જોઈએ. શાંતાને માથું ઉઘાડું રાખવાની ટેવ પડી છે, એ મારા મામાને ઘેર કેમ પોસાશે? એણે તો, ઊલટું, મામાની લાજ કાઢતાં પણ શીખવું જોઈએ. પોલકાની બાંય આટલી બધી ઊંચી કેમ ચાલશે? ને વાળ જરા ઊંચે કપાળે ઓળવા પડશે; નહિ તો મારાં બાને આવા પાતરવેડા ગમશે નહિ’. આવી-આવી સૂચનાઓ જ્યારે નોકરની મારફત પોતાના ભાવિ સ્વામીનાથ તરફથી આવવા લાગી, ત્યારે શાંતાનો શ્વાસ ઊડી ગયો. એ તો ઘડીઘડી ઘરમાં રડવા લાગી. માને આ બધી વાતની જાણ થઈ ત્યારે તેણે શાંતાના બાપુને કહ્યું કે, “આપણે તો એમ સમજીને સગપણ કર્યું છે કે જમાઈ ને દીકરી આપણે ઘેર રહી આપણો વહીવટ કરશે. પણ આ માવડિયો તો મારી શાંતાને એના મામા અને મામીના કેદખાનામાં નાખવા માગે છે. અત્યારથી જ આટલી ખોડખાંપણો કાઢી રહ્યો છે, તે પરણ્યા પછી શું નહિ કરે? એ તો મારી દીકરીને કહેશે કે, પાણી ભરી આવ: લૂગડાં ધોવા ગાંસડો બાંધીને નદી-કાંઠે જા: ને કાં પાંચ મહેમાનોનાં વાસણ માંજી નાખ. ના, બાપુ! મેં મારી ખોટની દીકરીને એ માટે કેળવીને તૈયાર નથી કરી. મારે તો દીકરી દઈને દીકરો લેવો હતો.” આ રીતે શરમેધરમે એકાદ વર્ષ નીકળી ગયું છે. બહુ બજાવેલા ગ્રામોફોનની ચાવી ઊતરી જાય, બહુ ફેરવેલા સ્ક્રૂના પેચ ઘસાઈ જાય, બહુ લખેલી ટાંક ઠરડાઈ જાય એ રીતે ભનાભાઈની માનસિક શક્તિના આંટા પણ બૂઠા થઈ ગયા છે. એક વાર માર્ગ ચૂકેલો મુસાફર અનંત ભુલામણીમાં પડી જાય, તે રીતે એને રસ્તાની ગમ પડતી નથી. એને સંદેહ પડી ગયો છે કે, આખી દુનિયા મારી ઠેકડી કરી રહી છે. મિત્રો કે સ્નેહીઓ તો ઠીક પણ ત્રાહિત અણઓળખીતાઓ પણ જો કશી વાતચીત કરી હસી પડે તો ભનાભાઈને એમ જ ઠસાઈ જાય છે કે, એ સાલાઓ મારી જ કશી મજાક કરે છે. બીજી બાજુથી, પોતે આવો ભોટ અને શાંતા શાળાના મેળાવડામાં પુરુષ-પાઠ કરીને તાળીઓના ગડગડાટ સાથે ઇનામ મેળવે, એ એને પોતાનું અક્ષમ્ય અપમાન લાગ્યું. એણે શાંતાને કહી મોકલ્યું કે, “આ બધું નહિ પોસાય”. બીજે જ દહાડે ભનાભાઈના મામા કામપ્રસંગે મુંબઈ આવેલા તેને સ્ટેશન પર વળાવવા જઈને શાંતાના પિતાએ એકાંતે ઊભા રાખીને વિનતી કરી કે, “મહેરબાની કરીને ચિરંજીવી ભનુને કોઈક લાઈન પકડી લેવા સમજાવો.” મામા બોલ્યા: “હવે વળી લાઈન શી પકડવી હતી? તમારા જેવા સમર્થનો હાથ પકડ્યો છે ના!” “ના, એમ તો નહિ ચાલે.” “કેમ?” “મારી શાન્તાનું મા-માટલું હું ધર્મશાળામાં ઉતારવા તૈયાર નથી.” “મારું ઘર એટલે—” “—એટલે ધર્મશાળા: ભનુનું સ્વતંત્ર ઘર નહિ.” “તો પછી મને કશી પરવા નથી. મારા ભાણેજને માટે ડઝન એક શ્રીફળો હું ગજવામાં લઈને જ ફરું છું.” એવી ટપાટપી બોલી ગઈ. વેવિશાળ તૂટ્યું. એનો કડાકો સાંભળીને ભનાભાઈ મામાને ગૃહે જવા પાછા વળ્યા.
પોતાથી નીચલી પાયરીના જ કુટુંબની કન્યા લેવી જોઈએ, અને સાળા મુંબઈગરાઓની પુત્રીઓ કોઈ પણ જુવાને ન સ્વીકારવી, એવું પ્રચાર-કામ જોશભેર ઉપાડવા એને મન થયું. એના ઘવાયલા અંત:કરણમાં એક જ વાતની રૂઝ વળતી હતી કે, હવે હું, મેં વિના વાંકે તજેલી બાપડી લલિતાનો હાથ ગ્રહીને એની તથા એની વિધવા માતાની રક્ષા કરીશ. લલિતાનું સ્મરણ થતાં જ એના હૃદય-પટ પર જૂનાં સંભારણાંની રેખાઓ ફૂટવા લાગી: જૂનાગઢ કૉલેજમાં પોતે ભણતો ત્યારે લલિતાને તથા એની બાને લઈ પોતે ગિરનાર પર ચડ્યો હતો. સાસુને આગળ નીકળી જવા દઈને પછી બંને જણાં આંકડા ભીડીને બબ્બે પગથિયાંની છલંગો મારતાં ચડ્યાં હતાં. લલિતાની ઓઢણી ખભા પર ઢળી પડીને અંબોડામાંથી છટકેલી લટો ગિરનારની વાદળીઓ જેવી ફરર-ફરર થતી હતી. પોતે ‘શકુન્તલ’ના તાજા મોંએ કરેલા પ્રેમ-શ્લોકો બોલતો હતો, અને વણસમજ્યે પણ લલિતા આ હૃદયનાથની વિદ્વત્તા પર વારી જતી દેખાતી હતી. અને પોતે કૉલેજ જોવા લઈ ગયેલો ત્યારે એની સામે હસી પડનાર વિદ્યાર્થીઓને “હસો છો શું જોઈને!” એવી ધમકી લલિતાની નજરોનજર સંભળાવી હતી. એવો જે હું, તેનું મૂંગું આરાધન કરતી લલિતા મારે માટે ઝૂરતી બેઠી હશે. બીજા સાથે પરણવું એને ગમ્યું જ નહિ હોય. એક વાર મને દિલ આપ્યા પછી બીજાની સ્ત્રી થતાં તો એ બાપડીને જુગના જુગ જાય. સારું થયું કે હું છૂટો થયો. લલિતાની પ્રાર્થના સાંભળીને જ પ્રભુએ મારી આવી દશા કરી મને પાછો વાળ્યો હશે. કેવું દયામણું મોં કરીને એ બેઠી હશે! કેવું ઠપકાભર્યું મૌન ધારણ કરીને એ મારી સન્મુખ હૈયાફાટ રડી ઊઠશે! એ ઠપકો હું શિર પર ચડાવીશ. આ વખતે મામા ગમે તેટલું કહેશે તો પણ હું કોઈ શ્રીમંતની કન્યાને સ્વીકારવાનો જ નથી: ભલે કરોડોનો વારસો મળતો હોય. લલિતાના એક જ આંસુ ઉપર હું એ કરોડોને ઓળઘોળ કરીશ. આ વખતે મામાની દલીલો કે બાનાં ફોસલામણાં મારી પાસે નહિ ચાલે — નહિ જ ચાલે. ગરીબ, પિતાહીન પુત્રીનો પાલનહાર બનવામાં મારું જીવન કુરબાન થજો! હું શ્રીમંતોના ફાંસલામાંથી બચીને પાછો ચાલ્યો આવ્યો એ સારું જ કર્યું. આમ આ યુવાનના દિલમાં હજુ એવી જ ભ્રમણા હતી કે પોતે કોઈ ઉજ્જ્વળ કારકિર્દીને જાણીબૂઝીને જતી કરી પાછો ફર્યો છે. એ આવ્યો અને મામાએ જ્યારે કચવાટ દર્શાવી કહ્યું કે, “ભનાભાઈ! ભાગ્યદેવીને ઓળખી ન શક્યા. હાથે કરીને હીરો ખોઈ બેઠા.” ત્યારે ભાણેજે ભોં ખોતરતાં ખોતરતાં કહ્યું કે, “તમે જ મને ધકેલ્યો હતો.” “મેં! ના, તેં તારી પસંદગીથી જ વેવિશાળ સ્વીકારેલું, ભાઈ! પણ આજકાલના જુવાનિયાના મગજમાં રોજરોજ હજાર ઉધામા ઊઠે તેનું શું કરવું? તેં જ ઉતાવળ કરી, ભાઈ! નીકર તારે ટોંક-ટોંક કરવાની શી જરૂર હતી કે શાંતાએ આમ પહેરવું ને તેમ ઓઢવું! આંહીં આપણે ઘેર એક વાર આવી જાત, તો પછી એ બધી ઘેડ્યો આંહીં ક્યાં નહોતી પાડી શકાતી! એક વાર આપણા દબાણમાં આવ્યા પછી આપણે ચાહે તે ઘાટ ઘડી શકીએ ને!” આમ મામાને ‘ઘેડ્ય’ અને ‘ઘાટ’નું સ્મરણ થયું, જીવનમાં આજે પહેલી જ વાર એને હાથે વળેલી ‘ઘેડ્ય’ બગડી. સોપારીના ફાડિયાં આજે ખોરાં નીકળતાં હતાં. “કશી પરવા નહિ. હવે મને મારા નિશ્ચયમાંથી ચળાવશો મા!” એટલું કહીને ભનાભાઈ જરીક વિખરાયેલે જુલફે, ઝભ્ભાનાં ગજવામાં હાથ નાખી, રાત પડ્યા પછી ગામ-લોક કોઈ ન દેખે તેમ ગામમાં ચાલ્યા ગયા, અને પીપળાવાળી શેરીમાં મહાલક્ષ્મીની દેરી પાસેની પોતાની પ્રિય ખડકીનું કમાડ ખખડાવ્યું. પવનની લહેરીમાં પોતાના માથા પાસે કોઈક ખડખડાટ હસતું લાગ્યું. એણે ઊંચું જોયું: ટોડલા ઉપર આસોપાલવનાં પાંદડાંનું સુકાયેલું તોરણ જ અટ્ટહાસ કરી રહ્યું છે. બારસાખની બન્ને બાજુ કંકુનાં તાજાં ત્રિશૂળો ને થાપાઓ છે. બારસાખ પરના ગણેશ તાજા સિંદૂરે રંગેલા છે. એ બધાં ભનાભાઈની સામે જાણે કે તાકીતાકીને જોતાં હતાં. તોરણનાં સૂકલ પાંદડાં કટાક્ષના સ્વરો કાઢી ખખડતાં હતાં. ખડકી ઊઘડી: “કોણ છે?” “ત્રિવેણીમાશી!” “કોણ — ભનાભાઈ! ઓહો બાપ! ક્યારે આવ્યા? ઓચિંતાના? બહુ સારું થયું.” એમ કહીને વિધવાએ હેતનાં વારણાં લઈ દસેય આંગળીના ટચાકા ફોડ્યા. “આવો આવો અંદર!” ભનાભાઈએ અંદર જતાં વિધવાના ઘરના ફાનસને ઝાંખે અજવાળે માણેકથંભ દીઠો. માંડવો જાણે તાજેતરમાં જ સમેટ્યો હોય એ બતાવતી વળીઓ ત્યાં પડી હતી ગળું ખોંખારીને ભનાભાઈ કંઈ પૂછે તે પહેલાં તો ત્રિવેણીમાશી બોલી ઊઠ્યાં: “તમને કંકોતરી મળી હતી બેનની?” “કોની?” “લલિતાબેનની. બેનનાં લગન હજી ચાર મહિના ઉપર જ કર્યાં, બાપ! હું જઈને બાને હાથોહાથ કંકોતરી દઈ આવી હતી. મને સરનામાની ખબર નહિ, અને બેન કહે કે, બા, જરૂર-જરૂર કંકોતરી દઈ આવ્ય માશીને. તમને નહિ મળી હોય, ખરું!” લલિતા પરણી ગઈ! મારી થવા નિર્માયેલીને કોણ ચોરી ગયો? મારી રાહ ચાર મહિના પણ ન જોવાઈ! કોઈ ઘરડોખખ, કોઈ કૂબડો-કાણો, કોઈ રોગી-દુરાચારી, કોઈ સંતતિ-ભૂખ્યો ધનવાન, આવો કોઈ કાગડો શું દહીંથરું ઉપાડી ગયો! શું નાણાંની લાલચે માસીએ દીકરી વેચી! મારી તજેલીને બીજું ઠેકાણું તો ક્યાંથી મળી જ શકે? માશીએ દીકરીને કૂવો દેખાડ્યો કે શું? ઉદ્ધારક બનીને દોડ્યો આવનાર એ યુવાન જ્યારે એક પલમાં આવી વિચાર-સૃષ્ટિમાં ગતિ કરી રહ્યો હતો, ત્યારે એને અડધું જ ભાન હતું કે માશી શું કહી રહેલ છે. માશી તો ભોળે ભાવે કહેતાં હતાં; પણ એવા જ નિર્મળ ભાવથી વરસતી ચાંદની જેમ કામાતુરને વગર ઇચ્છાએ દગ્ધ કરે છે, તે જ રીતે માશીનાં વેણ ભનાભાઈના કલેજા ઉપર એક પછી એક અંગાર ચાંપી રહ્યાં હતાં: “બાપુ! તમે ક્યાંક ઠેકાણું ગોતી દેશો એવી આશાએ તો છ મહિના વાટ જોઈ. ગામલોકોએ તો ગિલા કરવામાં મણા ન રાખી. ‘વાંકા સેંથાળી’, ‘બૂટજોડાળી’, ‘પારસણ’ વગેરે વેણની તો તડાપીટ વરસે. બેન બચાડી બા’ર ન નીકળી શકે. એનાં આંસુડાં કે’ દીય ન સુકાય. રાતમાં ઝંખે ઝંખે તે કાંઈ ઝંખે! આવી, આંગળી રોખી થઈ ગઈ. પછી મેં તો, માડી, બધી પંચાત મેલીને અમારા તડા બા’રના એક જુવાનને જોઈ કાઢ્યો. બરાબર લલિતાની જોડ્ય મળી ગઈ: એને બાપડાંને ‘હીણા કુળનો’ કહીને કોઈ દેતું નો’તું, ને બેનને ‘પારસણ’ કહી કોઈ લેતું નહોતું. મેં તો વર જોયો: બીજું કશું — ઘરેય ન જોયું ને કુળેય ન જોયું. ભાવનગરમાં છાપખાનાનો સંચો હાંકે છે. રૂપિયા પોણોસો પરસેવો નિતારીને નીતિના રળે છે. સંચે બેઠેલો મેં જોયો, પણ કાળામશ લૂગડાંમાંય દેવના ચક્કર જેવી કાંતિ દીઠી. લલિતાનેય દેખાડ્યો. સામસામાં મન ઠરેલાં લાગ્યાં. કહ્યું કે, ન્યાતનું ઘર જાય પૂંછડામાં. આંખ્યું મીંચીને મેં તો કરી નાખ્યું. વિવા ટાણે ન્યાત સંપી ગઈ. કોઈ મારે ઘેર ન ડોકાણું. મેં કહ્યું કે, ન આવો તો મારે શી સાડીબાર છે! મેં એકલે હાથે ગારગોરમટી કરી, વડી-પાપડ ને સેવ વણ્યાં. પાંચ દીમાં વિવા પતાવ્યા. જમાઈને કહ્યું કે, “બાપુ, લૂગડાંના ગાભા લાવીશ મા! શુકનની વાળી લઈને હાલ્યો આવજે. ચાનો વાટકો પીને વળતી ગાડીએ તેડી જજે! પછી તારે ઘેર જઈ ભલે મારી દીકરીને સોને મઢજે કે અડવી ફેરવજે.” માશીએ અહીં શ્વાસ ખાધો, ને ભનાભાઈએ પણ નિ:શ્વાસ નાખ્યો. માશીએ વાત આગળ ચલાવી: “આ એમ પરણાવીને મેં તો દીકરીને વળાવી. પછી બે મહિના ભેળી રહીને પણ આવી. ને, ભાઈ, મારી તો આંતરડી ઠરી, હો! અહો! શું જમાઈનો સ્વભાવ! શું એની સબૂરી! શી એની નજર પોગે! કહે કે, ઘી-દૂધ ઓછાં ખાઈશ, પણ આ મચ્છરવાળા ગામમાં મકાન તો હવાઉજાસવાળું જ રાખીશ: ને લલિતાને નળની સગવડ હોય ત્યાં જ રહીશ. મનેય કહે કે, બા, તમને પણ અહીં મચ્છરદાની વગર નહિ સૂવા દઉં. લલિતાની આંખ્યો બહુ ઊઠણી ખરી ને, તે જમાઈ કહે કે, ‘ના, ચૂલે નહિ. શગડી ઉપર કોયલે રાંધો’. એક વાર મેં જમાઈને પૂછ્યું કે, ‘બાપુ! કાંઈ કહેવા જેવું?’ ત્યાં તો બાપડો દડ-દડ-દડ પાણીડાં પાડીને બોલ્યો: ‘બા, મારા ઘરમાં તો દેવી આવી છે. મારા જેવા ઘાસલેટમાં આળોટનારાને આવું ભાગ્ય ક્યાંથી? ઈશ્વરને કહું છું કે, મારું સપનું ઉડાડીશ મા, હે નાથ!’ આમ બોલીને જમાઈ કાંઈ રડ્યો છે, કાંઈ રડ્યો છે, ભનાભાઈ! શું કહું! મને રાંડીરાંડને — કરમફૂટી હતી એને — આવું સુખ જડ્યું એ તમ જેવા, બા જેવાં ને મામા જેવાને આશીર્વાદે, ભાઈ!” ભનાભાઈ ઊભા હતા. એને તમ્મર આવી રહ્યાં હતાં. એના હૈયામાં ધખધખાટ હતો. હજુ એને થઈ રહ્યું હતું કે, ‘હું જેને માટે થઈને પાછો આવ્યો, જેને ઝંખી રહ્યો છું, તેણે મને છેતર્યો શું!’ “બેન તમને બહુ યાદ કરતી’તી, હો ભાઈ! સાંભળ્યું તો છે કે — ખમ્મા, એને બે મૈના પણ ચડ્યા છે, તો તો હું એને તેડી આવીશ. તમે હમણાં અહીં જ રે’શો ને!” “હા, માશી! અહીં જ છું.” એમ કહી, ‘બીજે ક્યાં — જહન્નમમાં જાઉં!’ એવું મનમાં બબડી ભનાભાઈ કોણ જાણે કોના ઉપર ચિડાતા, રસ્તામાં કૂતરું સૂતેલું તેને ઠેબું લાગવાથી માંડમાંડ એના બચકામાંથી બચી છૂટતા, અંધારું હોવાથી વિના શરમે પલાયન કરતા ઘેર પહોંચ્યા. તે વખતે રાતનું વાળુ કરીને મામા સારી, દૂધલી સોપારી શોધતા ઓસરીમાં બેઠા હતા. એ સૂડી-સોપારીના કકડાટથી અને મોંના બચબચાટથી કોઈ અકળ, અગમ ત્રાસ અનુભવતો આ તરુણ ઘરમાં પેસવાને બદલે સીધેસીધો ચાલતો થયો. સડક વટાવી. સ્ટેશન વટાવ્યું. દૂર ઊભેલા સિગ્નલની લાલ બત્તી એની સામે તાકી રહી હતી. તળાવની પાળે ટિટોડી બોલતી હતી. કોઈ પીધેલા જેવા એ જુવાનનું શરીર ખોળામાં લઈને કરુણામયી કુદરત એને વાયરો ઢોળતી હતી. નશો ઊતરતાં એને પોતાની પામરતાનો થાક સમજાયો. તારાઓ એને કહેતા હતા કે, લલિતા સુખમાં પડી એથી આનંદ પામ! સુખમાં પડી! લલિતા ભલે સુખમાં પડી! એકવાર એ અહીં આવશે તો હું એના બાળકને ખોળે લઈને રમાડીશ. હું એ બચ્ચાનાં ગાલ અને હોઠ પર ચૂમી કરીશ. એનાં કૂણાં કિસલય-શાં આંગળાંના તમાચા મારા બેવકૂફ ગાલો પર ચોડાવીશ. અને હવે તો હું લલિતાને જ કહીશ કે, ‘બહેન! ગરીબડી કોઈ બીજી લલિતા જડશે આ જગતમાં ક્યાંક? હોય તો મારી ભલામણ કરીશ? મને વેલાને વાડ્ય દેખાડીશ?’ આવી ઊર્મિઓમાં નહાતો એ યુવાન અરધી રાત સુધી સિગ્નલને ઓટે સૂતો રહ્યો. વીંછીના ડંખ ઉપર ફૂંકવાથી વળે છે તેવી શાતા એને થોડી વાર વળી.