સમગ્ર અરધી સદીની વાચનયાત્રા/વિનોબા ભાવે/ચિંતન કા અભાવ

હિંદુસ્તાન મેં હમ જહાં જાતે હૈં, સ્વતંત્ર બુદ્ધિ દેખતે હી નહીં! હર જગહ બુદ્ધિ બંટી હુઈ હૈ. કોઈ કૉંગ્રેસ પાર્ટીવાલા હૈ, તો ઉસ કા એક પ્રકાર કા દિમાગ હૈ. કોઈ સમાજવાદી પક્ષવાલા હૈ, તો ઉસ કા દૂસરા પ્રકાર કા દિમાગ હૈ. ઐસે તીન-ચાર પ્રકાર કે દિમાગ બને હૈં. ઇનકે અલાવા એક પાંચવે પ્રકાર કી બુદ્ધિ હૈ — આપસઆપસ મેં ઝગડા કરને કી બુદ્ધિ, જો હર પક્ષમેં હૈ. કોઈ મતભેદકી બાત હી નહીં, સિર્ફ આપસઆપસ કે ઝગડે હૈં! કોઈ અધ્યયન હી નહીં કરતે હૈં. સ્વતંત્ર ચિંતન કા અભાવ હી અભાવ દીખતા હૈ — ઔર વહ ભી ઐસે દેશ મેં, જહાં કિ પ્રાચીન કાલ સે જ્ઞાન કી પરંપરા ચલી આયી હૈ! ઈન દિનોં વિદ્યાર્થિયોં કે બારે મેં યહ શિકાયત હૈ કી ઉન મેં શિસ્ત નહીં હૈ. પરંતુ શિસ્ત ઇસલિએ નહીં હૈ ક્યોંકિ ગુરુભાવ નહીં હૈ. ઔર ગુરુભાવ ઇસલિએ નહીં હૈ ક્યોંકિ આજ ગુરુ હી નહીં હૈ — સિર્ફ શિક્ષણ દેનેવાલે નોકર હૈં. જો અપની સ્વતંત્ર બુદ્ધિ સે પઢાતા હૈ, વહી ગુરુ હૈ. આજ કે શિક્ષકો મેં ક્યા કોઈ સ્વતંત્ર બુદ્ધિ હૈ? કભી શિક્ષકોં સે હમારી મુલાકાત હોતી હૈ, તો વે જ્ઞાનવિષયક, શિક્ષણવિષયક કોઈ પ્રશ્ન નહીં પૂછતે; બલકે યહી કહતે હૈં કિ, હમારી તનખ્વાહ કમ હૈ, વહ કૈસે બઢેગી? સબકી એક હી શિકાયત હૈ કિ, હમારી તનખ્વાહ કમ હૈ! તાલીમ મેં ક્યા હોના ચાહિએ, ક્યા નહીં હોના ચાહિયે — ઈસ બારે મેં કિસી કો કોઈ શિકાયત હી નહીં હૈ! ઈસ તરહ કુલ દેશ જ્ઞાનવિહીન બન ગયા હૈ. [‘ભૂદાન-યજ્ઞ’ અઠવાડિક : ૧૯૫૭]