સોરઠ, તારાં વહેતાં પાણી/૨૩. વેરની સજાવટ
ઘરે આવીને મહીપતરામે પત્નીને વાત કરી. પત્નીએ પિનાકીને આ હર્ષના સમાચાર આપ્યા. પિનાકીએ ફરીથી પૂછ્યું: “ક્યાંના ઠાકોર સાહેબ?” “વિક્રમપુરના. ન ઓળખ્યા, ભાણા? આપણી જોડે ભેખડગઢ થાણામાં દાનસંગજીકાકા હવાલદાર નહોતા! તેની દીકરી દેવુબા નહોતી? તેની વેરે લગન કરનારા રાજા.” પિનાકી ત્યાંથી ઊઠીને ચાલતો થયો. ‘મારે એ સ્કોલરશિપ નથી જોઈતી’ એવું કશુંક એ બડબડતો હતો. વળતા દિવસે રાતના અગિયાર વાગ્યે હાઈસ્કૂલના હેડ માસ્તર મહીપતરામને ઘેર આવ્યા. પિનાકી સૂઈ ગયો હતો તેને જગાડવામાં આવ્યો. હેડ માસ્તરે પૂછ્યું: “તને ગયા મેળાવડા વખતનો ‘સિકંદર અને ડાકુ’નો સંવાદ મોંએ છે?” “ફરી જરા ગોખી જવો જોઈએ. કેમ?” “આજે રાતોરાત મોંએ કરી જઈશ?” “ખુશીથી.’ “તો કરી કાઢ. કાલે હાઈસ્કૂલમાં વિક્રમપુરના ઠાકોર સાહેબ પધારે છે; આપણે સમારંભ કરવાનો છે.” પિનાકીને બગાસું આવ્યું. એનું મોં ઊતરી ગયું.
“હવે સુસ્તી ન કર, જા, પાણી પી લે; અથવા માને કહે કે ચા કરી આપે. સંવાદમાંનો તારો ડાકુનો પાઠ પાકો કરી નાખ. ઠાકોર સાહેબનાં નવાં રાણીને હાથે જ તમારાં ઈનામો વહેંચાવવાનાં છે. તું પહેલું ઈનામ જીતવા પ્રયત્ન કર.” છેલ્લી વાત સાંભળી પિનાકી ઝાંખો પડ્યો. એનાં ઊંઘ-બગાસાં તો ઊડી ગયાં, પણ એના મોં પર કોઈ તમાચો પડ્યો હોય તેવી ઊર્મિ તરવરી નીકળી. “ઊઠ, ભાઈ; મને તારા પર શ્રદ્ધા છે. તું કાલે મેળાવડાને રઝળાવતો નહિ. ને મારે હજુ બીજાં છોકરાઓને પણ કહેવા જવું છે. થઈ જા હોંશિયાર જોઉં! મારી આબરૂ તારે રાખવાની છે, હોં કે!” એમ કહીને હેડ માસ્તર બહાર નીકળ્યા. પિનાકીને મન એ દૃશ્ય અતિ દયામણું હતું. હેડ માસ્તર વાઘ જેવા વિકરાળ ગણાતા. એનો રુઆબ એક જેલર જેટલો ઉગ્ર હતો. એની પ્રતાપી કારકિર્દીનું માપ એણે વિદ્યાર્થીઓના વાંસામાં ભાંગેલી સોટીઓની સંખ્યા પરથી નીકળતું. એની સામે છોકરો આંખ ન ઊંચકી શકે એ હતી એની મહત્તા. અગિયારના ટકોરા પછી કોઈ વિદ્યાર્થી શાળાના કમ્પાઉન્ડમાં પ્રવેશ પણ ન કરી શકે. એનો આદેશ એટલે લશ્કરી હુકમ. હાઈસ્કૂલના ચોગાનમાં તો શું પણ ચોગાન ફરતી વંડીની નજીક પણ શહેરનો કોઈ રઝળુ ઠેરી શકતો નહિ. વંડી પરથી સિસોટી મારનાર ત્રણ ગુંડાઓને હેડ માસ્તરની સોટીની ફડાફડીએ રાડ પડાવી હતી. પોલીસ પણ એની શેહમાં દબાતી. આવા કડપદાર હેડ માસ્તરનું મોડી રાતે પિનાકી પાસે આવવું, એ પિનાકીના ગર્વની વાત બની. એની આબરૂ પિનાકીની મૂઠીમાં આવી ગઈ. બત્તી તેજ કરીને પોતે ડાકુનો પાઠ કંઠે કરવા લાગ્યો. આવતી કાલ પિનાકીના કિરણ-ચમકાટની કાલ હતી, એ વિચારે મહીપતરામને અને એમનાં પત્નીને પણ ઊંઘ ન આવી. આધેડ વયનાં ધણી-ધણિયાણી ધીરે સાદે વાતોએ વળગ્યાં. “કેવો કડકડાટ અંગરેચી બોલે છે ભાણો! બાલિસ્ટર બનશે.” “ના, મારે તો એને દાક્તર બનાવવો છે.” “એ મડદાં ચીરવાનો નરક-ધંધો મારે ભાણાને નથી કરવા દેવો.” “બારિસ્ટર થશે તો તારો ગગો જીવતા માણસોને ચીરશે.” “કોને ખબર છે, એ તો કાલ દેવુબા એને ઓળખશે, એટલે કદાચ પોતાના રાજમાં જ એને કોઈ મોટો હાકેમ બનાવી લેશે.” “ગાંડી રે ગાંડી! એ દેવુબા જુદી હતી: આજની દેવુબા જુદી હશે.” “હેં! ભેળાં રમતા’તાં તે વીસરી જશે?” “એવાં તો કૈક છોકરાં ભેળાં રમતા’તાં.” “પણ ભાણાની જોડે એની માયા તો અનોખી જ હતી.” આવા વાર્તાલાપને પોતાના કાનથી વેગળા રાખવા માટે પિનાકી મોટા હોકારા પાડીને પાઠ ગોખવા લાગ્યો. તેના શબ્દોચ્ચારો દીવાલોને સજીવન કરતા હતા. એનો સીનો, એના હાથકડીમાં જડેલા હાથનો અભિનય, એનું પડકારતું મોં, એની પહોળાતી ને ઊપસતી છાતી — તમામના પડછાયા ચૂનાબંધ દીવાલ પર વિગતવાર અંકાતા હતા. રૂપેરી પડદા પર જાણે નાટક રચાતું હતું. અધૂકડાં બીડેલાં બારણાંની આરપાર ધણી—ધણિયાણી બાજુના ઓરડાની ભીંતો પર પિનાકીના દેહ-મરોડો નિહાળતાં નિહાળતાં ઊંઘી ગયાં. ને મોડી રાત સુધી પિનાકીએ દેવુબા પર કટ્ટર બદલો લેવાની સજાવટ કરી. પછી એ ઊંઘવા મથ્યો; પણ ઊંઘ ન આવી. મેળાવડામાં જવા પિનાકી ઘેરથી નીકળ્યો ત્યારે મોટીબાએ એના વાંકડિયા વાળની લટો સમારતાં સમારતાં કહ્યું: “ભાણા, રાણી’સા’બ તને બોલાવે તો પૂછજે, હો, કે મારાં મોટીબાને આપની પાસે બેસવા આવવું છે, તો ક્યારે આવે? ને જો આપણે ઘેર પધરામણી કરવાનું માને તો તો રંગ રહી જાય, હો દીકરા! બધી વાત તારા હાથમાં છે.” ‘એવી નપાવટ સ્ત્રીને આપણે ઘેર લાવીને શું કરવું છે?’ આવું કશુંક બબડતો બબડતો ભાણો સાઈકલ પર છલાંગ્યો. મોટીબાએ પોતાના ઘરના ઊંચા ઓટા પર ઊભીને ભાણાને જતો નિહાળ્યો. કાળીકાળી ઘોડાગાડીઓનાં મૂંગાં પૈડાંની વચ્ચે થઈને સફેદ કોટ-પાટલૂનમાં સજ્જ થયેલું એ ફૂટતું જોબન સાઈકલને છટાથી રમાડતું સરતું હતું. રાજકોટ શહેરની સોહામણી બાંધણીમાં એ રૂપ રમતું જતું હતું. જ્યુબિલી બાગને નાકે ટટાર ઊભેલો પોલીસ પિનાકીને સલામ કરતો હતો. રાવસાહેબ મહીપતરામની વીરતાએ એજન્સીના સિપાઈઓને એક નવી જ ખુમારીનો પ્યાલો પાયો હતો. સિપાઈઓ વાતો કરતા હતા કે “ભાણાભાઈ તો રાવસાહેબથી સવાયા થવાના. નાશક જઈને પોલીસ-પરીક્ષા આપે, તો હાલ ઘડી ફોજદારની જગ્યા મળે.” “હમણાં હમણાં છ મહિનામાં તો ઠીકાઠીકનું ગજું કાઢી ગયો છે જુવાન!” “એને માથે પંજો છે.” “કેનો?” “રૂખડિયા દેવનો.” “રૂખડિયો દેવ?” “હા, ઓલ્યો રૂખડ શેઠ ફાંસીએ ગિયો ને, તે દેવ સરજ્યા છે. રાવસાહેબના ભાણાભાઈ ઉપર એને માયા રહી ગઈ’તી. સાંભળ્યું છે કે એની પીરાણી ઘોડી લઈને રૂખડદેવ આંહીં ગાંડાવડ પાસે આવે છે ને ભાણાભાઈને સવારી શીખવે છે.” “એ તો ગપાટા. પણ રૂખડની ઓરત એક બે વાર આંહીં આવી ભાણાભાઈને મળી ગયેલી, ક્યાંક તેડી પણ ગયેલી.” “એ તો બા’રવટે નીકળી ગઈ છે ને?” “હા, ને ખુદ પ્રાંત-સા’બને જાસા કહેવરાવે છે કે જાગતો રે’જે, છાતીએ ચડીને મારીશ.” “એ જ લાગનો છે ભૂરિયો. સવારીમાં ધંધો જ એનો એક હોય છે ને?” “આ બાઈની પણ છેડતી કરી હશે?” “સાંભળ્યું તો છે.” “શું?” “બાઈ આપણા સુપરીટન સા’બની ચિટ્ઠી લઈ રાવે ગયેલી. ભૂરિયે હદ-બેહદ રૂપ દીઠું; ચક્કર ખાઈ ગયો. એકલી અરજે બોલાવી હશે. નધણિયાતી જાણીને બેઅદબ બન્યો હશે. એટલે બાઈ કાળી નાગણ બની છે. લાગ ગોતી રહેલ છે.” “ભૂરિયાનોય દી ફર્યો છે ને! કુત્તાઓ ભૂતખાનાં ખોલીને બેઠા છે, તોય શા સારુ ઓખર કરવા નીકળે છે?” “ચૂપ! ચૂપ!” ‘ભૂતખાનું’ શબ્દ રાજકોટના વાતાવરણમાં એક ભયાનક, ભેદી, અકળ, અગમ ભાવની ગંધ પ્રસરાવતો હતો. ‘ફ્રિમેસન’નો લોજ ‘ભૂતખાનું’ નામે ઓળખાતો. ઘણું કરીને એ વર્ષોમાં આવો લોજ કાઠિયાવાડમાં એ એક જ હતો. ત્યાં મહિનાના અમુક અમુક દિવસે જે ક્રિયાઓ થતી, તેની ચોપાસ ગુહ્યતાની ચોકીદારી રહેતી. એજન્સીના મોટામોટા અધિકારીઓ, ગોરા સાહેબો ને કેટલાક રાજાઓ તેના સભ્યો હતા; એટલે ક્રિયાની રાત્રિએ ત્યાં પોલીસોના કડક પહેરા મુકાતા. આ અણસમજુ પહેરેગીરોની કલ્પના અને વહેમ-વૃત્તિ આવી ક્રિયાની હરેક રાત્રિએ સળગી ઊઠતી. ભૂતખાનામાં મેલા પ્રકારના વિલાસો રમાય છે, ને એનું રહસ્ય બહાર પાડનારની ગરદન કાપવાનો ત્યાં આદેશ છે; તેની પાછળ પણ આવો જ કોઈ ભેદ હોવો જોઈએ, એવા તર્કવિતર્કો પોલીસો કરતા. વાતો કરતાં કરતાં પણ તેઓ થથરી ઊઠતા. વાતો કરતા પોલીસો હોશિયાર બન્યા, કેમકે ઘોડાગાડીના ધ્વનિ ગુંજ્યા. ચાર ઘોડા જોડેલી ખુલ્લી ગાડી રબરનાં પૈડાં પર રમતી આવી. ઘોડાના ડાબલાએ પાકી સડક ઉપર મૃદંગો બજાવ્યાં. આગળ ઘોડેસવારો, પાછળ ઘોડેસવારો, સવારોના રંગબેરંગી પોશાક, ગાલો પર સાંકળીઓ, ચકચકિત લોખંડની એડીઓ, બાજુ પર ખણખણતી લાંબી કીરીચો ને હાથમાં નેજાળા ભાલા: એવી રાજસવારીઓ રાજકોટને સવિશેષ સોહામણું બનાવતી હતી. આ ‘ફેટન’ પસાર થઈ ગયા પછી પોલીસનું મંડળ ફરીથી બંધાયું, ને ચર્ચા ચાલી: “વિક્રમપુરના ઠાકોર સાહેબ.” “નવું પરણેતર.” “મલાજો આજથી કાઢી નાખ્યો.” “દેવુબાનાં તો રૂપ જ બદલી ગયાં.” “રાજનું સુખ કેને કે’ છે!” “આ બૂઢાની સાથે રાજનું સુખ?” “રાજા બૂઢો છે: રાજસાયબી ક્યાં બૂઢી છે?” “માનવી! આ-હા-હા-હા!” એક પોલીસે તત્ત્વજ્ઞાન છેડ્યું: “માનવી પોતે તો ચીંથરું જ છે ના! શી આ છોકરીની સૂરત બની ગઈ! ભીનો વાન હતો, તેને ઠેકાણે ગુલાબની પાંદડિયું પથરાઈ ગઈ, મારા બાપ! હા! હા! હા!” “પણ એમાં નિસાપા શીના નાખો છો, દાજી!” “તાલકું! તાલકું!” કહીને તત્ત્વજ્ઞાનીએ લલાટ ઉપર આંગળી ભટકાવી. ને રાજસવારી હાઈસ્કૂલના ચોગાનમાં વળી ગઈ. ઘોડાઓએ અજબ સિફતથી કૂંડાળું ખાધું. પોશાક પહેરવાના ખંડની અંદર પિનાકીના કલેજામાં તે વખતે એક ધરતીકંપ ચાલતો હતો.