2,544
edits
KhyatiJoshi (talk | contribs) No edit summary |
Shnehrashmi (talk | contribs) (→) |
||
(7 intermediate revisions by 2 users not shown) | |||
Line 3: | Line 3: | ||
=== કાવ્યસંગ્રહોઃ === | === કાવ્યસંગ્રહોઃ === | ||
{{Poem2Open}} કંદરા, કંસારા બજાર અને | {{Poem2Open}} [[કંદરા]], [[કંસારા બજાર]], [[કંદમૂળ]] અને થાક{{Poem2Close}} | ||
=== પરિચય: === | === પરિચય: === | ||
Line 71: | Line 71: | ||
અને પછી વિશ્વાસઘાત કરું છું. | અને પછી વિશ્વાસઘાત કરું છું. | ||
</poem> | </poem> | ||
=== ૩. પ્રદક્ષિણા === | |||
<poem> | |||
જ્યારે જ્યારે મંદિરમાં જઉં છું ત્યારે | |||
કોઈ અજ્ઞાત ભય મને ઘેરી વળે છે, | |||
મને લાગે છે કે બધા જ દેવોનાં | |||
બધાં જ વાહનો મને મારવા આવી રહ્યાં છે, | |||
વાઘ, નાગ, કાચબો, ગરૂડ, માછલું.... | |||
પૂજારી ત્રિકાળજ્ઞાનીની જેમ મને જોઈને હસે છે. | |||
પ્રસાદમાં ચપટી સિંદૂર આપે છે. | |||
હું મૂંગી, અવાક્ થઈ જઉં છું, | |||
મંદિરની દીવાલોના પ્રાચીન, શાંત પથ્થરો | |||
જાણેકે કોઈ ઊંચા પર્વત પરથી ગબડતાં | |||
ભારેખમ પથરાઓ હોય એમ મારી તરફ ધસી આવતા લાગે છે. | |||
હું જીવ બચાવતી દોડું છું. | |||
મંદિરની દીવાલો ફરતી પ્રદક્ષિણા કરું છું. | |||
મંદિરના લીસા આરસપ્હાણમાં મને ઠેસ વાગે છે, | |||
હું પડી જાઉં છું, માથું ઝૂકી જાય છે મૂર્તિ આગળ. | |||
અને પેલા ગબડતા પથરાઓ નીચે છુંદાઈ જઉં છું | |||
હું પણ એક પથ્થર બની જઉં છું, નવા જન્મમાં. | |||
મને કોઈપણ એક આકાર આપી દેવામાં આવે છે. | |||
હવનની કૂંડીનો, શંકરના લિંગનો, કળશનો, | |||
ઘંટારવનો, સ્તોત્રનો, આરતીની થાળીનો, ધૂપનો, | |||
પગલાંનો, પુરાણનો, દક્ષિણાનો, | |||
હું મંદિરની બહાર જ નથી નીકળી શકતી. | |||
</poem> | |||
=== ૪. શ્રદ્ધા === | |||
<poem> | |||
મારું ખેતર મને પ્રિય છે. | |||
કૃષ્ણપક્ષની રાતોએ જોયેલાં શમણાં જેવું. | |||
શેરડીનો ઊભો મોલ છે, મબલખ રસ છે, | |||
અને મારો પુરુષ મારી સાથે છે. | |||
હું ખુશ છું આ ધરતી પર. | |||
મારા પગ પાસે સરકતો આવતો સાપ પણ | |||
મને વ્હાલો લાગે છે. કોઈ જ પ્રતિકાર નથી કરવો. | |||
મારો પુરુષ મને ચાહે છે. એ મારું ઝેર ચૂસી લેશે. | |||
મને શ્રદ્ધા છે એના પૌરુષમાં, એના પ્રેમમાં અને આ સાપમાં | |||
પણ એ તો ઊઠીને દૂર ચાલ્યો ગયો. | |||
મારા શરીરનો રંગ હવે બદલાઈ ગયો છે | |||
આ બાજુમાં ઊભેલા લીમડાની ઝાંયમાં. | |||
પગ પર સાપના બે દબાયેલા પેઢાનાં નિશાન ઊઠી આવ્યાં છે. | |||
મને ભેટ મળેલું અક્ષયપાત્ર – મારું ખેતર | |||
શિયાળાની આ કારમી ઠંડીમાં ચિમળાઈ રહ્યું છે. | |||
ખુરપી, દાતરડું... અડી ન શકાય એવા ઠંડાં, અચેતન છે. | |||
એક ખિસકોલી ખાટી આંબલીમાં દાંત ભરાવીને ભાગી ગઈ. | |||
એની સુગંધથી મારા દાંત અંબાઈ જાય છે. | |||
આ શિયાળ એના મોંથી જમીન ખોદી રહ્યું છે, | |||
મારી જમીન! | |||
એને ખબર નથી કે એ જે ધૂળ ઉડાડે છે એના સોળ | |||
મારી છાતીમાં પડે છે. | |||
આ સુગરી પણ, હંમેશા પોતાના કલાત્મક માળામાં ભરાઈને | |||
કાયમ એક સરખી ચહલપહલ કરતી રહે છે. | |||
ન રાત જુએ છે ન દિવસ | |||
ને આ કૂવા પર બેસાડેલી મોટરમાંથી | |||
ધકધક વહેતું પાણી! | |||
કોણ જઈને રસ્તાઓ બનાવશે ખેતરમાં? | |||
મારાથી તો ક્યાં હવે ઊઠાય છે? | |||
પગ પર સાપનો ડંખ છે અને હજી આખા ખેતર ફરતે | |||
કાંટાળાં ઝાંખરાંની વાડ બનાવવાની છે. | |||
નહીં તો આ નધણિયાતાં ઢોર | |||
મારી બધી મહેનત નષ્ટ કરી નાખશે. | |||
આ બધી શેરડી વાઢીને વેચવાની છે. | |||
તેલીબિયાંનું નવું વાવેતર કરવાનું છે. | |||
આ ઝેર પૂરા શરીરમાં પ્રસરી જાય તે પહેલાં જ | |||
મારે ઊઠવું છે, | |||
આખું ખેતર ખેડી નાખીને પેલા સાપનો રાફડો શોધવો છે. | |||
અને એમાં ઊકળતું દૂધ રેડવું છે. | |||
મારા વળ ખાતા શરીરમાં કંઈક નવીન, | |||
છેલ્લી તાકાત આવી છે. | |||
આ ખેતરની માટીને મારી મુઠ્ઠીમાં સમેટું છું. | |||
અને આખાં ને આખાં કંદમૂળ હાથમાં આવી જાય છે. | |||
બસ, આંખો મિંચાઈ જાય છે સંતોષથી. | |||
કૃષ્ણપક્ષની રાતોના અંધકાર ભણી. | |||
પાછળ રહી ગઈ છે મારી વાસના! | |||
મારું ખેતર. | |||
નોળિયાઓથી ભરેલું. | |||
એકલો, લપાતો ફરશે સાપ | |||
અને ભૂખે મરશે એ કાયર પુરુષ, | |||
ડાંગર-બાજરી વિનાના ખેતરમાં. | |||
</poem> | |||
===૫. વાળની ગૂંચ=== | |||
<poem> | |||
સોનાની વેણીથી મારા વાળ સજાવતા | |||
સુંદર, શાશ્વત નરેશો ક્યારેય | |||
વાળમાંથી ગૂંચ નથી ઉકેલી શકતા. | |||
તું રક્તપીતિયો રોગી હોય તો પણ આવ. | |||
એક કાંસકો લઈને મારા વાળ ઓળ. | |||
હું તને ગંગામાં સ્નાન કરાવીશ. | |||
ચંદનના લાકડા પર સુવડાવીને | |||
શુદ્ધ ઘીનો અગ્નિદાહ આપીશ. | |||
તારા માટે વિલાપ કરીશ. | |||
શ્વેત વસ્ત્રો પહેરીશ. | |||
જમીન પર સૂઈશ. | |||
પરપુરુષના ઓછાયાથી પણ દૂર રહીશ. | |||
મારે હવે કોઈ પુરુષને પ્રેમ નથી કરવો. | |||
કોઈ પુત્રને જન્મ નથી આપવો. | |||
કોઈ પિતાને પ્રણામ નથી કરવાં. | |||
જો તું મારા વાળની ગૂંચ ઉકેલી શકે તો | |||
મારે મરી જવું છે. | |||
ક્યારેય જન્મી જ ન હોઉં એવી રીતે. | |||
ન ભાવતા અન્નને થૂંકી નાખવું છે. | |||
આવ, આપણે બંને એકબીજાંને મુક્ત કરીએ. | |||
</poem> | |||
===૬. ગોઝારી વાવ=== | |||
<poem> | |||
હાં, હાં, એ માણસ જીવે છે હજી, એના ઘરમાં, સુખેથી | |||
પણ મરી ગયો છે એ મારા માટે. | |||
અને એટલે જ હું રોજ એના નવા નવા | |||
મૃત્યુની કલ્પના કરું છું. | |||
રસ્તા પર ચાલતા ટ્રકનાં પૈંડાં એના પર ફરી વળે છે. | |||
અને હું બાજુમાં શાંત રાહદારીની જેમ પસાર થતી હોઉં છું. | |||
તો ક્યારેક એની લાશ રેલવેના પાટા વચ્ચે મળી આવે છે. | |||
અને હું એના મૃતદેહ પરથી પસાર થતી ટ્રેનમાં | |||
મુસાફરી કરતી હોઉં છું. | |||
ક્યારેક હું મારી સાડીના પાલવને ગાંઠ મારતી હોઉં છું | |||
અને એના ગળામાં ફાંસો હોય છે. | |||
હું મંદિરમાં દીવા પ્રગટાવતી હોઉં છું | |||
અને એનું આખું શરીર સળગતું હોય છે. | |||
ક્યારેક એ કોઈ ગોઝારી વાવના તળિયે પડ્યો હોય છે | |||
અને હું એ વાવમાંથી પાણી ભરતી હોઉં છું. | |||
રોજ રાત્રે યમરાજ આવે છે. | |||
પેલા કાળમુખા પાડા પર બેસીને. | |||
કરગરે છે, એને લઈ જવા માટે. | |||
પણ હું એને રજા નથી આપતી. | |||
</poem> | |||
===૭. કંસારા બજાર=== | |||
<poem> | |||
માંડવીની કંસારા બજારમાંથી પસાર થવાનું | |||
મને ગમે છે. | |||
‘ચિ. મનીષાના જન્મ પ્રસંગે’ | |||
આ શબ્દો મમ્મીએ | |||
અહીંથી ખરીદેલા વાસણો પર કોતરાવ્યા હતા. | |||
વર્ષો વીત્યાં. | |||
મારા હાથ-પગની ચામડી બદલાતી રહી | |||
અને એ વાસણો પણ, ઘરના સભ્યો જેવાં જ, | |||
વપરાઈને, ઘસાઈને | |||
વધુ ને વધુ પોતાનાં બનતાં ગયાં. | |||
એ વાસણોની તિરાડને રેણ કરાવવા | |||
હું અહીં કંસારા બજારમાં આવું છું ત્યારે | |||
સાથે સાથે સંધાઈ જાય છે | |||
મારાં છૂટાં છવાયાં વર્ષો પણ. | |||
ગોબા પડેલા, ટીપાઈ રહેલાં વાસણોના અવાજ | |||
કાનમાં ભરી લઈ, હું અહીંથી પાછી જઉં છું ત્યારે | |||
ખૂબ સંતોષથી જઉં છું. | |||
આ વાસણો જ્યાંથી લીધાં હતાં | |||
એ દુકાન કઈ, એ દુકાનદાર કોણ | |||
કાંઈ ખબર નથી, છતાં | |||
આ બજારના ચિરકાલીન અવાજ વચ્ચેથી | |||
હું ચૂપચાપ પસાર થતી હોઉં છું ત્યારે | |||
સતત એમ લાગ્યા કરે છે કે | |||
હું અને આ અવાજ ક્યારેય મરતા નથી. | |||
નવાં નવાં દંપતી અહીં આવે છે, | |||
મારા માટે નવું નામ પસંદ કરીને | |||
વાસણો પર કોતરાવીને | |||
મને તેમના ઘરે લઈ જાય છે. | |||
હું જીવું છું વાસણોનું આયુષ્ય | |||
અથવો તો, બેસી રહું છું. | |||
માંડવીની કંસારા બજારમાં | |||
જુદી જુદી વાસણોની દુકાનોનાં પગથિયાં પર | |||
ધરાઈ જઉં છું. | |||
બત્રીસ પકવાન ભરેલી થાળીથી, | |||
મૂંઝાઈ જઉં છું | |||
એક ખાલી વાટકીથી. | |||
વાસણો ઠાલાં ને વાસણો ભરેલાં, | |||
તાકે છે મારી સામે | |||
તત્ત્વવિદ્ની જેમ ત્યાં જ, અચાનક, | |||
કોઈ વાસણ ઘરમાં માંડણી પરથી પડે છે | |||
ને તેનો અવાજ આખા ઘરમાં રણકી ઊઠે છે. | |||
હું એવી અસ્વસ્થ થઈ જાઉં છું, | |||
જાણે કોઈ જીવ લેવા આવ્યું હોય. | |||
વાસણો અને જીવન વચ્ચે | |||
હાથવ્હેંત જેટલું છેટું, | |||
ને વ્હેંત, કંસારા બજારની લાંબી સાંકડી ગલી જેવી | |||
ક્યાંથી શરૂ થાય ને ક્યાં પૂરી થાય | |||
એ સમજાય તે પહેલાં | |||
વ્હેંતના વેઢા | |||
વખતની વખારમાં | |||
કંઈક ગણતા થઈ જાય, | |||
કંસારા બજારનો અવાજ | |||
ક્યારેય સમૂળગો શાંત નથી થતો. | |||
બજાર બંધ હોય ત્યારે | |||
તાળા મારેલી દુકાનોની અંદર | |||
નવાંનકોર વાસણો ચળકતાં હોય છે. | |||
ને એ ચળકાટમાં બોલતા હોય છે | |||
નવાં સવાં જીવન | |||
થાળી વાટકા અને ગ્લાસથી સભર થઈ ઊઠતાં | |||
ને એંઠાં રહેતાં જીવન | |||
હું જીવ્યા કરું છું | |||
ગઈ કાલથી | |||
પરમ દિવસથી | |||
તે ’દિ થી. | |||
</poem> | |||
===૮. કંદમૂળ=== | |||
<poem> | |||
હું | |||
ઉપવાસી પતિવ્રતા | |||
ક્ષુધાથી વ્યાકુળ | |||
આ કંદમૂળ દેખાય છે હાથવેંતમાં | |||
પણ તોડવા જઉં તો | |||
જાણે ઊંડે ને ઊંડે ઊતરી રહ્યાં છે જમીનમાં. | |||
હું ખોતરી રહી છું જમીન | |||
હું ખેંચાઈ રહી છું જમીન તળે | |||
હું સરકી રહી છું | |||
કંદમૂળના સ્વર્ગ ભણી. | |||
*** | |||
પાતાળમાંથી | |||
મૂળસોતા ઉખેડીને | |||
ફંગોળ્યા, કંદમૂળ | |||
મેં ઊંચે આકાશ તરફ | |||
હવે જોઉં છું તો | |||
કંદમૂળ લટકી રહ્યાં છે | |||
અધ્ધર હવામાં | |||
મારા હાથ લંબાય છે, સાત ગણા | |||
અને કંદમૂળ ઊડે છે હવામાં, ચૌદ ગણા | |||
*** | |||
મારા મોંમાં, | |||
મારી યોનિમાં ખૂંપી રહ્યાં છે કંદમૂળ | |||
છેક તળ સુધી | |||
અને મારી જીભ તળે | |||
ઓગળી રહ્યો છે, | |||
શક્કરિયાં બટાટાનો શીરો. | |||
– કંદ વિનાનાં મૂળ, | |||
અને મૂળ વિનાનાં કંદ – | |||
ઊગી રહ્યાં છે મારી યોનિમાં | |||
બીજ બનીને. | |||
*** | |||
શરીરના ક્ષાર શોષી લઈને | |||
હૃષ્ટપુષ્ટ થયેલાં આ કંદમૂળ | |||
નક્કી જીવ લઈ લેશે મારો. | |||
– કંદ વિનાનાં મૂળ, | |||
અને મૂળ વિનાનાં કંદ – | |||
મૂળ અને કંદને લાખ ભેગાં કરું હું | |||
પણ જમીન નથી આપતી જગ્યા તસુભર. | |||
અને હવા, | |||
લઈ જઈ રહી છે મારા બે હાથને | |||
એકમેકથી દૂર, અતિ દૂર. | |||
એક બટકું ભરું કંદને | |||
ત્યાં મૂળિયાં, | |||
જકડી લે છે મારા શરીરને. | |||
હું અશક્ત, | |||
ઊડી રહી છું આકાશમાં | |||
અને પૃથ્વીલોકનાં મૂળ | |||
દેખાઈ રહ્યાં છે ઉપરથી | |||
જમીનથી સાવ વિખૂટાં. | |||
</poem> | |||
===૯. સ્ત્રી=== | |||
<poem> | |||
મારી અંદર એક વૃક્ષ | |||
ફળોના ભારથી ઝૂકેલું ઊભું છે. | |||
નવાં મહોરતાં ફૂલોના રંગથી મહેકતી, | |||
તાજાં જન્મેલાં પંખીઓનાં બચ્ચાંના | |||
તીણા અવાજથી ચહેકતી, | |||
તસુએ તસુ; તરબતર, હું એક સ્ત્રી. | |||
કીડીઓની હાર ફરી વળે છે મારા અંગ પર, | |||
અજગર વીંટળાય છે, | |||
અંધારું આલિંગે છે | |||
અને મારી શાખાઓ પરથી ઝર્યાં કરે છે મધ. | |||
મોડી સાંજે, | |||
ડાળીએ ડાળીએ ફરી વળતા અંધારા ભેગી | |||
સરકતી આવતી ઉદાસીને | |||
પાંદડાંની છાલમાં છુપાવી લેતાં મને આવડે છે. | |||
મને આવડી ગયું છે | |||
પાનખરમાં પાંદડાંઓને ખંખેરી નાખતાં. | |||
સૂકાં, પીળાં પાન | |||
તાણી જાય છે ઉદાસીને | |||
નદીના વહેણમાં. | |||
હું અહીંથી પડખુંયે ફરતી નથી, | |||
પણ મને ખબર છે, | |||
નદીપારના કોઈક સ્મશાનમાં | |||
સૂકાં, પીળાં પાંદડાંઓ ભેગી | |||
ભડકે બળતી હશે મારી ઉદાસી. | |||
પાંદડાં બળવાની સુગંધ | |||
ઓળખી લે છે, | |||
દરેક લીલુંછમ વૃક્ષ. | |||
</poem> | |||
===૧૦. શિકારી કૂતરા=== | |||
<poem> | |||
જંગલમાં દોડી રહ્યા છે | |||
શિકારી કૂતરા, | |||
કોઈ અપરાધીની શોધમાં. | |||
આ સ્વપ્ન | |||
હું ઘણી વાર જોઉં છું. | |||
સવારે ઊઠું ત્યારે | |||
મારા પોતાના શરીરની ગંધ | |||
મને કંઈક ગુનાહિત લાગે છે. | |||
કોઈ એક રાત્રે, | |||
કોઈ એક સ્વપ્નમાં, | |||
ફાડી ખાશે એ કૂતરા મને. | |||
અને હું, | |||
સફાળી જાગી જઈને | |||
હતું ન હતું કરી નાખીશ એ સ્વપ્નને. | |||
શિકાર અને શિકારી વચ્ચેનો ભેદ | |||
બહુ લાંબો નથી ટકતો સ્વપ્નમાં. | |||
એ વિકરાળ કૂતરા | |||
બહુ જલદી જ | |||
પૂંછ પટપટાવતા | |||
બેઠા હશે મારી સામે. | |||
અને હું | |||
દોડાવીશ તેમને, | |||
કોઈ અજાણ્યા શરીરની | |||
નવી ગંધ પાછળ. | |||
</poem> | |||
{{HeaderNav | |||
|previous = [[પ્રતિપદા/૧૬. રાજેશ પંડ્યા|૧૬. રાજેશ પંડ્યા]] | |||
|next = [[પ્રતિપદા/ચાર કવિઓ વિશે એક જુદી વાત – સુમન શાહ|ચાર કવિઓ વિશે એક જુદી વાત – સુમન શાહ]] | |||
}} |