User:Meghdhanu/Sandbox/Trial1

From Ekatra Foundation
Jump to navigation Jump to search

<!DOCTYPE html> <html lang="gu"> <head> 

   <meta charset="UTF-8">
   <meta name="viewport" content="width=device-width, initial-scale=1.0">
   <title>Combined Document</title>
   <style>
   body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           line-height: 1.6;
           margin: 20px;
           padding: 20px;
       }
       h1, h2, h3 {
           color: #333;
           margin-top: 20px;
           margin-bottom: 10px;
       }
       p {
           margin-bottom: 10px;
       }
       ul, ol {
           margin: 10px 0;
           padding-left: 20px;
       }
       li {
           margin-bottom: 5px;
       }



   /* Page separation styles */
   .page-break {
       margin: 3em 0 2em 0;
       padding-top: 2em;
       border-top: 1px solid #ddd;
   }
   .page-break:first-child {
       border-top: none;
       margin-top: 0;
       padding-top: 0;
   }
   .page-number {
       text-align: right;
       color: #666;
       font-size: 0.9em;
       margin: 1em 0;
       font-style: italic;
   }
   
   </style>

</head> <body>

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body>

કેળવણીવિકાસ

[ સાબરમતીથી સેવાગ્રામ]

કિશોરલાલ ઘ૦ મશરૂવાળા

નવજી

નવજીવન પ્રકાશન મંદિર

અમદાવાદ

</body> </html>

Page 1

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>અન્ય ઉપયોગી પુસ્તકો</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body>

અન્ય ઉપયોગી પુસ્તકો

<tbody> </tbody>
મહાદેવભાઈનું પૂર્વચરિત ૦-૧૨-૦
જીવનસંસ્કૃતિ ૪-૦-૦
બાપુની ઝાંખી ૧-૦-૦
માનવી ખંડિયેરો ૨-૮-०
શ્રી નેત્રમણિભાઈને ૦-૧૪-૦
કેળવણીના પાયા ૧-८-०
કેળવણીવિવેક ૧-૪-૦
ગીતાધ્વનિ ૦-૩-૦
જીવનશેધન ૨-૮-૦
વિદાય વેળાએ ૧-૦-૦
સંસાર અને ધર્મ ૨-૦-૦
કન્યાને પત્રો ૧-૦-૦
ચિત્રાંગદા અને વિદાય અભિશાપ ૦-૧૦-૦
ત્યારે કરીશું શું? ૨-૮-૦
પ્રાચીન સાહિત્ય ૧-૦-૦
માનવ અર્થશાસ્ત્ર ૬-૦-૦
યંત્રની મર્યાદા ૧-૦-૦
ગ્રામસેવાના દસ કાર્યક્રમો ૧-૦-૦
કળા એટલે શું? ૩-૮-૦
સત્યાગ્રહની મીમાંસા ૩-૦-૦
સુખમની ૨-૦-૦
હિંદની અંગ્રેજ વેપારશાહી ૪-૦-૦
હિંદુસ્તાની-ગુજરાતી કેશ ૪-૦-૦
ગૌતમ બુદ્ધ ૧-૮-૦

</body> </html>

Page 4

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography - Global control with A4 page sizing */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }
   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       margin: 0 auto;
       padding: 2cm;
       box-sizing: border-box;
       background: white;
       position: relative;
   }
   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-top: 50px;"> 

           કિશોરીલાલ. ઘ. મશરૂવાળા

           વર્ધા તા. ૮. ૭. ૪૦

</header> </body> </html>

Page 5

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body>

કેળવણીવિકાસ

[ સાબરમતીથી સેવાગ્રામ]

લેખક

કિશોરલાલ ઘ૦ મશરૂવાળા

ભૂમિકાલેખક

નરહરિ દ્વા૦ પરીખ

નવજીવન

નવજીવન પ્રકાશન મંદિર

અમદાવાદ

</body> </html>

Page 7

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography - Global control with A4 page sizing */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }
   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       margin: 0 auto;
       padding: 2cm;
       box-sizing: border-box;
       background: white;
       position: relative;
   }
   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body>

મુદ્રક અને પ્રકાશક

જીવણજી ડાહ્યાભાઈ દેસાઈ

નવજીવન મુદ્રણાલય, કાળુપુર, અમદાવાદ

પહેલી આવૃત્તિ, પ્રત ૩,૦૦૦

સવા રૂપિયો

જૂન, ૧૯૫૦

</body> </html>

Page 8

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body>

પ્રસ્તાવના

કેળવણીવિવેકની જેમ આ પુસ્તકમાંયે મોટે ભાગે મારા જૂના લેખોનો જ સંગ્રહ છે. કૉલેજના દિવસોથી જ પ્રાથમિક કેળવણીના પ્રશ્ન પર મારું દિલ ચોંટેલું હતું. ઇન્ટર કે જુનિયર બી. એ. માં હતો ત્યારે તે ઉપર એક નિબંધ વાંચ્યો હતો, અને તેમાંયે ઔદ્યોગિક શિક્ષણ, હિન્દી, ગ્રામજીવન-સુધાર વગેરે પર કાંઈક યોજના રજૂ કર્યાનું યાદ છે. એ નિબંધ તો તે દિવસની બુદ્ધિ પ્રમાણે લખાયો હશે. પણ કેળવણીના ક્ષેત્રમાં જીવનનો ઉપયોગ કરવાની અભિલાષા તે વખતથી જ મનમાં પોષાતી આવી હતી.

સત્યાગ્રહ આશ્રમની રાષ્ટ્રીય શાળામાં જોડાયો ત્યારે એ અભિલાષાને મૂર્તરૂપ મળ્યું. રાષ્ટ્રીય શાળામાંથી ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાં કામ કરવાનું થયું ત્યારે વિદ્યાપીઠની શાળાઓના તે વખતના નિરીક્ષક શ્રી કાલિદાસ વસનજી દવેએ નવજીવનની પુરવણી રૂપે વિદ્યાપીઠ કેળવણી અંક નામે માસિક શરૂ કર્યું. તેમાં મેં અવારનવાર મારા વિચારો આપવા માંડયા. તે પછી અથવા સાથે સાથે નવજીવન તથા બીજાંયે કોઈક કોઈક પત્રો કે પ્રસંગોમાં તે અપાતા ગયા. તેમાંના કેટલાકનો સંગ્રહ કેળવણીના પાયામાં થયો. એ સંગ્રહ એક ખાસ દૃષ્ટિએ થયો હતો, તેથી એમાં બધા જ લેખો લીધેલા નહોતા.

ત્યાર પછી કેટલાંક વર્ષો વીતી ગયાં. ૧૯૩૦ પછીની ચળવળ બાદ કેળવણીના ક્ષેત્રમાં મારો ભાગ પ્રત્યક્ષ રીતે બંધ પડયો. ‘૩૪માં તો વર્ધા જ આવવાનું થયું. વર્ધાએ મને ગાંધીસેવાસંઘના ક્ષેત્રમાં ધકેલ્યો. પણ તે દરમ્યાન જ ગાંધીજીની ‘પાયાની કેળવણી’ની વિચારસરણી શરૂ થઈ. એની પહેલી પરિષદમાં હું હાજર તો રહી શક્યો નહોતો, પણ ઝાકિરહુસેન કમિટીમાં મારું નામ મુકાયેલું જોયું.

૩

</body> </html>

Page 9

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page 4</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> ૪

આ રીતે મારે વળી શિક્ષણના વિષયનું ધ્યાન કરવાના પ્રસંગો આવ્યા; અને અવારનવાર લખવા કે બોલવાના પ્રસંગો આવ્યા. એવા લેખો મોટે ભાગે હરિજનબંધુ, હિન્દી સર્વોદય કે ગુજરાતી શિક્ષણ અને સાહિત્યમાં આવતા; ક્યારેક બીજાં પત્રોમાંયે. ૧૯૪૨ની ચળવળ પહેલાં ‘રચનાત્મક કાર્યક્રમ’ પર એ બન્ને માસિકોમાં મેં એક લેખમાળા શરૂ કરી હતી. તેમાં શિક્ષણના વિષય ઉપરનાં પ્રકરણો લખાતાં હતાં ત્યાં જ ચળવળ શરૂ થઈ અને જેલમાં જવાનું થયું. છૂટ્યા બાદ તે માળા આગળ ચલાવવાની સૂચનાઓ મળી, ઇચ્છાયે હતી, પણ એ વિષેનું ધ્યાન ખંડિત થયું અને પરિસ્થિતિ પણ બદલાઈ ગઈ એટલે તે રહી ગયું તે રહ્યું જ.

આ બધા લેખોનો સંગ્રહ અવ્યવસ્થિત રીતે જળવાયેલો પડ્યો હતો. એ બધું વ્યવસ્થિત કરીને હું પોતે તારવું અને છાપું એવો સંભવ નહોતો. એટલે મેં શ્રી રમણીકલાલભાઈ મોદીને એ બધું સોંપી દીધું. એમણે મહેનત કરી આ બધું વ્યવસ્થિત કર્યું. લેખોને ક્રમવાર ગોઠવ્યા; તેના ભાગો પાડયા. હવે નકામા થયેલા લાગ્યા તે મને બતાવી રદ કર્યા. સુધારવા જેવા લાગ્યા તે સુધરાવી લીધા. અધૂરા લાગ્યા તે પૂરા કરાવી લીધા. અને પછી પાછું ગોઠવીને મને જોવા મોકલ્યા. એમાંથી ‘કેળવણીવિવેક’ અને ‘કેળવણીવિકાસ’ એવા બે સ્વતંત્ર ભાગો થઈ શકે એવું જણાવાથી, તે મુજબ ગોઠવણી કરી. શ્રી રમણીકલાલભાઈની મહેનતથી જ આમ મારા બધા જૂના લેખોનું સંશોધન અને સંપાદન થઈ રહ્યું છે.

લેખોને તપાસતાં જ મેં જોયું કે વર્ધા યોજનાનું બીજ સાબરમતીમાંથી જ નંખાઈ ચૂકેલું હતું. કેળવણીના પાયાની પ્રસ્તાવનામાંયે એનો ઉલ્લેખ તો છે જ. પણ નરહરિભાઈએ લખ્યું છે તેમ ઉદ્યોગ અને ‘સાક્ષરી’(પુસ્તકિયા) શિક્ષણ વચ્ચેનો તેમ જ શિક્ષણના વિષયો અને પ્રત્યક્ષ જીવન વચ્ચેનો મેળ ખીલ્યો નહોતો, બરાબર સૂઝાયે નહોતો. એ ધીમે ધીમે કેવી રીતે સૂઝતો ગયો અને ખીલ્યો તે અનાયાસે આ પુસ્તકમાં આવેલા લેખોને ફરી વાંચી જતાં મને દેખાઈ આવ્યું. આથી આ સંગ્રહને ‘કેળવણીવિકાસ’નું નામ આપ્યું છે.

</body> </html>

Page 10

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography - Global control with A4 page sizing */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }
   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       margin: 0 auto;
       padding: 2cm;
       box-sizing: border-box;
       background: white;
       position: relative;
   }
   h1 { font-size: 24px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 20px 0; }
   h2 { font-size: 20px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 18px 0; }
   h3 { font-size: 18px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 16px 0; }
   h4 { font-size: 16px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 14px 0; }
   p { font-size: 16px; line-height: 1.6; margin: 12px 0; }
   blockquote { font-size: 16px; margin: 16px 0; padding: 0 20px; font-style: italic; border-left: 3px solid #ccc; }
   ol, ul { font-size: 16px; margin: 12px 0; padding-left: 20px; }
   li { margin: 4px 0; }
   </style>

</head> <body> ૫

કેળવણીના કાર્ય અને વિચારની આપલેમાં નરહરિભાઈનો અને મારો સાથ સૌથી વધારે રહ્યો છે. આમ તો કાકાસાહેબ અને વિનોબા પણ એટલા જ જૂના સાથી છે. પણ કોચરબ(અમદાવાદ)માં રાષ્ટ્રીય શાળામાં દાખલ થયો ત્યારથી નરહરિભાઈ અને મારી વચ્ચે જેટલી ચર્ચાઓ થઈ છે તેટલી કદાચ બીજાઓ જોડે નથી થઈ. સાબરમતીમાં ચોરોના ઉપદ્રવને લીધે અમારે કેટલીક વાર જોડી જોડીમાં ચોકી પહેરા રાખવા પડતા, તેમાં કલાક-બે કલાક અમારે ભાગે આવતા. બનતાં સુધી અમે બન્ને એક જોડીમાં રહેવાનું ગોઠવતા. અમારો રાતનો આ ચારે બાજુ શાંતિનો સમય શિક્ષણના તેમ જ અર્થશાસ્ત્રના વિવિધ સિદ્ધાન્તો, કોયડાઓ વગેરેનું સહચિંતન કરવામાં જતો. મારી અને એમની વિચારસરણી ક્વચિત જ જુદી પડી હશે. ઈ. સ. ૧૯૪૭માં બે એક માસ હું એમને ત્યાં સાબરમતી હતો. આ સંગ્રહમાંના કેટલાક લેખોની ફાઈલ તે વખતે મેં એમને વાંચવા આપેલી. તેઓ તે વખતે ગુજરાત બેઝિક એજ્યુકેશન બોર્ડના પ્રમુખ હતા. તે વખતે જ અમારા ધ્યાનમાં આવ્યું કે આ સંગ્રહ બહાર પડે તો ‘નઈ તાલીમ’ના શિક્ષકોને ઉપયોગી થવાની દૃષ્ટિએ તેમાં કાંઈક પુરવણીરૂપે લખવાની જરૂર રહેશે. મારાથી એ થઈ શકે એમ નહોતું. મેં તે વખતે એમને વિનંતી કરી રાખેલી કે એ કામ એમણે જ કરવું જોઈશે, અને તેમણે તે સ્વીકારી હતી. પણ પછી તો એમને એવો ભારે મંદવાડ ગયો કે એ ઇચ્છા પાર પડવાની ઉમેદ જ રહી નહીં. પણ પરમેશ્વરનું કરવું કે આ સંગ્રહ છાપવાનું લંબાયું અને દરમ્યાન નરહરિભાઈની તબિયત કામ કરવા જેટલી સુધરી, અને કરેલો સંકલ્પ સિદ્ધ થયો.

આ રીતે આ પુસ્તકને નરહરિભાઈની પુરવણી મળી છે. પણ એ પુરવણી રૂપે આપવા કરતાં ભૂમિકા રૂપે વધારે શોભે એવી છે, અને વાચકને પછીના લેખો માટે તૈયાર કરે છે. આથી એને ભૂમિકારૂપે છાપવાનું મેં ઠરાવ્યું છે.

એમાંનું પહેલું પ્રકરણ ‘નઈ તાલીમ’ના મુદ્દા, તેની મુશ્કેલીઓ અને ઉપાયોની ચર્ચા કરે છે. એમના બીજા પ્રકરણ વિષે થોડો ખુલાસો

</body> </html>

Page 11

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;"> ૬ </header> <main>

એમણે કર્યો જ છે. એમાં બે વાક્ય ઉમેરું. ઝાકિરહુસેન કમિટીએ ઘડેલા ઇતિહાસના અભ્યાસક્રમથી જુદા પ્રકારનો મારી દૃષ્ટિનો અભ્યાસ- ક્રમ મેં તૈયાર કર્યો હતો. એ અભ્યાસક્રમની કેટલીક નકલો બનાવેલી હતી. નરહરિભાઈએ એ અભ્યાસક્રમ જોયેલો હતો, અને ઘણું કરીને ગુજરાત બેઝિક એજ્યુકેશન બોર્ડનો અભ્યાસક્રમ ઘડવામાં તેનો ઉપયોગ પણ કરવામાં આવેલો. એ અભ્યાસક્રમ તો કાંઈક ઉતાવળે ઘડાયેલો અને અધૂરોયે હશે. પણ મુખ્ય બાબત કાળક્રમની હતી. મારું માનવું છે કે ભૂગોળની જેમ ઇતિહાસનું જ્ઞાન પણ સમીપથી શરૂ કરી પાછળ પાછળ જવું જોઈએ. નાનાં બાળકને પ્રાચીન મનુષ્યોની વાતો કહેવાથી મનમાં ખોટાં ચિત્રો જ ઊભાં થાય અને તે મોટી ઉંમરે પણ તેવાં જ રહે. જેમ પંડિતોને પણ બાળપણમાં વાંચેલાં કે સાંભળેલાં ગિરધર કવિનાં કે સામળ ભટ્ટનાં હનુમાન અને રાવણનાં ચિત્રો જ નજર આગળ તરતાં રહે છે, તેમ બાળકને પ્રાચીન માણસ વિષે વિકૃત ચિત્રો જ ખડાં થાય. વળી દસ લાખ વર્ષ કહો કે દસ હજાર વર્ષ કહો, બેની વચ્ચેના ભેદનો કે એની પ્રાચીનતાનો કશો સ્પષ્ટ ખ્યાલ તો આવી જ ન શકે. એટલે આ પદ્ધતિસર ખોટો ઇતિહાસ શીખવવાની રીત બની જાય. માટે પોતાની આસપાસના અને નજીકના સમયના ઇતિહાસથી શરૂ કરી ધીરે ધીરે, દૂર દેશ અને દૂર સમય પર વળવું જોઈએ. કમભાગ્યે, મારી આ દૃષ્ટિ હું ઝાકિરહુસેન કમિટીના મોટા ભાગને સમજાવી શક્યો નહીં. કેવળ શ્રી વિનોબાને મારી દૃષ્ટિ માન્ય થઈ, પણ તેઓ તેની છેલ્લી બેઠકમાં હાજર નહોતા, અને બીજા સભ્યોએ કાં તો તે માન્ય ન કરી, કે તેનો આગ્રહ ન રાખ્યો.

આ અભ્યાસક્રમની નકલો ખાનગી રીતે કોઈ કોઈએ મારી પાસે મંગાવેલી ખરી. અને મારો ખ્યાલ હતો કે એની એકાદ નકલ તો મારી પાસે રહી હશે જ. પણ સંગ્રહમાંથી તે ન જડી. આથી નરહરિભાઈને મેં આ વિષે સ્વતંત્ર રીતે ચર્ચા કરવા સૂચવ્યું. તેમણે તે રીતે સાંગો- પાંગ રીતે કર્યું છે તે વાચક જોશે. તેમાં વિનોબાના વિચાર પણ ગૂંથી

</main> </body> </html>

Page 12

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography - Global control with A4 page sizing */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }
   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       margin: 0 auto;
       padding: 2cm;
       box-sizing: border-box;
       background: white;
       position: relative;
   }
   h1 { font-size: 24px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 20px 0; }
   h2 { font-size: 20px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 18px 0; }
   h3 { font-size: 18px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 16px 0; }
   h4 { font-size: 16px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 14px 0; }
   p { font-size: 16px; line-height: 1.6; margin: 12px 0; }
   blockquote { 
       font-size: 16px; 
       margin: 16px 0; 
       padding: 0 20px; 
       font-style: italic; 
       border-left: 3px solid #ccc; 
   }
   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }
   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body>

૭

લીધા છે. અનાયાસે તેમાં ઇતિહાસ વિષેનાં મારાં ત્રણે મંતવ્યોની ચર્ચા આવી જાય છે. એક, ઉપર કહ્યું તેમ ઇતિહાસના શિક્ષણનું દેશ અને કાળની દૃષ્ટિએ આરંભસ્થાન; બીજું, ઇતિહાસના જ્ઞાનની ઉપયોગિતા વિષે મેં સમૂળી ક્રાન્તિમાં દર્શાવેલા વિચાર; અને ત્રીજું કેળવણીના પાયામાં ‘ઇતિહાસના શિક્ષણ વિષે દૃષ્ટિ’* માં દર્શાવેલો નીચેનો વિચાર:

“આપણને ભૂતકાળના અનુભવોની—ઇતિહાસની – વિગતોની સ્મૃતિ નથી. પણ એ અનુભવોએ કરેલા ફેરફારો આપણે આ જીવનમાંયે અનુભવ્યા છે; અને આપણી આજની સ્થિતિ એ સંસ્કારોના ફળરૂપે છે. ઇતિહાસનું જ્ઞાન આપણને ન હોય, પણ ઇતિહાસનું પરિણામ શું આવ્યું તે આપણાથી અજાણ્યું નથી. એ આપણું આજનું જીવન છે.

“વ્યક્તિ અને સમાજ બન્નેને આ તત્ત્વ લાગુ પડે છે.”

આમ નરહરિભાઈની ભૂમિકા જ પુસ્તકને નવીનતા આપે છે; તેને વ્યવસ્થા રમણિકલાલભાઈએ આપી છે. છતાં પુસ્તકનો કર્તા હું લેખાઈશ! કર્તા કેવો કેવળ નિમિત્ત જ હોય છે તેનું આ ઉદાહરણ છે.

વર્ધા, તા. ૨-૬-‘૪૦

કિશોરલાલ ઘ૦ મશરૂવાળા

* આ લેખ આજે વાંચતાં જોઉં છું કે સમૂળી ક્રાન્તિમાં મેં દર્શાવેલા વિચાર વધારે વિસ્તારથી આ લેખમાં આવ્યા છે. છતાં ખૂબી છે કે સમૂળી ક્રાન્તિના એ પ્રકરણ પર ખૂબ ચર્ચા થઈ, અને કેળવણીના પાયામાંના પ્રકરણ પર કોઈએ કશી ટીકા કરી નથી!

</body> </html>

Page 13

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>અનુક્રમણિકા</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body>

અનુક્રમણિકા

પ્રસ્તાવના

૩

ભૂમિકા

નરહરિ દ્વા. પરીખ

૧ નઈ તાલીમ અને સ્વાવલંબન

૧૧

૨ ઇતિહાસનું શિક્ષણ – થોડાં સૂચનો

૩૬

ખંડ ૧

સાબરમતી

૧ કેળવણીનાં લક્ષણે

૩

૨ કેળવાયેલા તથા ન કેળવાયેલા

૭

૩ જ્ઞાન કે અજ્ઞાન

૧૨

૪ બરદાસી ભીલ

૧૮

૫ સભ્યતાના આધારસ્તંભ

૨૧

૬ ધંધાનો નિશ્ચય

૨૪

ખંડ २

સેવાગ્રામ

૧ કેળવણી અને મજૂરી

૩૩

૨ વર્ધાપદ્ધતિ

૩૮

૩ બે સંસ્કૃતિઓ

૪૫

૪ શિક્ષણ વિષે ગાંધીજીના વિચારો

૫૧

૫ ‘દ્વારા’, ‘અને’, ‘ની’?

૫૭

૬ ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણી

૬૬

૭ છવનનિર્વાહની કેળવણી

૭૦

૮ નવી કેળવણીનો શિક્ષક

૭૬

૯ વર્ધા શિક્ષણનો એક નમૂનો

૮૧

૧૦ કમાતી કેળવણી

૮૨

૧૧ ‘નયી તાલીમ’નો સંદેશ

૮૬

૧૨ ઇતિહાસનું જ્ઞાન

८૯

૮

</body> </html>

Page 14

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body>

ભૂમિકા

લેખક
નરહરિ દ્વા૦ પરીખ

</body> </html>

Page 15

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body>

નઈ તાલીમ અને સ્વાવલંબન

૧

नइ तालीमनुं
बीज

શ્રી કિશોરલાલભાઈના આ પુસ્તકમાં કેળવણી વિષેના, ખાસ કરીને ‘નઈ તાલીમ’ અથવા નવી કેળવણી વિષેના લેખોનો સંગ્રહ છે. કેટલાક લેખો તો ‘નઈ તાલીમ’ એ નામથી ઓળખાતી કેળવણીની ક્રાન્તિકારી પ્રવૃત્તિ શરૂ થઈ તે પહેલાં લખાયેલા છે. પણ એ લેખોની વિચારસરણી એ દિશામાં જ લઈ જનારી છે. ગાંધીજીએ અમારી બધાની મારફત સાબરમતીમાં કેળવણીનો જે પ્રયોગ શરૂ કર્યો તેમાંથી એમનો સેવાગ્રામનો પ્રયોગ કેવી રીતે ફલિત થયો એની એ લેખોમાંથી કંઈક ઝાંખી થાય છે. એટલે આ પુસ્તિકાને એમણે ‘કેળવણીવિકાસ’ એ નામ આપ્યું છે તે ઉચિત છે. આ લેખો જુદે જુદે સમયે અને જુદે જુદે પ્રસંગે લખાયેલા હોઈ એક નિબંધમાં વિષય-પ્રતિપાદનની જે સળંગસૂત્રતા હોય તે આમાં નથી આવી શકી. પણ એક યા બીજે સ્થળે બધા મુદ્દાની ચર્ચા ઓછા- વત્તા પ્રમાણમાં તેમાં આવી જાય છે ખરી. શ્રી કિશોરલાલભાઈએ મને કહ્યું કે ‘નઈ તાલીમ’ જે વર્ધા શિક્ષણયોજનાને નામે પણ ઓળખાય છે તેની ચર્ચા કરનારો એક સળંગ લેખ અથવા નિબંધ આ સંગ્રહની પુરવણી રૂપે તમે લખો. એમણે જે કહ્યું છે તેનાથી નવું અથવા વધારે મારે કાંઈ કહેવાનું નથી. શ્રી કિશોરલાલભાઈમાં મૌલિક ઢબે વિચાર કરવાની અને વિષયના મૂળ સુધી પહોંચી તેનું સૂક્ષ્મ પૃથક્કરણ અને વિશદ વિવરણ

૧૧

</body> </html>

Page 17

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body>

૧૨

કરવાની જે શક્તિ છે તે પણ મારામાં નથી. છતાં કાંઈક લખવાનું મેં કબૂલ કર્યું. ગાંધીજીએ પોતાની શિક્ષણયોજનામાં સ્વાવલંબનને ખાસ મહત્ત્વનું ગણી એના ઉપર ભાર મૂક્યો છે. પણ એ સફળ રીતે અમલમાં મુકાયેલું કાંઈ જગ્યાએ જોવામાં આવતું નથી. જેઓ એ તત્ત્વમાં માને છે તેઓ પણ તેમાં સાફલ્ય પ્રાપ્ત કરી શક્યા નથી. ઘણાએ તો સ્વાવલંબનની વાત બાદ કરીને જ ગાંધીજીની યોજનાનો સ્વીકાર કર્યો છે. મેં આ લેખમાં ગાંધીજી આ યોજના ઉપર કેવી રીતે પહોંચ્યા, સ્વા- વલંબનને શું કામ તેઓ મહત્ત્વનું ગણે છે અને તે સિદ્ધ કરવા કેવી રીતના પ્રયત્ન થવા જોઈએ તેની ચર્ચા કરી છે.

નઈ તાલીમનો વિચાર કેળવણીના ક્ષેત્રમાં કામ કરનારા પોતાના સાથીઓ અને મિત્રો આગળ ગાંધીજીએ પહેલવહેલો સૌથી કીમતી ભેટ સને ૧૯૩૭માં મૂક્યો, ત્યારે તેમણે કહેલું કે આ દેશ આગળ અને તેની મારફત દુનિયા આગળ કેટલાક નવા વિચારો મૂકવાનો હું દાવો કરી શકું એમ છું. મેં અત્યાર સુધીમાં જે વિચારોની ભેટ જગતને ચરણે ધરી છે, તેમાં આ વિચાર મને સૌથી વિશેષ ક્રાન્તિકારી અને તેથી સૌથી વિશેષ મહત્ત્વનો લાગે છે. આથી વિશેષ મહત્ત્વની અને વિશેષ કીમતી ભેટ હું દુનિયા આગળ ધરી શકું એમ મને લાગતું નથી. મારા આખા રચનાત્મક કાર્યક્રમને અમલી રૂપ આપવાની ચાવી આમાં રહેલી છે. જે નવી દુનિયાની હું ઝંખના કરી રહ્યો છું તે આમાંથી નિપજાવી શકાય તેમ છે. આ મારો છેલ્લો વારસો છે. આ અક્ષરશઃ ગાંધીજીના શબ્દો નથી પણ તે વખતે જે શબ્દો તેઓ બોલેલા તેનો ભાવાર્થ આ કહી શકાય. * ગાંધીજીના કેળવણી વિષેના આ વિચારોમાં શું એવું નવું છે કે હંમેશાં અતિ સંયમથી બોલનારા ગાંધીજી એને વિષે આવો ભારે દાવો કરે છે તે આપણે જોઈએ.

<aside style="width: 100px; margin-left: 15px; text-align: center; align-self: flex-start;">

सौंथी कीमती भेट

</aside>

* આ લેખમાં આગળ પણ ગાંધીજીએ અમુક કહ્યું એમ જ્યાં લખ્યું છે ત્યાં એ જ પ્રમાણે ગાંધીજીએ અક્ષરશ: ઉચ્ચારેલા શબ્દો નથી, પણ એમના કહેવાનો ભાવાર્થ જ છે.

</body> </html>

Page 18

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page 13</title> <style> 

   /* Basic typography - Global control with A4 page sizing */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }
   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       margin: 0 auto;
       padding: 2cm;
       box-sizing: border-box;
       background: white;
       position: relative;
   }
   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }
   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }
   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }
   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }
   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }
   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }
   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }
   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body>

૧૩

वर्धा योजनाना
मुख्य सिध्दान्त

જેને કેળવણી કહેવામાં આવે છે એટલે કે શાળાની કેળવણી, તેનો લાભ અત્યાર સુધીમાં દુનિયાના આઠ દસ ટકાથી વધારે માણસોને ભાગ્યે જ મળ્યો હશે. જે આગળ વધેલા દેશો કહેવાય છે ત્યાં કેળવણી પામેલાના ટકા વધારે હશે, ત્યારે પછાત ગણાતા દેશો, જેની વસ્તી ઘણી મોટી છે, ત્યાં તો આઠ દસથીયે બહુ ઓછા ટકા છે. વળી આગળ વધેલા દેશોમાં પણ, જેને ઉચ્ચ કેળવણી કહેવામાં આવે છે તેનો લાભ બહુ ઓછા ટકાને મળી શકે છે. ઇંગ્લંડ અને અમેરિકા જેવા દેશોમાં પણ ઉચ્ચ કેળવણી સહુને સુલભ નથી હોતી. શ્રીમંતના છોકરાઓ અથવા તો ઉચ્ચ શિક્ષણ લેવા માટે શિષ્યવૃત્તિ મેળવવાને ભાગ્યશાળી થયા હોય એવા થોડા ગરીબ વિદ્યાર્થીઓ તે લઈ શકે છે. ભાગ્યશાળી શબ્દ હું એટલા માટે વાપરું છું કે બધા ગરીબ વિદ્યાર્થીઓને શિષ્યવૃત્તિઓ મળતી નથી. શ્રીમંતના છોકરા તો લાયક હોય કે ન હોય ઉચ્ચ કેળવણી લેવા જઈ શકે છે. મોટા સાહિત્યકાર થવાની, કળાકાર થવાની, વૈજ્ઞાનિક થવાની, શિલ્પી થવાની, ઇજનેર થવાની, એવી એવી લાયકાત જેમનામાં બીજરૂપે રહેલી હોય એવાં કેટલાંયે બાળકોની શક્તિઓ અનુકૂળતાને અભાવે પાંગર્યા વિના રહી જતી હશે. ગાંધીજીએ દુનિયા સમક્ષ શિક્ષણની જે યોજના મૂકી છે તે પ્રમાણે ગરીબાઈને કારણે કોઈ પણ માણસને ઊંચામાં ઊંચા શિક્ષણથી વંચિત રહેવું પડતું નથી. સને ૧૯૩૭માં એમણે માત્ર સાતથી ચૌદ વર્ષનાં બાળકો માટે જેને પાયાની કેળવણી અથવા બુનિયાદી શિક્ષણ(બેઝિક એજ્યુકેશન) કહેવામાં આવે છે તેની જ યોજના રજૂ કરી. તેમાં મુખ્ય વસ્તુ એ હતી કે બાળકોની કેળવણી તેની આસપાસની કુદરતી અને સામાજિક પરિસ્થિતિને અનુકૂળ એવા કોઈ ઉત્પાદક ઉદ્યોગ દ્વારા થવી જોઈએ. ઉદ્યોગ એવો પસંદ કરવો જોઈએ કે જેમાં બાળકને કેળવણી આપવાની શક્યતા વધારેમાં વધારે હોય. એ ઉદ્યોગને લગતી બધી વિગતો અને ક્રિયાઓ શાસ્ત્રીય ઢબે અને કુશળતાથી શિખવાડવામાં આવે અને ઉદ્યોગ પણ કાળજીપૂર્વક અને બાહોશીથી ચલાવવામાં આવે તો તે દ્વારા વિદ્યાર્થીને સંગીન કેળવણી આપી શકાય, એટલું જ નહીં પણ સાતે ધોરણના

કે-વિ

</body> </html>

Page 19

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> ૧૪

વિદ્યાર્થીઓના કુલ ઉત્પાદનની રકમ શિક્ષકોના વેતન જેટલી થઈ શકે, એક શરતે કે વિદ્યાર્થીઓએ તૈયાર કરેલો પાકો માલ સરકાર ખરીદી લેવા તૈયાર હોય. આમ કરીને શાળાને ખર્ચની બાબતમાં સ્વાવલંબી બનાવવાનો તેમનો હેતુ હતો. સ્વાવલંબનને તેમણે પોતાની યોજનાની તેજાબી કસોટી(ઍસિડ ટેસ્ટ) કહી છે.

<aside style="width: 25%; text-align: center; padding-right: 15px;"> 

               वर्धा योजनानी पूर्वे

               अने पछीनी तालीम

</aside>

વર્ધા યોજનાની પૂર્વે
અને પછીની તાલીમ

સને ૧૯૪૨માં તેમને આગાખાન મહેલમાં નજરકેદ રાખવામાં આવ્યા. ત્યાં પોતાની આ યોજના ઉપર ખૂબ ઊંડું ચિન્તન કરવાનો તેમને વખત મળ્યો. તેમને લાગ્યું કે મેં કેવળ સાતથી ચૌદ વર્ષનાં બાળકોની કેળવણીની યોજના આપી છે તે પૂરતું નથી. માણસની કેળવણી તો ગર્ભાધાનથી શરૂ થાય છે અને તેનો દેહાંત થાય ત્યાં સુધી ચાલે છે. એટલે આગાખાન મહેલમાંથી બહાર આવ્યા પછી તેમણે સાત વર્ષથી ઓછી ઉંમરનાં બાળકો માટે પૂર્વબુનિયાદી શિક્ષણ, ચૌદ વર્ષ પછીનાંને માટે ઉત્તરબુનિયાદી શિક્ષણ અને જેઓ વિદ્યાર્થી અવસ્થાની ઉંમર વટાવી ગયા હોય એવાં મોટી ઉંમરનાં સ્ત્રીપુરુષો માટે પ્રૌઢશિક્ષણની યોજનાઓ રજૂ કરી, તેની વિગતો નક્કી કરવાનું કામ આ જાતના શિક્ષણને અમલમાં મૂકવા માટે સ્થપાયેલા હિંદુસ્તાની તાલીમી સંઘને સોંપ્યું. શિક્ષણના આ બધા ક્રમોમાં જુદી જુદી રીતે સ્વાવલંબનના તત્ત્વ ઉપર ભાર મુકાયેલો હતો. દાખલા તરીકે પાયાની કેળવણી અથવા બુનિયાદી શિક્ષણમાં વિદ્યાર્થીઓનું ઉત્પાદન શિક્ષકના વેતન જેટલું થવું જોઈએ એમ હતું ત્યારે ઉત્તરબુનિયાદી શિક્ષણમાં વિદ્યાર્થી પોતાના ખોરાક અને કપડાં જેટલું ઉત્પન્ન કરી લઈને જ કેળવણી મેળવતો જાય એમ ભારપૂર્વક કહ્યું. એટલે વિદ્યાર્થી ગમે તેટલાં વર્ષ ભણે પણ તેનાં માબાપ ઉપર કે સમાજ ઉપર તેના ગુજરાનનો બોજો ન પડે. એ જ પ્રમાણે પ્રૌઢશિક્ષણ પણ પોતાની આજીવિકા માટે પ્રૌઢ જે ધંધો કરતો હોય તેની આસપાસ એવી રીતે ગૂંથવાનું છે કે તે પોતાનું જીવન સારી રીતે ગાળતાં શીખે, એટલું જ નહીં પણ પોતે જે ધંધો કરતો

</body> </html>

Page 20

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body>

૧૫

હોય તેમાં પણ તેની કુશળતા વધે અને ધંધામાં શક્ય તે સુધારા કરી પોતાનું ઉત્પાદન તે વધારી શકે.

सर्वांगीण विकास

આ તો આ શિક્ષણયોજનાની આર્થિક બાજુ થઈ. આ યોજનાનો વિશેષ દાવો તો એ છે કે ઉત્પાદક ઉદ્યોગની સાથે સર્વાંગીણ વિકાસ આખી કેળવણીને ગૂંથવાથી, ઉત્પાદક ઉદ્યોગને કેળવણીનું વાહન બનાવવાથી બાળકનો સર્વાંગીણ વિકાસ સાધી શકાશે અને બાળક સમાજનું વધારે ઉપયોગી અંગ બની શકશે. અત્યારે મોટે ભાગે પુસ્તકિયા કેળવણી ચાલે છે. જેમાં લખવાવાંચવાનું કામ પ્રધાન હોય તેવા કારકુનીના અથવા મહેતાગીરીના કામના નવા ધંધા આ જમાનામાં ઘણા નિર્માણ થયા છે. તેમાં આજના ભણેલા લોકો કામમાં આવે છે. આપણા દેશમાં તો ધંધાદારી શિક્ષણ આપનારી શાળાઓ અને કૉલેજોમાં ભણેલા વિદ્યાર્થીઓ પણ એ ધંધો સ્વતંત્ર રીતે કરતા નથી અથવા કરી શકતા નથી. મોટે ભાગે તેઓ એ ધંધાને લગતું કારકુનીનું કામ કરે છે. વેપારી કૉલેજોમાંથી દર વર્ષે સેંકડો ગ્રૅજ્યુએટો બહાર પડતા હશે. તેમાંથી મોટા તો શું પણ નાના વેપારીઓ પણ બહુ ઓછા થાય છે. મોટા ભાગના વેપારી ગ્રૅજ્યુએટો વેપારી પેઢીઓમાં કારકુનીનું કામ જ કરતા જોવામાં આવે છે. એવું જ વિજ્ઞાનના અને ખેતીના ગ્રૅજ્યુએટોનું છે. તે તે ધંધાને લગતું પુસ્તક-જ્ઞાન તેઓ પ્રાપ્ત કરે છે, પણ તે ધંધો ચલાવવા માટે આવશ્યક એવા પ્રત્યક્ષ અને વ્યાવહારિક કામમાં તેઓ કાચા માલૂમ પડે છે. તેથી તેમનાં જીવન તે ધંધા પરત્વે પણ પરોપજીવી રહે છે. તેમના જીવનનો ભાર એ ધંધાના મહેનતમજૂરી કરનારા વર્ગ ઉપર પડે છે. તેમને જેટલો પગાર મળે છે તેના પ્રમાણમાં એ ધંધાના સામુદાયિક ઉત્પાદનમાં તેમનો ફાળો ઘણો ઓછો હોય છે. ગાંધીજીની આ યોજના એવી છે કે તેમાં માણસની કર્મેન્દ્રિયો અને જ્ઞાનેન્દ્રિયોનો સરખો વિકાસ થવાની સાથે તેની અક્કલનો અને સૂઝનો પણ વિકાસ થાય છે. તે જે કંઈ જ્ઞાન મેળવે છે તે ચોક્કસ હોય છે અને તેને વ્યવહારમાં ઉતારવાની આવડત તેનામાં હોય છે.

</body> </html>

Page 21

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography - Global control with A4 page sizing */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }
   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       margin: 0 auto;
       padding: 2cm;
       box-sizing: border-box;
       background: white;
       position: relative;
   }
   h1 {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }
   h2 {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }
   h3 {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }
   h4 {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }
   p {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }
   blockquote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }
   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }
   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> ૧૬

કેળવણીની આ યોજનામાં જાતમહેનત, સ્વાશ્રય, બીજા સાથે હળીમળીને કામ કરવાની વૃત્તિ, વ્યવસ્થાશક્તિ, એ બધી ટેવો બાળકમાં નાનપણથી જ કેળવાય છે.

કોઈ પણ જાતનું ઉપયોગી કામ કરતાં તેને કંટાળો નથી આવતો, સૂગ નથી ચઢતી કે નાનમ નથી લાગતી. આજે સમાજમાં જોવામાં આવતી ઊંચનીચના ભેદની ભાવનામાં તથા બીજાની મહેનતનો લાભ ઉઠાવવાની વૃત્તિમાં મૂળ કારણ જાતમહેનતનો કંટાળો એ જ છે. આ યોજનામાં બાળકની જાતમહેનત કરવાની તથા સહુને સમાન ગણવાની કુદરતી વૃત્તિઓને યોગ્ય પોષણ આપવામાં આવે છે.

श्रमनो महिमा

આજે દુનિયામાં ચાલતી કેળવણી વ્યવહારમાં અને પરિણામમાં આર્થિક અને સામાજિક અસમાનતા ઊભી કરનારી, મહેનતમજૂરી કરનારા વર્ગનું શોષણ કરનારી અને તેથી ખુનામરકી અને યુદ્ધોને પોષણ આપનારી નીવડી છે. ત્યારે આ કેળવણી એ વસ્તુઓના મૂળમાં ઘા કરનારી છે, અહિંસક સમાજરચનાને નજીક આણનારી છે.

૨

थोडो इतिहास

સને ૧૯૩૭માં દેશના ઘણા પ્રાંતોમાં કોંગ્રેસનાં પ્રધાનમંડળો રચાયાં ત્યારે ગાંધીજીએ તેમને આગ્રહપૂર્વક કહેવા માંડ્યું કે

દારૂબંધીનો કાર્યક્રમ આપણે કોઈ પણ ભોગે અમલમાં મૂકવો જોઈએ. પ્રધાનો એ વિચારને

અનુકૂળ જ હતા. તેમની સામે મુખ્ય મુશ્કેલી નાણાંની હતી. દારૂની આવક જતી કરવામાં આવે તો સરકારના ચાલુ ખર્ચને પહોંચી વળવા બીજા કરો નાખવા જોઈએ અથવા સરકારના ચાલુ ખર્ચમાં ઘટાડો કરવો જોઈએ. ગાંધીજીએ વિચાર્યું કે કેળવણીનું આખું સ્વરૂપ જ બદલવામાં આવે તો કેળવણીમાં પણ મહત્ત્વના સુધારા કરી શકાય તેમ છે અને તેનું ખર્ચ પણ ઘટાડી શકાય એમ છે. આમ આ યોજના માટેનું નિમિત્ત દારૂબંધી બન્યું, પણ ગાંધીજીના મગજમાં

</body> </html>

Page 22

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> ૧૭

તો બીજાં અનેક કારણોસર આ યોજના પાકી રહી હતી. ગાંધીજી દક્ષિણ આફ્રિકામાં હતા ત્યારે તેમણે જોયું કે હિંદી બાળકોને ત્યાંની સાર્વજનિક શાળાઓમાં દાખલ કરતા નથી. એ શાળાઓ ખાસ યુરોપિયનો માટે જ ચલાવવામાં આવતી. ગાંધીજીનાં બાળકોને અપવાદ તરીકે આવી કોઈ પણ શાળામાં પ્રવેશ મળે એમ હતું. પણ કોમનાં બીજાં બાળકોને જે લાભ નહોતો મળતો તે લાભ પોતાના છોકરાઓને માટે ગાંધીજીને લેવાનું યોગ્ય ન લાગ્યું. એટલે તેમને ઘેર અને તે પણ ઘણું- ખરું જાતે જ ભણાવવાનું શરૂ કર્યું. પછી તો એમણે ફિનિક્સ આશ્રમ સ્થાપ્યો અને ત્યાં સાદું અને શરીરશ્રમવાળું જીવન ગાળવા માંડ્યું. ફિનિક્સ આશ્રમમાં પોતાના બાળકો ઉપરાંત સાથીઓનાં બાળકો પણ હતાં. તે બધાંની કેળવણીની કંઈ ચોકસ વ્યવસ્થા ઊભી કરવાની જરૂર ઊભી થઈ. આ નવા જીવનને અનુરૂપ કેળવણી આપવી હોય તો તેમાં જાતમહેનત અને ઉદ્યોગને સ્થાન હોવું જોઈએ એ સિદ્ધાન્ત નક્કી થયો અને સાક્ષરી* વિષયો ઉપરાંત ઉદ્યોગ શીખવવાનું શરૂ થયું. પણ સત્યાગ્રહની લડતો અને બીજા અનેક વિક્ષેપો ત્યાં આવ્યા એટલે કેળવણીની વિશેષ ઝીણવટમાં ગાંધીજી ઊતરી શક્યા નહીં. હિંદુસ્તાનમાં આવ્યા પછી સાબરમતી આશ્રમમાં ગાંધીજીએ પોતાના કેળવણીના પ્રયોગો વધારે વ્યવસ્થિત રીતે અને વિશાળ પાયા ઉપર આરંભ્યા. તેમાં અમે બધા જોડાયા. ગાંધીજી પોતે પણ તેમાં સારી રીતે ભાગ લેવાની ઇચ્છા રાખતા હતા. પણ તેમના ઉપર એક પછી એક એવાં કામ આવી પડયાં કે પ્રત્યક્ષ શિક્ષણનું કામ તેઓ કરી જ ન શક્યા. અમને પણ પોતે ઉમેદ રાખી હતી તેટલો વખત આપી ન શક્યા. પ્રવાસમાંથી આશ્રમમાં આવતા ત્યારે અમારી સાથે તથા વિદ્યાર્થીઓ સાથે ચર્ચા કરતા. શું ચાલે છે તે

* ‘એકેડેમિક સબજેક્ટ્સ’ માટે સાક્ષરી વિષયો એ શબ્દ મેં યોજ્યો છે. અત્યારે તેને માટે ‘બૌદ્ધિક વિષયો’ એ શબ્દ વપરાય છે. પણ તે યોગ્ય નથી. જાણે કે પુસ્તકિયા જ્ઞાનવાળા વિષયો જ બૌદ્ધિક હોય અને ઉદ્યોગમાં તથા જીવનને ઉપયોગી એવી બીજી પ્રવૃત્તિઓને બુદ્ધિ સાથે કશો સંબંધ ન હોય! ઊલટું ઉદ્યોગમાં અને બીજી પ્રવૃત્તિઓમાં બુદ્ધિ વધારે ખીલે છે. પુસ્તકિયા વિષયોમાં તો ગોખણ તરફ ઊતરી જવાનો ભય રહે છે.

</body> </html>

Page 23

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> ૧૮

જાણી લેતા અને કંઈ સૂચનાઓ આપવા જેવી હોય તે આપતા. પણ ઉદ્યોગના વર્ગો જુદા અને સાક્ષરી વિષયોના વર્ગો જુદા, એ બેની વચ્ચે કશો મેળ કે સંબંધ નહીં, એ જ પ્રકાર ચાલતો. ઉદ્યોગશિક્ષણનું કામ મગનલાલભાઈ ગાંધીની દેખરેખ નીચે આશ્રમના કેટલાક ભાઈઓ કરતા. સાક્ષરી વિષયોના વર્ગો અમે જેઓ શિક્ષકો કહેવાતા તેઓ લેતા. પણ ઉદ્યોગની સાથે સાક્ષરી વિષયોનો અનુબંધ કરવાનું અમને કોઈને સૂઝ્યું નહોતું. શાળાને શરૂ થયે એક વર્ષ પણ પૂરું ન થયું એટલામાં ગાંધીજીને લાગ્યું કે અમને શિક્ષકોને જ્યાં સુધી ઉદ્યોગ ન આવડે ત્યાં સુધી અમે રાષ્ટ્રીય શિક્ષકો ન કહેવાઈએ. માટે અમારે નવા વિદ્યાર્થીઓ ન લેવા ને ઓછામાં ઓછા ચાર કલાક ઉદ્યોગ શીખવામાં આપવા. આમ શાળાનું કામ આગળ વધતું અટકાવીને અમે ઉદ્યોગ શીખવાનું શરૂ કર્યું ત્યારે પણ ઉદ્યોગશિક્ષક અમારે જ થવાનું છે અને સાક્ષરી વિષયો તથા ઉદ્યોગ વચ્ચે કંઈ સંબંધ જોડવાનો છે એ વાત નહીં થયેલી. અમને કોઈને તો એ વિચાર જ નહીં સૂઝેલો. ગાંધીજીના મનમાં પણ એ વિચાર બહુ અસ્પષ્ટ દશામાં હશે. હા, અમારે એક વાત ઘણી વાર થતી કે આપણે ઉદ્યોગ એટલા માટે ફરજિયાત શીખવીએ છીએ કે આજે જેઓ શિક્ષિત ગણાય છે તેમને કારીગરીનું કશું કામ કરતાં આવડતું નથી અને જે કારીગરવર્ગ છે તેનામાં અક્ષરકેળવણીના સંસ્કાર હોતા નથી. રાષ્ટ્રીય શિક્ષણમાં સાક્ષરી વિષયોની સાથે ઉદ્યોગશિક્ષણ રાખવાથી બન્ને વર્ગમાં જે ન્યૂનતા છે તે પુરાશે. પણ અમારા વિદ્યાર્થીઓમાંથી કોઈ ઉદ્યોગ શીખીને ખેડૂત કે વણકર થશે એ કલ્પના અમને નહોતી. તે વખતના વિદ્યાર્થીઓ કે શિક્ષકોમાંથી કોઈ ખેડૂત કે વણકર થયા પણ નથી. આજે વિચાર કરતાં એમ લાગે છે કે અમે શિક્ષકો અને વિદ્યાર્થીઓ ઉદ્યોગ શીખતા તે એક રમત જ કરતા. અમે શિક્ષકો તર્કથી અમારા મનને મનાવતા કે આ ઉપયોગી કામ છે, તેમાંથી આપણું જીવન ઘડાય છે અને કારીગર તથા મજૂર વર્ગ સાથે આપણે સંબંધ બાંધીએ છીએ. પણ ઘણાખરા વિદ્યાર્થીઓને તો ચોક્કસ લાગતું કે તેમના સમયનો બગાડ જ થાય છે. શિક્ષકો તો સાક્ષરી વિષયોમાં નિપુણતા મેળવી ચૂકેલા છે. પણ અમારો વખત ઉદ્યોગોમાં જાય છે

</body> </html>

Page 24

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> ૧९

તેથી સાક્ષરી વિષયોમાં અમે પ્રગતિ કરી શકતા નથી. છેવટે તેમણે અમારી સામે બંડ કર્યું અને અમને છોડીને યુનિવર્સિટીનું શિક્ષણ લેવા ગયા. આ વિદ્યાર્થીઓ ગાંધીજીના અતિ નિકટ સંબંધમાં રહેલા હતા. ગાંધીજીનો પ્રેમ તેમણે વિશેષ ભાવે સંપાદન કરેલો હતો. તેમને વિષે ગાંધીજીએ મોટી આશાઓ બાંધેલી હતી. આ વિદ્યાર્થીઓએ યુનિ- વર્સિટી શિક્ષણ લેવા માટે આશ્રમ છોડી જવાની રજા માગી ત્યારે ગાંધીજીએ ખુશીથી રજા તો આપી પણ તેમને દિલમાં સખત ચોટ પણ લાગી. પોતાના પ્રયોગમાં કંઈક ભારે ત્રુટી છે એવી તેમને પ્રતીતિ થઈ અને એ ત્રુટીની તેઓ શોધ કરવા લાગ્યા. તેમને એમ દેખાવા માંડયું કે વિદ્યાર્થી- ઓને ઉદ્યોગમાં રસ નહીં પડવાનું કારણ એ હતું કે ઉદ્યોગ જ્ઞાનપૂર્વક નહોતો ચાલતો. ઉદ્યોગનો બીજા શિક્ષણ સાથે કે વિદ્યાર્થીઓના જીવન સાથે કશો સંબંધ નહોતો જોડી શકાયો. જીવન વિકાસના એક મુખ્ય સાધન તરીકે ઉદ્યોગનો અમે ઉપયોગ નહોતો કર્યો. અમને શિક્ષકોને તેમ કરતાં આવડયું જ નહોતું. અને તેથી ઉદ્યોગને પ્રામાણિક જીવનનો પાયો ગણવાનું અને તેમાં એક પ્રકારની જીવનની સાર્થકતા અથવા ધન્યતા અનુભવવાનું વિદ્યાર્થીઓ સમજી ન શક્યા. વિચારોનું આ મંથન ગાંધીજીના દિલમાં ચાલતું હતું તેવામાં દારૂબંધી કરવી હોય તો નાણાંની મુશ્કેલીનો પ્રશ્ન તેમને વિચારવાનો આવ્યો. તેમાંથી તેમને આ નવી યોજના સૂઝી. વિદ્યાર્થીની આસપાસની પરિસ્થિતિને અનુકૂળ આવે તેવા ઉત્પાદક ઉદ્યોગ મારફત વિદ્યાર્થીની બધી કેળવણી થાય તો કેળવણી વધારે સંગીન થઈ શકે અને વિદ્યાર્થીના ઉત્પાદનમાંથી શાળાને સ્વાવલંબી પણ બનાવી શકાય, એ વાત તે વખતની પ્રાન્તિક સરકારો આગળ તેમણે મૂકી. પ્રશ્ન તો દારૂબંધીને લીધે જતી કરવી પડતી આવક શી રીતે મેળવવી એટલો જ હતો. પણ ગાંધીજીએ માત્ર એટલો જ વિચાર ન કર્યો. તેમની વિચાર કરવાની પદ્ધતિ કોઈ પણ પ્રશ્નને સમગ્ર દૃષ્ટિએ તપાસવાની હતી. એટલે તેઓ તો એ વિચારમાં પડ્યા કે આખા દેશનાં સાતથી ચૌદ વર્ષનાં બાળકો માટે યોગ્ય કેળવણી કઈ અને તે શી રીતે સહુને સુલભ કરવી? આ ઉંમરનાં તમામ બાળકોને કેળવણી આપવી હોય તો સરકારને કેટલીયે નવી શાળાઓ કાઢવી પડે. છે એટલી શાળાઓ

</body> </html>

Page 25

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page 20</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> ૨૦

નિભાવવા માટે જ સરકારને નાણાંની મુશ્કેલી પડતી હોય ત્યાં નવી શાળાઓ તે શી રીતે કાઢી શકે? શાળાઓ ચલાવવામાં મુખ્ય ખર્ચ શિક્ષકોના પગારનો હોય છે. તેનો છેદ ઉડાડવા માટે તેમણે કહ્યું કે સાતે ધોરણના વિદ્યાર્થીઓના ઉદ્યોગના કુલ ઉત્પાદનમાંથી શાળાના સઘળા શિક્ષકોના પગાર જેટલી આવક થવી જોઈએ.

આની સામે મિત્રોએ મુખ્ય વાંધો એ રજૂ કર્યો કે તમે જો સ્વાવલંબનનો આગ્રહ રાખશો તો શિક્ષકો બાળકો પાસે તેમના ગજા ઉપરાંત અને તેમની મરજી વિરુદ્ધ મજૂરી કરાવશે. એમાંથી તો બાળકોના શોષણનો મોટો પ્રશ્ન ઊભો થશે.

<aside style="font-style: italic; margin-top: 30px;"> 

                   બાળકોનું શોષણ?
               </aside>

આના જવાબમાં ગાંધીજીએ જણાવ્યું કે સ્વાવલંબનને આવશ્યક ગણવામાં મારી દૃષ્ટિ શુદ્ધ કેળવણીની જ છે. ઉદ્યોગ મારફત શિક્ષણ આપવાની પદ્ધતિને તમે શિક્ષણની ઉત્તમ પદ્ધતિ તરીકે સ્વીકારો તો એ ત્યારે જ ઉત્તમ થઈ શકે અને તે મારફત બાળકને સંગીન શિક્ષણ ત્યારે જ મળી શકે, જ્યારે બાળક ખરો ઉદ્યોગ કરે, ઉદ્યોગની રમત ન કરે, ઉદ્યોગમાં પોતાનો વખત ન બગાડે અને ઉદ્યોગમાં જે કાચો માલ તથા ઓજારો વપરાતાં હોય તે પૂરેપૂરી કાળજીથી વાપરતાં તેને આવડે. વખતનો, માલનો કે ઓજારોનો બગાડ થતો હોય તો તો બાળકને આપણે ખોટી કેળવણી આપી ગણાય. આપણે તેનું નુકસાન કરીએ. આપણો દાવો તો એવો છે કે બાળકની કર્મેન્દ્રિયો તથા જ્ઞાનેન્દ્રિયો- ના સંગીન વિકાસની સાથે બાળકની બુદ્ધિનો અને હૃદયનો વિકાસ પણ ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણી આપવાથી વધારે સારી રીતે સાધી શકાય છે. એ દાવો તો જ ખરો પડે જો બાળકને તેના શરીરની તેમ જ મનની સર્વ શક્તિ વાપરીને કામ કરવાની ટેવ પડે, પોતાને વાપરવાનાં ઓજારો તેને સારી રીતે સાચવતાં આવડે અને તે કશો બગાડ ન કરતાં શીખે. સ્વાભાવિક રીતે ઊછરેલા બાળકને જાતે કામ કરવું ગમે જ છે. બીજા પાસેથી સાંભળીને જ્ઞાન મેળવવા કરતાં જાતે નિરીક્ષણ કરીને અને જાતે પ્રયોગો કરીને જ્ઞાન મેળવવું તેને વધારે ગમે છે. શિક્ષક પોતે

</body> </html>

Page 26

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> ૨૧

ઉદ્યોગમાં કુશળ હશે, ઉદ્યોગની બધી ક્રિયાઓ કારણો આપીને તેને સમજાવતાં આવડતી હશે અને ઉદ્યોગમાં રસ પેદા કરવાની તેનામાં કળા હશે તો બાળક તો હોંશે હોંશે ઉદ્યોગ કરવાનું છે. તેમાંથી જ એને વધારે સારી કેળવણી મળે છે એ તો આપણે અનુભવે પ્રત્યક્ષ જોઈ શકીશું. આમાં બાળક પાસે પરાણે મજૂરી કરાવવાનો પ્રશ્ન જ ઊભો થતો નથી. બાળકની શક્તિ પ્રમાણે ઉત્પાદન નહીં થાય તો તો ઊલટું પરિણામ આવશે. બાળકને સંતોષ નહીં થાય અને તેનામાં નાસીપાસીની લાગણી પેદા થશે.

આ દલીલોથી બધા મિત્રોને સંતોષ થયો હશે એમ માનવાની જરૂર નથી. કારણ આજે પણ તેમાંના કેટલાક સ્વાવલંબન વિષે ઉત્સાહ ધરાવતા નથી. જોકે તેમને પણ એટલી ખાતરી તો થઈ જ છે કે કેળવણીની દૃષ્ટિએ ઉદ્યોગ ચલાવવો હોય તો તેમાં જરાય બગાડ ન થવો જોઈએ. બાકી અત્યાર સુધી તો ઘણા શિક્ષકો એમ માનતા કે શાળામાં કેળવણીની દૃષ્ટિએ ઉદ્યોગ ચલાવવો હોય તો બગાડ થાય જ. શાળા એ કારખાનું નથી કે ત્યાં ઉત્પાદન અને આવકની ગણતરી કરાય.

બીજી વાત કેળવણીકાર મિત્રોએ ગાંધીજીને એ કહી કે ઉદ્યોગ મારફત કેળવણી આપવાની તમે જે વાત કરો છો તે

‘प्रोजेक्ट मॅथड ‘थी
फरक

નવી નથી. કેળવણીના ક્ષેત્રમાં છેલ્લામાં છેલ્લો વિચાર એ છે કે બાળકોને કેવળ પુસ્તકો દ્વારા અથવા શ્રવણ, વાચન અને લેખન દ્વારા કેળવણી આપવાની પદ્ધતિ ભારે ખામીવાળી છે. હેતુપૂર્વક યોજેલી કોઈ પ્રવૃત્તિ દ્વારા કેળવણી આપવાની પદ્ધતિ એ જ ઉત્તમ છે. એમ કહીને પ્રોજેકટ મૅથડ* જે છેલ્લામાં છેલ્લી શિક્ષણપદ્ધતિ ગણાય છે તેની વાત કરી. અને

* કોઈ વસ્તુની માહિતી આપવી હોય તો મોઢેથી તેનું વર્ણન કરવાને બદલે તેને લગતી બધી ક્રિયાઓ અને બધો વ્યવહાર બાળકો પાસે યોજના- પૂર્વક કરાવીને તે વસ્તુનું જ્ઞાન આપવાની પદ્ધતિ. દાખલા તરીકે આપણે લખેલા કાગળો વગેરે આપણે જેને મોકલવા હોય તેને ટપાલખાતું શી રીતે

</body> </html>

Page 27

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page 22</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> ૨૨

તમારી શિક્ષણયોજના એના જેવી જ છે એમ જણાવ્યું. ગાંધીજીએ કહ્યું કે ‘પ્રોજેકટ મૅથડ’ શું છે તે હું જાણતો નથી. મારા વિચારો મેં એની ઉપરની કોઈ ચોપડીઓ વાંચીને લીધા નથી. આ યોજના સ્વતંત્ર રીતે વિચારી કાઢેલી છે. પણ તમે એ પદ્ધતિનું જે વર્ણન કરો છો તે ઉપરથી મને લાગે છે કે મારી યોજના એનાથી તદ્દન નિરાળી છે. એ પદ્ધતિમાં તો જે વિષયનું કે વસ્તુનું શિક્ષણ આપવું હોય તેને લગતી તેની યોજના કે પ્રવૃત્તિ કૃત્રિમ રીતે ઊભી કરેલી હોય છે. માણસને ઉપયોગમાં આવે એવી ખરી પ્રવૃત્તિ કે ખરી વસ્તુ તે હોતી નથી. તેની પાછળ કરેલું ખર્ચ અને બાળકોએ લીધેલો શ્રમ સમાજમાં કોઈને ઉપયોગમાં આવતો નથી. એવું બને કે એ રીતે વસ્તુ અથવા વિષયની સમજણ બાળકને સારી રીતે આપી શકાય. પણ તેની સાથે એ પદ્ધતિમાં કેળવણી એટલી ખર્ચાળ બની જાય કે તેનો લાભ થોડા શ્રીમંત વર્ગના બાળકો જ લઈ શકે. મારે તો ઉત્તમ કેળવણી ગરીબમાં ગરીબ વર્ગનાં બાળકને પણ સુલભ કરવી છે. તેથી જ સ્વાવલંબનને હું મારી યોજનાની તેજાબી કસોટી કહું છું. જે ઉદ્યોગો દ્વારા કેળવણી આપવાનું હું કહું છું તે કેવળ બાળકના મનોરંજન, રમત કે શિક્ષણ માટે યોજેલા કૃત્રિમ ઉદ્યોગો કે પ્રવૃત્તિઓ નથી પણ લાખો અથવા કરોડો લોકોના ગુજરાનનું સાધન થઈ શકે એવા સાચા ઉદ્યોગો છે.

પહોંચાડે છે તેનું વર્ણન કરવાને બદલે ટપાલખાતાના આખા વ્યવહારનું તંત્ર નિશાળમાં કૃત્રિમ રીતે ઊભું કરી, તેનાં બધાં કામ બાળકો પાસે કરાવવામાં આવે. કોઈ બાળક પોસ્ટમાસ્તર બને, કોઈ ટપાલી બને, કોઈ કાગળોને ગામ વાર જુદા પાડનાર ‘સોર્ટર’ બને. નિશાળમાં થોડી પોસ્ટ ઑફિસો બનાવવામાં આવે. બાળકો એકબીજાને કાગળ લખીને જે પોસ્ટ ઑફિસ, પોતાના ગામની ગણાતી હોય તેની ટપાલપેટીમાં નાંખી આવે. ટપાલી બનેલો છોકરો તેમાંથી કાગળો કાઢી તેના ઉપર સિક્કા મારી બીજે ગામ પહોંચાડવા માટે નજીકને સ્ટેશને આપી આવે. ત્યાંથી કૃત્રિમ રીતે બનાવેલી રેલવેના પોસ્ટના ડબામાં તે જાય. ત્યાં સોર્ટર તેને ગામવાર જુદી પાડે અને દરેક ગામની કાગળની કોથળીઓ તે તે ગામની નજીકનું સ્ટેશન આવે ત્યાં આપી દે, વગેરે.

</body> </html>

Page 28

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> ૨૩

આમ ગાંધીજીએ પોતાની યોજના મિત્રો તથા કેળવણીખાતાના પ્રધાનો અને અમલદારો આગળ રજૂ કરી. પછી તેને વ્યવસ્થિત રૂપ આપવા તથા તેનો અભ્યાસક્રમ ઘડી કાઢવા એક કમિટી નીમવામાં આવી. કમિટીએ સૂચવ્યું કે ઉત્પાદક ઉદ્યોગ ઉપરાંત જે કુદરત અને સમાજની વચ્ચે બાળક રહે છે તેને પણ શિક્ષણના વાહન અથવા કેન્દ્ર બનાવવાં. ઉદ્યોગની પસંદગી કરવામાં આસપાસની કુદરતનો અને સમાજની પરિસ્થિતિનો વિચાર કરવો જ પડે તે માટે એનો પરિચય આવશ્યક છે. કેળવણીનું મુખ્ય વાહન ઉત્પાદક ઉદ્યોગ હોય અને આસપાસની કુદરત અને સમાજ એ ઉપવાહન બને. સ્વાવલંબનની બાબતમાં શિક્ષકોના વેતન જેટલું બાળકોના ઉદ્યોગમાંથી ધીમે ધીમે નીકળી શકે એવી આશા કમિટીએ વ્યક્ત કરી.

૩

           स्वावलंबननो प्रश्न

આપણા જુદા જુદા પ્રાંતની સરકારો, જેને હવે રાજ્યો કહેવામાં આવે છે, તેમણે ગાંધીજીની યોજના પ્રમાણેના પ્રયોગો શરૂ કર્યા. થોડા જ વખતમાં તેમને સમજાયું અથવા પહેલેથી એ સમજીને જ પ્રયોગો શરૂ કર્યા હશે કે આપણે સ્વાવલંબનને પહોંચી શકવાના નથી. તેમને કદાચ એમ પણ લાગ્યું હોય કે શુદ્ધ કેળવણીની દૃષ્ટિએ વિચારતાં સ્વાવલંબનને ગાંધીજી જે મહત્ત્વ આપે છે તે આપવાની જરૂર નથી. ગાંધીજીની યોજનામાં સારી કેળવણીનાં બીજાં જે તત્ત્વો છે, જેવાં કે સાક્ષરી વિષયોને બાળકોની જુદી જુદી પ્રવૃત્તિઓ સાથે અનુબંધ કરવો વગેરે તે તેમણે સ્વીકાર્યાં અને અમલમાં મૂકવાનો પ્રયત્ન કર્યો. વ્યક્તિગત તેમ જ સામુ- દાયિક સફાઈને લગતી પ્રવૃત્તિઓ કરવી; રાષ્ટ્રીય, ધાર્મિક, ઋતુઓના, એવા ઉત્સવો ઊજવવા; જેમાંથી મનોરંજનની સાથે કેળવણી મળવાની શક્યતા હોય તેવા પ્રસંગોને બાળકોના નાટ્યપ્રયોગોમાં ઉતારવા; નાનાં પર્યટનો ગોઠવવાં; શાળાને લગતાં સઘળાં કામકાજની વ્યવસ્થા બાળકોને સોંપી તેમને સ્વરાજ્યની તાલીમ આપવી; બાળકો પાસે હસ્તલિખિત પત્રો ચલાવરાવવાં; એવી એવી પ્રવૃત્તિઓને બાળકોની કેળવણીનાં મહત્ત્વનાં

</body> </html>

Page 29

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> ૨૪

અંગ ગણવાનું તેમણે સ્વીકાર્યું. આની સાથે થોડો વખત બાળકોએ ઉત્પાદક ઉદ્યોગમાં આપવો એ પણ તેમણે આવશ્યક ગણ્યું. અને ઉદ્યોગ તથા બીજી પ્રવૃત્તિઓ સાથે અનુબંધ કરીને સાક્ષરી વિષયો શિખવાડવાનું શરૂ કર્યું. પણ ઉદ્યોગ મારફતે શાળાને સ્વાવલંબી બનાવવાનો વિચાર તેમને અશક્ય જણાયો. પરિણામ એ આવ્યું કે આ નવી શાળાઓનું ખર્ચ ઓછું થવાને બદલે, ઉદ્યોગો અને બીજી પ્રવૃત્તિઓ શાળાઓમાં દાખલ કરવામાં આવી તેને લીધે જૂની પદ્ધતિની શાળાઓ કરતાં ઊલટું વધ્યું. ઉદ્યોગ કુશળતાપૂર્વક નહીં ચલાવી શકવાથી તેમાં બગાડ થાય છે તે હજી અટકાવી શકાયો નથી. એવી પણ ટીકાઓ થવા લાગી છે કે આ તો લોકોના પૈસાનો દુર્વ્યય થાય છે અને બાળકોની સાક્ષરી કેળવણીનું ધોરણ ઊતરતું જાય છે. આવી ટીકાઓના જવાબમાં મુંબઈ સરકારે હમણાં એક યાદી બહાર પાડી છે. તેમાં કેળવણીની દૃષ્ટિએ આ પ્રયોગના શાં શાં સારાં પરિણામ આવ્યાં છે તે બતાવીને એમ કહ્યું છે કે અત્યાર સુધીના અનુભવ ઉપરથી એમ લાગે છે કે ઉદ્યોગને અંગે જે વધારાનું ચાલુ ખર્ચ થાય છે એટલું તો ઉદ્યોગમાંથી કાઢવાનું શક્ય છે. કેટલીક શાળાઓમાં બાળકોનાં વસ્ત્રસ્વાવલંબી મંડળો બન્યાં છે, એ હકીકત પણ તેમાં જણાવી છે.

ઉદ્યોગ સારી રીતે ચલાવી શકાય તે માટે તમામ શિક્ષકોને તેમની બીજી તાલીમની સાથે ઉદ્યોગનો વિષય શિખવાડવાની સરકારે યોજના કરી છે. અને જેમ જેમ શિક્ષકો તૈયાર થતા જશે તેમ તેમ તમામ પ્રાથમિક શાળાઓમાં ઉદ્યોગ અને અનુબદ્ધ શિક્ષણ દાખલ કરવામાં આવશે. પણ આ નીતિનો અમલ કરવાની સાથે કેળવણીખાતાના અમલદારોના મનમાં એ ચિંતા રહ્યાં જ કરી છે કે સાક્ષરી વિષયોની માહિતીનું ધોરણ જરા પણ ઊતરવું જોઈએ નહીં. સાક્ષરી વિષયોમાં જૂની ઢબની માહિતીની અપેક્ષા રાખવામાં આવે તો તે પહેલાંના જેટલા પ્રમાણમાં આપવાનું મુશ્કેલ છે. કારણ જેટલો સમય બીજી પ્રવૃત્તિઓમાં જાય એટલું સાક્ષરી વિષયોનું કામ ઓછું થાય એ સ્વાભાવિક છે. પ્રવૃત્તિઓ

<aside style="text-align: center; padding-top: 20px;"> 

               साक्षरी विषयो विषे

               असंतोष

</aside>

</body> </html>

Page 30

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page 25</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body>

૨૫

સાથે અનુબંધ કરીને શીખવવાની પદ્ધતિથી સાક્ષરી વિષયોનું જ્ઞાન વધારે સારી રીતે આપી શકાય એ વાત ખરી, પણ વાચન લેખન મારફત જ મળી શકે એવી અને જેને માટે ગોખણનો પણ આશ્રય લેવો પડે એવી માહિતીની અપેક્ષા અભ્યાસક્રમોમાં અને પરીક્ષાઓમાં રાખવામાં આવે તો તે માટે તો ઓછો જ વખત મળે. એનો ખરો ઉપાય તો એ છે કે અભ્યાસક્રમમાં ધરમૂળના ફેરફાર કરવા જોઈએ અને પરીક્ષાનું સ્વરૂપ પણ મૂળમાંથી બદલવું જોઈએ. પણ હજી સુધી એમ કરી શકાયું નથી. એવા ધરમૂળના ફેરફારો કરવાની કાં તો હિંમત ચાલી નથી, કાં તો એ ફેરફાર કરવાની જરૂર મનમાં વસી નથી. તે માટે સરકારી અમલદારોની સાથે બિનસરકારી કાર્યકર્તાઓ પણ જવાબદાર છે. કારણ આ પ્રયોગની બાબતમાં પોતાને સલાહ આપવા માટે સરકારે નીમેલા ‘બેઝિક એજ્યુ-કેશન બોર્ડ’માં સરકારી સભ્યો કરતાં બિનસરકારી સભ્યોની સંખ્યા વધારે છે. આ સ્થિતિને માટે મને પોતાને પણ હું જવાબદાર ગણું છું. કારણ અઢી વર્ષ થયાં માંદો પડીને અપંગ જેવો થઈ ગયો તે પહેલાં હું એ બોર્ડનો ચૅરમૅન હતો. એ બોર્ડની સલાહ સરકારે ઉવેખી હોય એવો એકે પ્રસંગ બન્યાનું મને યાદ નથી.

शाळाओनी उध्योग परत्वे खामीओ

સરકારી યાદીમાં જેટલું જણાવવામાં આવ્યું છે તેટલું પણ હજી સુધી તો બરાબર અમલમાં મૂકી શકાયું નથી. જે પ્રવૃત્તિઓની વાત ઉપર જણાવી છે તે બધી શાળા-ઓમાં સારી રીતે ચાલતી જોવામાં આવતી નથી અને ઉદ્યોગને અંગે થતા ચાલુ ખર્ચ જેટલું ઉદ્યોગમાંથી મળી રહેવાની જે આશા પ્રગટ કરી છે તે પણ ભાગ્યે જ કોઈ જગ્યાએ સિદ્ધ થઈ છે. હજી કાચા માલનો અને સાધનોનો બગાડ અટ-કાવી શકાયો નથી.* કેટલીક શાળાઓની વ્યવસ્થા સરકારે બિનસરકારી કાર્યકર્તાઓને સોંપી છે. તેમાં પણ ઉદ્યોગની બાબતમાં જોઈએ તેવી પ્રગતિ હજી સુધી ભાગ્યે જ કોઈ શાળા બતાવી શકી છે. એક કરાડીની

* આ વર્ણન મુંબઈ રાજ્યની અને તેમાંયે ગુજરાતી શાળાઓનું છે.

</body> </html>

Page 31

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> ૨૬

બુનિયાદી શાળામાં સ્વાવલંબનની દૃષ્ટિએ આશાજનક પરિણામ આવ્યાં છે એમ મેં સાંભળ્યું છે. એનું મુખ્ય કારણ એ છે કે એ ગામની વસ્તી કુશળ કારીગર વર્ગની છે, સને ૧૯૨૧ની સાલથી ખાદીની બાબતમાં તેઓ કાંઈ ને કાંઈ મહેનત કરતા આવ્યા છે, ત્યાંના શિક્ષકો ઉત્સાહી છે અને તેમને લોકોનો સહકાર સારો મળે છે. પણ બીજી શાળાઓમાં પરિણામ જોઈએ તેવાં નથી દેખાતાં. તેનાં ઘણાં કારણો છે. મોટામાં મોટું કારણ એ જણાય છે કે શિક્ષકને પોતાને હજી ઉદ્યોગ સારી રીતે આવડતો નથી. તેમને અધકચરો ઉદ્યોગ શિખવાડીને તેમની મારફત શાળામાં ઉદ્યોગ દાખલ કરવાની આપણે ઉતાવળ કરીએ છીએ. ટ્રેનિંગ કોલેજો, જ્યાં આ યોજના પ્રમાણેના શિક્ષણની ખાસ તાલીમ આપવાનો દાવો કરવામાં આવે છે ત્યાંના અધ્યાપકો ત્યાં ચાલતા ઉદ્યોગમાંથી ઓછામાં ઓછા એક ઉદ્યોગમાં તો સારા નિષ્ણાત હોવા જોઈએ. તો જ ઉદ્યોગની વિવિધ ક્રિયાઓમાં બાળકની કર્મેન્દ્રિયો તથા જ્ઞાનેન્દ્રિયોના વિકાસની કેટલી શક્યતા રહેલી છે તથા તેની સાથે સાક્ષરી વિષયોની કઈ કઈ અને કેટલી માહિતીનો અનુબંધ થઈ શકે તેમ છે તે જાતઅનુ- ભવથી તેઓ જાણી શકે અને શિખવાડી શકે. વળી આસપાસની કુદરત અને સમાજનું કેવળ પુસ્તકમાંથી મેળવેલું જ્ઞાન નહીં પણ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન તેમને હોવું જોઈએ. કેટલાક અધ્યાપકોમાં આ પ્રયોગ ઉપર શ્રદ્ધા જ ન હોય એવો પણ સંભવ છે. આવી બધી ન્યૂનતાઓ તાલીમ આપનારા અધ્યાપકોમાં ઠીક ઠીક પ્રમાણમાં હશે. એ ન્યૂનતા પુસ્તકોમાંથી મેળવેલી તાલીમ વડે અને તર્ક દોડાવીને કરેલાં અનુમાનો વડે પૂરી કરી લેવાનો તેઓ પ્રયાસ કરતા હશે. પણ એમાં મજા નથી આવતી. આપણું કામ બધું ઉપરચોટિયું જ રહે છે. જેમને માથે આખી યોજનાની વિગતો નક્કી કરી આપવાની, યોજનાનો અમલ કરનારા શિક્ષકોને તાલીમ આપવાની અને તેમને રસ્તો બતાવવાની જવાબદારી છે, તેમની આવી સ્થિતિ હોય તો તેનો અર્થ એ થયો કે આ યોજનામાં ઉદ્યોગને કેળ- વણીનું એક મહત્ત્વનું સાધન માનવા છતાં, તેની પૂરી સાધના કર્યાં વિના આ યોજનાનો અમલ કરવાની જવાબદારી આપણે ઉપાડી છે. કક્કો અને બારાખડી આવડયા વિના કોઈ ભાષા શિખવાડવા બેસે અથવા

</body> </html>

Page 32

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page 27</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> ૨૭

ભાષાનું શિક્ષણ કેમ આપવું તેની તાલીમ આપવા જાય તેના જેવું આ થાય છે. ટ્રેનિંગ કૉલેજોમાં ઉદ્યોગ શિખવાડવા માટે આપણે અલગ ઉદ્યોગશિક્ષક રાખીએ છીએ. આ ઉદ્યોગશિક્ષક કેળવણીની દૃષ્ટિએ ઉદ્યોગનું મહત્ત્વ સમજતો હોતો નથી. અનુબંધની પદ્ધતિનો તેને કશો ખ્યાલ હોતો નથી. એને આ જાતના શિક્ષણશાસ્ત્રનું જ્ઞાન હોવું જોઈએ તે આવશ્યક મનાતું નથી. એ ઉદ્યોગશિક્ષકના પગારના ગ્રેડ તથા ખાતામાં એનો દરજ્જો, સાક્ષરી વિષયોના શિક્ષકો કરતાં ઊતરતા પ્રકારનો હોય છે. જેઓ શિક્ષણશાસ્ત્રીઓ મનાય છે તેમને એમ લાગે છે કે ભલે અમે ઉદ્યોગમાં નિપુણ ન હોઈએ પણ ઉદ્યોગ કેમ ચાલે છે તેના સિદ્ધાન્ત અમે સમજીએ છીએ. એટલે તેની સાથે બીજા વિષયોનો અમે અનુબંધ કરી શકીએ અને કેમ કરવો તે શિખવાડી પણ શકીએ. આ સ્થિતિ બુનિયાદી શાળાના શિક્ષકોનાયે શિક્ષકો જેઓ ગ્રેજ્યુએટો હોય છે, તેમને તાલીમ આપવા માટે ખોલેલી કૉલેજના અધ્યાપકોની તથા બુનિયાદી શાળાના અધ્યાપકોને તાલીમ આપનારા અધ્યાપકોની છે. ઉદ્યોગ નિરીક્ષકો(ક્રાફ્ટ સુપરવાઈઝરો)ની પણ ઓછા- વત્તા પ્રમાણમાં આવી જ સ્થિતિ હોય છે. 

           शिक्षकोनी ऊणपो

વિશેષ મુશ્કેલી તો શાળાના શિક્ષકોના માનસની છે. તેમને અનેક કારણોને લીધે પોતાની નોકરીથી ભારે અસંતોષ છે. તેથી આ કામને વિષે ઉત્સાહ કે રસ તેમનામાં જોવામાં આવતો નથી. તેમની આવડત અને લાયકાત પણ બહુ ઓછી હોય છે. શિક્ષકની નોકરીમાં ભરતી થવા માટે પ્રાથમિક શાળાંત પરીક્ષા પાસનું જે ધોરણ રાખવામાં આવ્યું છે તે બહુ ઊતરતી કક્ષાનું છે. શીખવવાના વિષયોની બહુ ઓછી માહિતી એ શિક્ષકોને હોય છે. વ્યવસ્થિતતાની, ચોકસાઈની, નિયમિતતાની, સ્વચ્છતાની, એવી બધી ટેવોની બાબતમાં તેમનામાં બહુ ઊણપો જોવામાં આવે છે. જીવનને લગતી સાધારણ બાબતોમાં પણ જેમના વિચારો ઘડાયેલા ન હોય એવા માણસો પણ શિક્ષકો થઈ શકે છે. જે કોઈ હોશિયાર અને જુસ્સાવાળો હોય છે તે તો શિક્ષકના ધંધામાં આવતો

</body> </html>

Page 33

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> ૨૮

જ નથી. જેઓ આવે છે તેઓ આ નોકરીમાં અમને પેટ પૂરતું મળતું નથી એવી ફરિયાદ કર્યા કરે છે. આ શિક્ષકોને ઉદ્યોગની તાલીમ લેવા આશ્રમોમાં અથવા બીજે, જ્યાં મથકો ખોલવામાં આવ્યાં હોય ત્યાં મોકલ- વામાં આવે છે. ત્યાં જવા તથા જઈને ચિત્ત દઈ તાલીમ લેવા બહુ થોડા રાજી હોય છે. નોકરીમાં જોડાયા છીએ અને નોકરી કરવી છે માટે ઉપરીના હુકમને આધીન થવું જોઈએ એટલા માટે જ મોટા ભાગના તો તાલીમ લેવા જાય છે અને મને કમને ત્યાંનો વખત પૂરો કરે છે. આવા શિક્ષકો મારફત આવો મોટો પ્રયોગ કરીને તેમાંથી સારાં પરિણામની આશા શી રીતે રખાય?

થોડીઘણી મુશ્કેલી માબાપો તરફની પણ હોય છે. તેઓ આ પ્રયોગનું મહત્ત્વ સમજતાં હોતાં નથી. તેમની માબાપોનો વિરોધ નજર સામે તો જૂની ઢબની નિશાળો જ હોય છે. તેઓ કહે છે કે અમે તો અમારાં બાળકોને ભણવા માટે નિશાળે મોકલીએ છીએ, ઉદ્યોગ કરાવવા અને સફાઈનાં કામો કરાવવા મોકલતાં નથી. નાટ્યપ્રયોગો, પર્યટનો વગેરે તેમને રમત લાગે છે. એટલે એ લોકો ફરિયાદ કરે છે કે તમે તો છોકરાંને રમાડયાં કરો છો અથવા કામ કરાવો છો, કશું ભણાવતા નથી. કામ કરવાનું અમારે ઘેર ક્યાં ઓછું હોય છે? ગામડાંનાં અજ્ઞાન માબાપો આવું કહે તે તો સમજી શકાય. સુશિક્ષિત ગણાતાં ઘણાં માબાપો પણ ઉદ્યોગને નકામો ગણે છે. તેઓ દલીલ કરે છે કે અમારાં બાળકોને પાછળથી ક્યાં આ ઉદ્યોગ કરવો છે કે તમે એનો વખત બગાડો છો અને એનું ખરું ભણવાનું ઓછું કરો છો.

माबापोनो विरोध

બીજી મોટી મુશ્કેલી દેશની ગરીબાઈની પણ છે. મોટા ભાગનાં માબાપોની આર્થિક સ્થિતિ એવી તંગ હોય છે કે તેમને છોકરાંને નિશાળે મોકલવાનું પોસાતું નથી. નાનાં ભાંડુઓને રાખવામાં માને મદદ કરે, ઢોરને ચારવા અને પાણી પાવા લઈ જાય, બાપને સીમમાં ભાત પહોંચાડવાનું કામ કરે, બીજા પણ આંટાફેરા ખાય, આવું ઘણું કામ દસબાર વર્ષનાં બાળકો કરે છે; અને તે માબાપને એટલું ઉપયોગી થઈ પડે છે કે તે

</body> </html>

Page 34

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page 29</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body>

૨૯

છોડાવીને, જેની ઉપયોગિતા એમને દેખાતી નથી એવા ભણતર માટે બાળકોને નિશાળે મોકલવા તેઓ રાજી નથી હોતાં. આવાં બાળકોનાં નામ નિશાળના પત્રકમાં દાખલ કરાવેલાં હોય તોપણ તેમની હાજરી બહુ ઓછી રહે છે.

આવી બધી મુશ્કેલીઓને લીધે આ પ્રયોગને અતૂટ વાતાવરણ મળતું નથી. તે પેદા કરવા માટે સઘળી તરફથી પ્રયત્નો કરવા જોઈશે. સમાજશિક્ષણ અથવા લોકશિક્ષણ દ્વારા માબાપોના મનની ગેરસમજ દૂર કરવી જોઈશે. આ નવી કેળવણીનું મહત્ત્વ તેમને સમજાવવું જોઈશે અને તેમાં તેમને રસ લેતાં કરવાં પડશે. ગરીબાઈને લીધે જે મુશ્કેલીઓ આવે છે તે તો ગરીબાઈ દૂર કરવાના ઉપાયો લેવાથી જ જઈ શકે. ગામડાંની ગરીબાઈનો પ્રશ્ન ઉકેલવાનું કામ મુખ્યત્વે રચનાત્મક કાર્યકર્તા- ઓનું છે. હવે તો તેમાં સરકારની મદદ પણ મળી શકે છે. બીજી તરફથી. શિક્ષકની આવડત અને લાયકાતનું ધોરણ ઊંચું લાવવાની જરૂર છે. તેમની ભરતી કરવા માટેની લાયકાત આજે છે તે કરતાં વધારવી જ જોઈશે. દાખલ કર્યા પછી એમને જે તાલીમ આપવામાં આવે છે તે પણ અત્યારના કરતાં ઘણી વધારે સંગીન હોવી જોઈશે. સરકારી યાદીમાં જણાવ્યા પ્રમાણે ઉદ્યોગને અંગે થતા ચાલુ ખર્ચ જેટલું સ્વાવલંબન સિદ્ધ કરવાનું સરકારે રાખેલું નિશાન ગાંધીજીની યોજનામાં માનનારને ભલે ઓછું લાગતું હોય પણ તમામ બુનિયાદી ગણાતી શાળાઓ એ નિશાને સત્વર પહોંચી જાય તો અત્યારે તો આપણે સંતોષ માનવો જોઈએ. ઉદ્યોગો દાખલ કરવાના કારણે જે વધારાનું ખર્ચ થાય છે અને બગાડ થાય છે એ તો એકદમ અટકવાં જ જોઈએ. વળી યાદીમાં વસ્ત્રસ્વાવલંબી મંડળોની વાત કરી છે એની સંખ્યા પણ વધવી જોઈએ. એવાં મંડળો શાળાને જરૂર શોભારૂપ છે.

જે શાળાઓની વ્યવસ્થા બિનસરકારી કાર્યકર્તાઓના હાથમાં છે, તેમની પાસેથી જરૂર વધારેની અપેક્ષા રહે. માબાપોના સહકારનો અભાવ તથા તેમની ગરીબાઈને લીધે આવતી મુશ્કેલીઓ એમને

मुश्केलीओंनो उकेल

કે-વી

</body> </html>

Page 35

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> ૩૦

પણ નડે છે. એ શિક્ષકો વધારે ઉત્સાહ અને રસપૂર્વક કામ કરનારા હોય તેથી ઉદ્યોગ વગેરે પ્રવૃત્તિઓમાં તેઓ વિદ્યાર્થીઓને વધારે રસ લગાડી શકે અને એકંદરે વધારે સારાં પરિણામ લાવી શકે એવી આશા રખાય.

૪

પણ આટલેથી ગાંધીજીનો ઉદ્દેશ સરતો નથી. એમને તો જનતા

ઉપર કરનો બોજ વધાર્યા વિના કેળવણી સાર્વત્રિક કરવી હતી. અત્યારે દેશી રાજ્યોના વિશાળ પ્રદેશો હિંદી સંઘમાં ભળી ગયા છે. તેમાંના ઘણા પ્રદેશો એવા છે જ્યાં બાળકોને માટે શિક્ષણની વ્યવસ્થા બહુ ઓછી

<aside style="width: 120px; margin-left: 15px; font-size: 14px; text-align: center;"> 

                   શાળાઓ નહીં પણ

                   પરિશ્રમાલયો

</aside>

અથવા નહીં જેવી છે. હિંદી સંઘના જૂના પ્રદેશોની સાથે કેળવણીની બાબતમાં તેમને એક હારમાં લાવવા માટે ત્યાં ઘણી નવી શાળાઓ ખોલવાની જરૂર છે. પણ નાણાંની મુશ્કેલીને લીધે સરકાર ઝટ ઝટ તેમ કરી શકતી નથી. નાણાંની તંગીને લીધે કેળવણીના બજેટમાં આ વર્ષે સરકારે કાપ મૂક્યો છે. ગાંધીજીની યોજનાને અમલી સ્વરૂપ આપી શકાય તો આવા પ્રશ્નો સહેજે ઊકલી જાય. શી રીતે એ યોજના અમલી કરી શકાય તે આપણે શોધવું જ જોઈશે. એ ભાર સરકારીખાતા પર નાખવો યોગ્ય નથી. બિનસરકારી કાર્યકર્તાઓએ જ યોજનાને અમલી કરી બતાવી તેનાં પરિણામો સમાજ આગળ અને સરકાર આગળ મૂકવાં જોઈએ. ગુજરાતમાં સ્કૂલ બોર્ડની – શાળાઓની વ્યવસ્થા તેની પાસેથી માગી લઈને ચારપાંચ પ્રયોગો બિનસરકારી કાર્યકર્તાઓ ચલાવે છે. તેમાં પણ પરીક્ષાઓ અને અભ્યાસક્રમનાં બંધનોની તથા માબાપોના પૂરતા સહકારના અભાવની મુશ્કેલીઓ નડે જ છે. શાળા એટલે વાંચવું, લખવું અને સાક્ષરી વિષયોનો અભ્યાસ કરવો એ સંસ્કાર લોકોના મન ઉપર હજારો વર્ષથી પડેલા છે. લોકોને તમે ગમે તેટલું સમજાવો પણ ભાષા, ગણિત, ઇતિહાસ, ભૂગોળ વગેરે સાક્ષરી વિષયોએ અને તેમાં પણ તેની અમુક જાતની માહિતીએ જે મહત્ત્વ મેળવ્યું છે તેના ગજથી જ કોઈ પણ શાળાનું માપ કાઢવામાં આવે છે. આપણે એમ વિચાર કરીએ કે જે ગામમાં શાળા બિલકુલ

</body> </html>

Page 36

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page 31</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> ૩૧

હોય જ નહીં ત્યાં શાળા કાઢીને પરીક્ષા વગેરે સાથે શાળાનો સંબંધ જોડયા વિના આપણે આ પ્રયોગ કરીએ, તો ત્યાં પણ થોડા જ દિવસમાં માબાપ પૂછવા આવશે કે તમે કાંઈ ભણાવતા તો નથી, તમે તો બાળકો પાસે કામ કરાવરાવો છો અને રમાડો છો. માટે આ પ્રયોગ કરવો હોય તો વિદ્યાલય કે શાળા એ નામ છોડીને કામ કરવું પડશે એમ મને લાગે છે. વિદ્યાલયમાં ઉદ્યોગ લાવવાને બદલે ઉદ્યોગાલયમાં વિદ્યાને લઈ જવી જોઈશે. વિનોબાએ એક પ્રસંગે એમ કહ્યાનું મને યાદ આવે છે કે ગામેગામ શાળાઓ ખોલવાને બદલે પરિશ્રમાલયો ખોલવાં એ વધારે સારું છે. ગામના બાળકો ત્યાં ભણવા નહીં પણ ઉદ્યોગ કરવા જાય છે એમ સમજીને ત્યાં આવે. કાર્યકર્તાઓ તો ખરેખરા શિક્ષકો જ હોય. તેમના મનમાં બાળકોના શિક્ષણના અને સર્વાંગીણ વિકાસના ચોક્કસ ખ્યાલો હોય પણ તેઓ પોતાના કાર્યનો આરંભ ઉદ્યોગશિક્ષણથી અને બાળકોમાં વ્યવસ્થિતતા અને સ્વચ્છતાની ટેવો પાડવાથી કરે.

આવો પ્રયોગ કરનાર કાર્યકર્તા કે શિક્ષકની પોતાની તાલીમ તથા તૈયારી બહુ પાકી હોવી જોઈ એ. આપણાં ગામડાંમાં મોટામાં મોટું કામ ત્યાંની ગરીબાઈ અને ગંદકી દૂર કરવાનું છે. તમે બીજી ગમે તેટલી વાતો કરો પણ લોકોને એમની ગરીબાઈ દૂર કરવાનો પ્રત્યક્ષ અને પ્રયોગસિદ્ધ ઉપાય ના બતાવો ત્યાં સુધી લોકો તમારી વાત સાંભળે નહીં અને ગામડાંનું કશું સંગીન કામ તમે કરી શકો નહીં. તે માટે ગાંધીજીએ ખાદીકામ બતાવ્યું છે. પણ ખાદીનો ઉદ્યોગ એ એક પેટાઉદ્યોગ છે. નવરાશના વખતનો ઉપયોગ કરી માણસની મુખ્ય આવકમાં થોડોઘણો વધારો કરી આપનાર ઉદ્યોગ છે. એ રીતે તેનું મહત્ત્વ ઓછું નથી પણ એકલા એનાથી આપણાં ગામડાંની ગરીબાઈ દૂર થઈ શકવાની નથી. આપણાં ગામડાંના

कार्यकर्तानी योग्यता

મુખ્ય ઉદ્યોગો ખેતી અને ગોપાલન છે. તેના ઉપર ધ્યાન આપ્યા વિના હવે ચાલે એમ નથી જ. એ બન્ને ધંધામાં ઉત્પાદન વધાર્યા વિના આપણે જીવી ન શકીએ એ દશાએ આપણે પહોંચ્યા છીએ. તોહરે મારફત વધુ

खेती अने गोपालन

</body> </html>

Page 37

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body>

૩૨

વિસ્તારને પાણી પૂરું પાડવાની તથા પડતર પડી રહેલી જમીનને ખેતીના ઉપયોગમાં લેવાની યોજનાઓ સરકાર તરફથી ચાલે છે. પણ તેની સાથે ગામડાંની ચાલુ ખેતીનું ઉત્પાદન પણ વધારવાની જરૂર છે. તે માટે ખેડૂતોમાં નવો ઉત્સાહ અને નવો જુસ્સો પેદા કરવાની જરૂર છે. તેમાં એક મોટો અંતરાય એ છે કે જેઓ ખેતીના કામમાં કશો ભાગ લેતા નથી કે કશો ફાળો આપતા નથી એવા બિનખેડૂત-જમીનમાલિકોનો બોજો ખેતી ઉપર પડે છે. એ બોજો થોડેઘણે અંશે ઘટાડવા માટે સરકારે કાયદા કર્યા છે. પણ એ કાયદાનો પૂરો લાભ લેવા માટે જે હિંમત અને શહૂર ખેડૂતોમાં જોઈએ તે લાવવાની જરૂર છે. એ કામ કાર્યકર્તાઓના કાયમી સાથ અને મદદ વિના ખેડૂતો કરી શકવાના નથી. આવા કાર્યકર્તાઓ ખેતીકામના ખરા જાણકાર હોવા જોઈશે. તો જ તેઓ ખેડૂતોને ખરી મદદ કરી શકશે. જે શિક્ષક અથવા શિક્ષકો ઉપર કહ્યું તેવા પરિશ્રમાલયની યોજના લઈને ગામમાં બેસે તેમણે પહેલું કામ તો ગામની ગરીબાઈનો પ્રશ્ન ઉકેલવામાં ગામલોકને મદદરૂપ થવાનું હશે. ખેતી અને ગોધનસુધારનું વ્યવહારમાં ઉતારી શકાય અથવા અમલમાં મૂકી શકાય તેવું તેમને જ્ઞાન હશે તો જ તેઓ મદદરૂપ થઈ શકશે. વ્યવહારમાં ઉતારી શકાય એ શબ્દો મેં ઇરાદાપૂર્વક વાપર્યા છે. કારણ ખેતીવિજ્ઞાનના ગ્રૅજ્યુએટને આપણા ગામડાંની ખેતી બતાવી હોય તો તે તો તરત જ કહેશે અહીં પાણીની સગવડ નથી, ખેડૂતો પાસે સારાં સાધન નથી, જમીન સુધારવા તેમની પાસે મૂડી નથી, એટલે કશું થઈ શકે એવું નથી. તે ભલો હશે તો નવા કૂવા ખોદાવવા સરકાર મદદ આપે છે અથવા ખાતર બનાવવાના ખાડા કરવા સરકાર ઉત્તેજન આપે છે એ વિષે ‘સમજૂતી’ આપશે. આપણે તો આજે જે સ્થિતિમાં ખેડૂત છે તેમાંથી, એને બહારની મદદ ન મળે તોપણ પોતાની વિશેષ મજૂરીથી, વિશેષ કાળજીથી તથા અંદર અંદરનો સહકાર સાધીને તે એક ડગલું આગળ કેમ વધી શકે, એકને બદલે બે કણસલાં કેમ ઉગાડી શકે એ એને બતાવવું છે. કોઈ ટીકા કરશે કે તમે તો શિક્ષકને બહુ ભારે વર્દી આપો છો, તેની પાસેથી વધારેપડતી અથવા ન રાખી શકાય એવી અપેક્ષા રાખો છો. પણ અત્યારે હું સાધારણ શિક્ષકની વાત નથી કરતો.

</body> </html>

Page 38

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page 33</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> ૩૩

સામે અંધકાર દેખાય છે તેમાં દીવો થઈ બીજાઓને માટે પંથ અજવાળનાર અથવા જંગલની ઝાડી કાપી બીજાને માટે રસ્તો પાડનાર વીર અને સાહસિક શિક્ષકની વાત કરું છું. આવા શિક્ષકે આખા ગામને પોતાની શાળા બનાવવી પડશે. તો જ પોતાના પરિશ્રમાલયમાં અથવા તો ગ્રામશાળામાં લોકોને તે રસ લેતા કરી શકશે.

ગામની ખેતી અને ગામનું ગોધન સુધારવાની દૃષ્ટિથી તે ખેતીની તેમ જ ગોપાલનની સહકારી મંડળીઓ બનાવી સંયુક્ત ખેતી અને સંયુક્ત ગોપાલનની યોજના કરશે. પોતાના પરિશ્રમાલયને પણ એ સહકારી મંડળીનું સભ્ય બનાવશે. પરિશ્રમાલયના વિદ્યાર્થીઓ પણ ખેતીમાં મજૂરી કરવા જશે અને ઢોર ચારવા પણ જશે. શિક્ષક પણ જાતે મજૂરી કરતો કરતો લોકોને માર્ગદર્શન કરાવતો રહેશે.

જે બે શિક્ષકો આ પ્રયોગને માટે એકેક ગામે ગયા હશે, અને એ જણસ જાય એ જ ઇષ્ટ છે, તો બન્નેને ખેતી અને ગોપાલન ઉપરાંત વસ્ત્રવિદ્યા અને સુથારી એ બેમાંથી એક એક ઉદ્યોગ આવડતો હોય એ જરૂરનું

<aside style="width: 80px; text-align: center; margin-left: 10px;">

પહેલાં પગલાં
पहेलां पगलां

</aside>

છે. વળી આઠ વર્ષના અભ્યાસક્રમવાળી બુનિયાદી શાળા ચલાવવા માટે સાક્ષરી વિષયોનું જેટલું જ્ઞાન આવશ્યક ગણાય એટલું તો ઓછામાં ઓછું તેમનામાં હોવું જોઈશે. તેઓ વિજ્ઞાની દૃષ્ટિવાળા હોવા જોઈશે. પરિ- શ્રમાલયમાં વિદ્યાર્થીઓ વધારવાની તેઓ ઉતાવળ નહીં કરે. શરૂઆત તેઓ એક એક વિદ્યાર્થીથી જ કરે તે સગવડવાળું છે. એ વિદ્યાર્થીઓ સ્વતંત્ર રીતે ઉદ્યોગની અમુક અમુક ક્રિયાઓ કરતા થઈ જાય તેમ બીજા વિદ્યાર્થીઓની ભરતી કરતા જવી. છએક મહિનામાં તો મૂળ આવેલા વિદ્યાર્થીઓ પાસેથી ઉદ્યોગની અમુક અમુક ક્રિયા શિખવાડવા માટે તેઓ મદદનીશ તરીકે પણ કામ લઈ શકશે.

ઉદ્યોગ શિખવાડતાં શિખવાડતાં જ તેના સ્વાભાવિક અનુબંધમાં આવતી વૈજ્ઞાનિક, યાંત્રિક, સામાજિક એવા વિષયોની માહિતી તેઓ મોઢેથી જ વિદ્યાર્થીની યોગ્યતા અનુસાર આપતા રહે. પછી છ મહિને કે બાર મહિને તેઓ અક્ષરજ્ઞાન આપવાની શરૂઆત કરે. તેમની પાસે કઈ ઉંમરના બાળકો આવે છે તે જોઈને તેમણે પોતાના કામનું સમયપત્રક

</body> </html>

Page 39

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> ૩૪

ગોઠવવું પડશે. સંભવ છે કે બાલવાડી, બુનિયાદી શિક્ષણ અને પ્રૌઢશિક્ષણ ત્રણે એમને શરૂ કરવાં પડે. બે જણ કેટલા કામને પહોંચી શકે છે અને ગામમાંથી કેટલા મદદનીશોને તૈયાર કરી શકે છે તેના ઉપર કામની ગોઠવણનો આધાર રહેશે. જે વસ્તુ સ્થાનિક સંજોગો પ્રમાણે અનુભવે ગોઠવવાની છે તેની વિશેષ વિગતોમાં ઉતરી શકાય નહીં.

આ પ્રયોગની આર્થિક બાજુનો થોડો વિચાર કરી લેવો જોઈએ.

શિક્ષકની આજીવિકા

शिक्षकनी आजीविका

અત્યારે આપણાં ગામડાં એટલાં ગરીબ હાલતમાં છે કે આ શિક્ષકોએ પોતાની આજીવિકાના પાંચ કે સાત વર્ષની જોગવાઈ કરીને જ ગામડામાં જવું

પડશે. એટલા વખતમાં પોતાની ઉપયોગિતા ગામના લોકોને તેમણે એટલી સિદ્ધ કરી હોવી જોઈએ અને ગામની આર્થિક સ્થિતિ સુધારવામાં એટલો ફાળો આપેલો હોવો જોઈએ કે ગામલોકો તેમના નિર્વાહનો ભાર ખુશીથી ઉપાડી લે. ગામલોકો એ ભાર ન ઉપાડી શકે તો પોતાની જાતમહેનતથી પોતાનો નિર્વાહ ચલાવવાની શક્તિ તો તેમનામાં હોવી જ જોઈએ. એટલા વખતમાં તેમનું પરિશ્રમાલય એટલે કે ગ્રામશાળા એવી રાગે પડી ગઈ હોય કે તેના ઉત્પાદનમાંથી શિક્ષકોના નિર્વાહ જેટલું મળી રહે. પરિશ્રમાલય માટેનું છાપરું તથા શિક્ષકોની રહેવાની ઝૂંપડીઓ ગામમાંથી મળી રહે તો ઉત્તમ. એનું ભાડું આપવું પડે તો પણ ફિકર નહીં. નહીં તો એ બંધાવવા માટે ગામલોકની મજૂરી અને બહારથી કંઈ રોકડ રકમ મેળવવી પડે. આ મકાનો ઉપર ગામની જ સાર્વજનિક માલકી ગણાય. થોડાં સુથારી ઓજારો અને વણાટ માટે એકબે સાળો શરૂઆતમાં બહારથી લાવવી પડે. પછી તો જોઈતાં સાધનો ધીમે ધીમે ગામમાં જ બનાવી લેવાં જોઈએ.

વિદ્યાર્થીને મહેનતાણું

विद्यार्थीने महेनताणुं

પરિશ્રમાલયમાં શીખતા આવનારને તેઓ જે કંઈ ઉત્પાદન કરે તેનો અમુક ભાગ આપવો જોઈશે. અમુક ભાગ વ્યવસ્થા માટે અનામત રાખવામાં આવે. કેટલો ભાગ આપવો તે સ્થાનિક સંજોગો જોઈને નક્કી

કરી શકાય. શીખવા આવનારને આપવાનું હું એટલા માટે કહું છું કે

</body> </html>

Page 40

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page 35</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> ૩૫

લોકોની ગરીબાઈ એટલી છે કે તેમની મજૂરી બદલ તેમને વાજબી રકમ મળે તો જ તેમનામાં કામ કરવાનો ઉત્સાહ રહે એમ છે. ચૌદ વર્ષનાં બાળકોને ઘેર ખવરાવીને નિશાળે ભણવા મોકલવા જેવી આર્થિક સ્થિતિ જેમની નથી તેવાં માબાપનાં બાળકોને તેમણે જે કાંઈ ઉત્પાદન કર્યું હોય તે આપી દેવું એ જ યોગ્ય લાગે છે.

નઈ તાલીમના પૂરા પ્રયોગની શરૂઆત કેવી રીતે કરી શકાય તેની આછી કલ્પનારૂપે આ મેં કહ્યું છે. જોકે એ કલ્પના છે છતાં આપણી ગરીબ ગામડાંની સ્થિતિના તથા અત્યારની આપણી બુનિયાદી શાળાના નિરીક્ષણને તેને આધાર છે. આ પ્રમાણેના પ્રયોગો ત્રણચાર ગામડાંમાં કરવા માટે પૂરી યોગ્યતાવાળા સાહસિક વીરો નીકળી આવે તો તેમના પાંચસાત વર્ષના અનુભવ ઉપરથી આપણે ગાંધીજીની યોજના મુજબના શિક્ષણનો એકડો પાડવાની સ્થિતિમાં આવીએ. અને એવો એકડો પાડી શકીએ તો તેની આગળનાં મીંડાં તરીકે અત્યારે ચાલતી બુનિયાદી શાળાઓના પ્રયોગો ઉપયોગી થઈ પડે. તેઓ પોતાની શક્તિ અને પરિસ્થિતિ અનુસાર કાંઈક ને કાંઈક તો કરે જ છે. આવા મૌલિક પ્રયોગમાંથી તેમને ઘણી પ્રેરણા અને જાણવાનું મળી શકે. આવા મૌલિક પ્રયોગમાંથી જ અનુબદ્ધ શિક્ષણની સાચી કળા હાથ લાગવાની છે. બુનિયાદી શાળાઓનો અભ્યાસક્રમ કેવો હોય તેનો ખ્યાલ પણ આવા પ્રયોગમાંથી મળી શકે. જોકે ગાંધીજીની શિક્ષણ યોજનામાં બધી શાળાઓ માટે એકસરખો અભ્યાસક્રમ રચવો ઇષ્ટ નથી. સ્થાનિક પરિસ્થિતિ પ્રમાણે અભ્યાસક્રમમાં ફેરફારને માટે અવકાશ હોવો જ જોઈએ. પણ યોજનાને તંત્રબદ્ધ કરવાની જવાબદારીવાળાને તો નિશ્ચિત અભ્યાસક્રમ વિના ચાલવાનું નથી. એટલે દરજ્જે યોજનાનો પ્રાણ રૂંધાય પણ ખરો. એટલે આ યોજનાને સદા જીવતીજાગતી રાખવાને માટે અને તંત્રબદ્ધ પદ્ધતિથી કામ કરનારાને પ્રેરણા મળ્યાં કરે એટલા માટે સ્વતંત્ર ઢબે કામ કરનારા પ્રયોગવીરોની જરૂર હંમેશ રહેવાની. 

       ૨૦ મે, ૧૯૫૦

</body> </html>

Page 41

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body>

૨

ઇતિહાસનું શિક્ષણ – થોડાં સૂચનો

સને ૧૯૩૭માં ગાંધીજીએ બુનિયાદી શિક્ષણ અથવા પાયાની કેળવણીની યોજના મિત્રો આગળ મૂક્યા પછી તેનો અભ્યાસક્રમ ઘડવા એક કમિટી નીમી. તે ઝાકિરહુસેન કમિટીને નામે ઓળખાય છે. તેમાં શ્રી કિશોરલાલભાઈ એક સભ્ય હતા. એ કમિટીએ આપેલા અભ્યાસક્રમમાં ઇતિહાસનો અભ્યાસક્રમ આપેલો છે. તેની સાથે શ્રી કિશોરલાલભાઈને મતભેદ હતો. ઝાકિરહુસેન કમિટીના અભ્યાસક્રમમાં છેક પ્રાચીન કાળથી શરૂ કરી ક્રમે ક્રમે અર્વાચીન કાળના ઇતિહાસ ઉપર આવવાનું થાય છે. તેમાં પહેલા ધોરણમાં એટલે સાત વર્ષની ઉંમરના બાળકોને છેક જ પ્રાથમિક દશામાં જીવન ગાળતા આદિ મનુષ્યો કેવી રીતે શિકાર કરી અથવા જમીનમાંથી કંદમૂળ ખોતરી કાઢી પોતાનો ખોરાક મેળવતા, ઝાડ ઉપર અથવા ગુફાઓમાં રહેતા તથા ઝાડની છાલ, પાંદડાં તથા ચામડાંનો ઉપયોગ શરીર ઢાંકવા માટે કરતા અને તેમાંથી તેઓ ખોરાક માટે પશુપાલન તથા સાદી ખેતી ઉપર આવ્યા, રહેવાનાં સાધનોમાં કાંઈક સુધારો કર્યો તથા કપડાં માટે ઊન, કપાસ અને રેશમનો ઉપયોગ કરવા લાગ્યા, વગેરે વાત કહેવાની છે. તે જ પ્રમાણે તેઓ લાકડાંના, પથ્થરનાં, બ્રૉન્ઝનાં અને લોઢાનાં હથિયારો તથા ઓજારો ક્રમે ક્રમે વાપરતા થયા; ઘોડો, ગાય, કૂતરો એવાં પશુઓને પાળી તેનો ઉપયોગ કરતા થયા, પોતાની જરૂરિયાતો, લાગણીઓ તથા વિચારો દર્શાવવા માટે ભાષાનો ઉપયોગ કરતા થયા, ચિત્રો ચીતરવા લાગ્યા તથા લખવાનું પણ શરૂ કર્યું; એ બધું વાર્તાના રૂપમાં તથા નાટકના રૂપમાં એ પ્રવૃત્તિઓ કરાવીને શીખવવાનું છે. ત્યાર પછીના ઠીક ઠીક પ્રાચીન કાળના મનુષ્યનું જીવન કેવું હતું તે પણ વાર્તાઓ દ્વારા કહેવાનું છે. તેમાં મિસર દેશમાં ગુલામો પાસે મજૂરી

૨૬

</body> </html>

Page 42

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page 37</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> ૩૭

કરાવી પિરામિડો બંધાવ્યા, મોહન-જો-ડેરોમાં બાળક શું શું કરતો હશે, વેદમાંની શુનઃશેપની વાર્તા, ચીનના પહેલા પાંચ બાદશાહોની વાર્તા એ કહેવાનું અથવા ભજવવાનું છે. વળી અતિ પ્રાચીન કાળના પ્રાથમિક દશાના માણસોના જેવું જીવન ગાળતા લોકો આજે પણ પૃથ્વી ઉપર ક્યાંક ક્યાંક છે, જેવા કે અરબસ્તાનના બેદું લોકો, ઉત્તર ધ્રુવની પાસેના પ્રદેશના એસ્કિમો લોકો, આફ્રિકાના વામન લોકો તથા અમેરિકાના રેડ ઇન્ડિયન લોકો, એની વાતો પણ કહેવાની તથા ભજવવાની છે. શિક્ષક બહુશ્રુત અને કળાવાળો હોય તો આમાં બાળકોને રસ પાડી શકે અને આનંદ પણ પમાડી શકે તથા અત્યારના સાધનસંપન્ન જીવનને બદલે આવું ઓછાં સાધનોવાળું જીવન પણ માણસનું એક વાર હતું એના બહુ આછા સંસ્કાર બાળકના મગજ ઉપર કદાચ પાડી શકે. જોકે એમાં બાળકની તર્કશક્તિ અને કલ્પનાશક્તિ ઉપર વધારેપડતી તાણ પડે એવો ભય પણ છે.

હકીકત તો એ છે કે અત્યારના અલ્પભંડોળવાળા આપણા શિક્ષકોને જ આ અભ્યાસક્રમ બહુ અઘરો પડે છે. વસ્તુ ભલે અઘરી ન હોય પણ એ મેળવવી ક્યાંથી? પ્રાન્તીય ભાષામાં આવી માહિતી આપનારી ચોપડીઓ જોઈએ તેવી નથી. આ પાઠયક્રમ લઈને પ્રાન્તીય ભાષામાં પાઠયપુસ્તક તૈયાર કરી શકાય. પણ એટલાથી દળદર ન ફીટે. એની આસપાસની ઘણી માહિતી શિક્ષક પાસે હોય તો જ તે એ વાર્તાને ઉઠાવદાર બનાવી શકે. અંગ્રેજીમાં આવી માહિતી આપનારાં અનેક પુસ્તકો હોઈ અંગ્રેજી ભણેલા અભ્યાસક્રમ ઘડનારાને જે સહેલું લાગે છે તે પ્રાન્તીય ભાષામાંના સઘળા સાહિત્યથી પણ બરાબર પરિચિત નહીં એવા આપણા શિક્ષકોને ભારે અઘરું લાગે એ સ્વાભાવિક છે.

શ્રી કિશોરલાલભાઈનો મત એવો છે કે ઇતિહાસનું શિક્ષણ નિકટના કાળથી શરૂ થવું જોઈએ અને ધીમે ધીમે પ્રાચીન પર પહોંચવું જોઈએ. પ્રાચીન ઇતિહાસનો અભ્યાસ ઉપલાં ધોરણમાં આવે. એ જ પ્રમાણે શાળાના સમીપવર્તી પ્રદેશનો ઇતિહાસ પહેલો શીખવવો જોઈએ. અને ક્રમે ક્રમે તેના ક્ષેત્રનો વિસ્તાર કરતા જવું જોઈએ મને આ બીજી વસ્તુ વધારે મહત્ત્વની લાગે છે. કારણ શહેરના બાળકો જે વસ્તુઓ અને

</body> </html>

Page 43

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page 38</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> ૩૮

પ્રસંગોમાં રસ લઈ શકે અને જે સહેલાઈથી સમજી શકે તેના કરતાં ગામડાંના બાળકો જુદી જ વસ્તુઓ અને પ્રસંગોમાં રસ લઈ શકે અને સમજી શકે. એ જ પ્રમાણે જંગલની પાસેના પ્રદેશનાં, પહાડ પાસેના પ્રદેશનાં, સમુદ્ર પાસેના પ્રદેશનાં એમ જુદા જુદા પ્રદેશનાં બાળકોના રસના અને સમજણના વિષયો જુદા જુદા હોય. વધુ પરિચિતમાંથી ઓછા પરિચિત અને તેમાંથી અપરિચિત એ ક્રમમાં આગળ વધવું એ તત્ત્વ આપણે સ્વીકારીએ તો જુદા જુદા પ્રદેશનાં બાળકો માટે ઇતિહાસ અને ભૂગોળનો ક્રમ આપણે જુદો જુદો રાખવો જોઈએ. એટલે એક જાતના પાઠ્યપુસ્તકથી નહીં ચાલે. હમણાં જ શ્રી વિનોબાએ સેવાગ્રામમાં એક ભાષણ આપ્યું તેમાં નઈ તાલીમે નિત્ય નઈ તાલીમ રહેવું પડશે એવો વિચાર દર્શાવ્યો છે; અને જુદા જુદા પ્રદેશો માટે જુદાં જુદાં પાઠ્યપુસ્તકો હોવાં જોઈશે એમ કહ્યું છે.

“બધાં ગામડાંઓની પરિસ્થિતિ જુદી જુદી હોય છે. તે પ્રમાણે શિક્ષણનો વિચાર કરવો પડશે. જ્યાં નદીકિનારે હશે ત્યાં એક પ્રકારની, જ્યાં પહાડ હશે ત્યાં બીજા પ્રકારની અને જ્યાં આસપાસ જંગલ હશે ત્યાં ત્રીજા પ્રકારની કેળવણી હશે. દરેક ગામડાનું વાતાવરણ જોઈને તેની રચના કરવી પડશે. તે માટે ખાસ એક પ્રકારની યોજના કે ઠરાવેલાં પુસ્તકો કામ નહીં આવે. આજે બધા પ્રાન્તો માટે એક જ જાતનાં પુસ્તકો બધી શાળાઓમાં ચાલે છે. આથી ગામડાંની જે વિશેષતા અને ભિન્નતા હોય છે તેનો કંઈ ખ્યાલ આવતો નથી, એક સર્વસામાન્ય પુસ્તકમાં બાળકને રસ પડતો નથી અને જુદી જુદી જાતનાં ગામડાં માટે તે કામનું રહેતું નથી.

“આપણી શાળાઓ માટે પુસ્તકની જરૂર રહેશે, પણ તે જુદાં જુદાં ગામની સ્થિતિ ધ્યાનમાં રાખીને જુદી જુદી રીતે લખેલાં હશે. જે ઇતિહાસ સેવાગ્રામની શાળામાં ભણાવવાનો હશે તેમાં સેવાગ્રામની બધી સંસ્થાઓનો ઇતિહાસ હશે, સેવાગ્રામ ગામ કેમ બન્યું તે પણ તેમાં હશે, ગામના વૃદ્ધ લોકોનો અનુભવ તેમાં હશે અને એ રીતે તે જીવતો ઇતિહાસ હશે. ભૂગોળમાં પણ સેવાગ્રામ અને તેની આજુબાજુની સ્થિતિનું ખાસ વર્ણન હશે. જે ગામમાં આપણે રહેતા હોઈએ તેને દુનિયાનું મધ્યબિન્દુ ગણી તેની આજુબાજુ દુનિયા પડી છે એમ સમજી ભૂગોળનું શિક્ષણ અપાશે.”

</body> </html>

Page 44

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> ૩९

આ પુસ્તકમાં શ્રી કિશોરલાલભાઈના સમૂળી ક્રાન્તિ પુસ્તકમાંથી તેમનો ‘ઇતિહાસનું જ્ઞાન’ એ નામનો લેખ લેવામાં આવ્યો છે. તેમાં તેમણે એક બીજી જ અને બહુ મહત્ત્વની વસ્તુ પર ભાર મૂક્યો છે કે ઇતિહાસના જ્ઞાનને અને શિક્ષણને આજે બહુ મહત્ત્વ અપાય છે પણ તે એટલા મહત્ત્વને પાત્ર નથી. કારણ કોઈ પણ ઘટનાનો સોળે આના સાચો ઇતિહાસ આપણને ભાગ્યે જ મળી આવે છે. પોતે જ કરેલી અને બોલેલી વાતોનીયે માણસની સ્મૃતિ એટલી ઝપાટાબંધ ઝાંખી પડી જાય છે કે થોડા વખત પછી તેમાં સત્ય અને કલ્પનાનું મિશ્રણ થઈ જાય છે. વળી ઇતિહાસ વાંચીને આપણે ભૂતકાળ વિષે જે કલ્પનાઓ કરીએ છીએ તે યોગ્ય કરતાં વધારેપડતી વ્યાપક હોય છે. પ્રજાજીવનના વર્ણન તરીકે જે માહિતી નોંધાયેલી હોય તે ઘણુંખરું તો પ્રજાના બહુ થોડા ભાગના જીવનની માહિતી હોય છે, છતાં આપણે તેને સમસ્ત પ્રજાવર્ગની સ્થિતિ રૂપે સમજીએ છીએ. કોઈ રાજાની અથવા તેની રાજધાનીના શહેરની સમૃદ્ધિના વર્ણન ઉપરથી વાચકના મન ઉપર એવી છાપ પડી જાય છે કે આખો દેશ જાણે સમૃદ્ધ હશે. નાલંદા જેવી વિદ્યાપીઠો કે ગુરુકુળોનાં વર્ણન વાંચી આખા દેશમાં વિદ્યાનો પ્રચાર ખૂબ જ હશે અને દેશનાં બધાં જ બાળકો એવી વિદ્યાપીઠો અને ગુરુકુળોમાં ભણવા જતાં હશે એવી મન ઉપર છાપ પડે. ગાર્ગી જેવી વિદુષીના વર્ણન ઉપરથી પ્રાચીન કાળમાં બધી જ સ્ત્રીઓ ખૂબ ભણેલી હશે એવી છાપ પડે. આજે સરોજિની નાયડુનું અથવા વિજયાલક્ષ્મી પંડિતનું વર્ણન વાંચી હિંદુસ્તાનમાં બધી નહીં તો ઘણી સ્ત્રીઓ એવી વિદ્વાન અને આગળ- પડતી હશે એમ માનવા જેવું તે થાય. તેથી ઇતિહાસ વાંચીને વ્યાપક અનુમાનો ન કાઢવાં જોઈએ એટલું જ નહીં પણ ઇતિહાસમાં આવતી બધી જ વાતો બરાબર એ જ પ્રમાણે બની હશે એમ પણ ઝટ ઝટ ન માની લેવું જોઈએ.

આશ્રમની શાળામાં તેમ જ વિદ્યાપીઠમાં ઇતિહાસ શીખવવાનું કામ મેં ઘણી વાર કર્યું છે. તે અનુભવ ઉપરથી મારો વિચાર તો એવો થયો છે કે વિદ્યાર્થી પુખ્ત વયે ન પહોંચે ત્યાં સુધી વ્યવસ્થિત ઇતિહાસનું શિક્ષણ આપવું વ્યર્થ છે. અત્યારનું આપણું જીવન — આપણા આદર્શો,

</body> </html>

Page 45

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> ૪૦

આપણી આકાંક્ષાઓ, આપણી સામાજિક, ધાર્મિક, રાજકીય, આર્થિક સંસ્થાઓ – એ બધું અત્યાર સુધીના આપણા ઇતિહાસનું પરિણામ છે. એ સમજવા માટે પ્રથમ તો આજના જીવનનું આપણે બરાબર નિરીક્ષણ કરવું જોઈએ. પછી તેનાં કારણો તપાસવાં જોઈએ. આપણા દેશનો વિચાર કરીએ તો આજની આપણી સ્થિતિ આપણા પૂર્વજોનાં સારાં કામો તેમ જ ભૂલોને, તથા પરદેશની જે જે પ્રજાઓ સાથે આપણા દેશનો સંબંધ જોડાયો તેનાં પરિણામોને આભારી ગણાય. આમ આપણી આજની સ્થિતિનો ભૂતકાળની અનેક ઘટનાઓ સાથે કાર્યકારણ સંબંધ છે. આ બધું સમજાવવાનો ઇતિહાસનો દાવો છે. પણ શ્રી કિશોરલાલભાઈ કહે છે તેમ આપણને ઉપલબ્ધ ઇતિહાસ જ ખામીવાળો અથવા ભૂલભરેલો હોય તો તેમાંથી આપણી વર્તમાન સ્થિતિનો ખરો ખુલાસો ન મળે એટલું જ નહીં પણ આપણને તે ખોટે માર્ગે પણ દોરે. આવું બધું સમજવું પ્રાથમિક કે માધ્યમિક શાળાના વિદ્યાર્થીની શક્તિ બહારનું ગણાય. સામાજિક પરિસ્થિતિનો અને સમાજના પ્રશ્નોનો કાંઈ કે ખ્યાલ હોય તે જ ઇતિહાસ બરાબર સમજી શકે અને તેનો લાભ ઉઠાવી શકે. અત્યારે જે જાતનો અને જે ઢબે પ્રાથમિક અને માધ્યમિક શાળાઓમાં ઇતિહાસ શીખવાય છે તે વિદ્યાર્થીની સમજશક્તિની બહારનો હોય છે, તેનાથી વિદ્યાર્થીને કશો લાભ નહીં પણ નુકસાન જ થાય એમ મારું માનવું છે. મારો અભિપ્રાય એવો છે કે ઇતિહાસ શીખવવો હોય તોપણ તે કોલેજોમાં અથવા ઉત્તરબુનિયાદી શાળાઓમાં શીખવવો જોઈએ. વળી એ ઇતિહાસ પણ સારી પેઠે પરિમાર્જન કરીને નવી દૃષ્ટિએ લખાવો જોઈએ.

આ નવી દૃષ્ટિ કેવી હોય? પ્રથમ તો એ વસ્તુ માન્ય રાખીને આપણે ચાલવું પડશે કે ભૂતકાળમાં બનેલી બધી જ વસ્તુઓ કાંઈ યાદ રાખી મૂકવા જેવી કે ઇતિહાસમાં નોંધી રાખવા જેવી હોતી નથી. કેટલીક વસ્તુઓ તો ખાસ ભૂલી જવા જેવી હોય છે. એવી ભૂલી જવા જેવી વસ્તુઓને પણ ઇતિહાસને ચોપડે ચઢાવ્યાં કરીશું તો આપણે માણસ માણસ વચ્ચે ઝેરવેરને જીવતાં રાખીશું અને તેને પોષણ આપીશું. દાખલા તરીકે, હિંદુઓનો મુસલમાનો સાથેનો સંબંધ આઠસો કરતાં પણ વધારે વર્ષોનો છે. તેમાં હિંદુમુસલમાનો વચ્ચે અનેક વખત લડાઈઓ

</body> </html>

Page 46

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page 41</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> ૪૧

થઈ છે, તેમ બે કોમોએ એકબીજા સાથે મેળ પણ સાધ્યો છે. જેટલે દરજ્જે મેળ સાધ્યો છે તેટલે દરજ્જે બન્નેને લાભ થયો છે. માણસ માણસ વચ્ચે ભ્રાતૃત્વની અને સમાનતાની ઇસ્લામી ભાવનાએ હિંદુઓની અધિકારભેદ અને ઊંચનીચના ખ્યાલ ઉપર રચાયેલી સમાજરચનાને સુધારવામાં ઓછી અસર નથી પાડી. જ્યારે હિંદુસ્તાનમાં રાજસત્તા મુસલમાનોના હાથમાં હતી ત્યારે પંદરમાથી અઢારમા સૈકાની વચ્ચે હિંદુઓમાં જે અનેક સાધુ સંતો થઈ ગયા તેમના ઉપર ઇસ્લામી એકેશ્વરવાદ અને ભ્રાતૃભાવનાની અસર ઘણી થઈ હોવી જોઈએ. તે જ પ્રમાણે મુસલમાન ઓલિયાઓ અને સૂફી પંથના મસ્ત ફકીરો ઉપર વેદાંત અને ઉપનિષદના સિદ્ધાન્તોની અસર પણ ઓછી નથી થઈ. આમ બેયનાં ઉત્તમ તત્ત્વોના સુમેળથી નવી હિંદી અથવા હિંદુસ્તાની સંસ્કૃતિ નિર્માણ થઈ છે. હિંદુસ્તાનની ભાષાઓ, લોકોના રીતરિવાજો વગેરે આ સુમેળનું પરિણામ છે. એ બધું શી રીતે બન્યું તે હિંદુ સંતો તથા મુસલમાન ઓલિયાઓના જીવન કેવાં હતાં તથા તેની બન્ને કોમની આમજનતા ઉપર કેવી અસર પડી એ વર્ણવીને સમજાવવાનું કામ હું ઇતિહાસનું ગણું. ઉત્તર હિંદુસ્તાનનો ઇતિહાસ જેમ મુસલમાનો સાથેના સંસર્ગથી રંગાયો તેમ દક્ષિણ હિંદુસ્તાનના ઇતિહાસમાં ખ્રિસ્તીઓ સાથેના સંસર્ગની અસર પણ ઠીક ઠીક જોવા મળે એમ છે. આવું બધું ઇતિહાસમાંથી જોવા તથા સમજવાને બદલે રાજાઓની તવારીખો, તેમણે પોતાની રાજદ્વારી મહત્ત્વાકાંક્ષાઓ તથા સ્વાર્થો સિદ્ધ કરવાને માટે દેશની જુદી જુદી કોમોને એક બીજા સાથે લડાવી હોય તે, કોઈ વાર એક કોમને તો કોઈ વાર બીજી કોમને પોતાના પક્ષમાં લીધી હોય અને તેના ઉપર મહેરબાની બતાવી હોય તે, અથવા તેના ઉપર નારાજી બતાવી હોય અને તે ઉપરથી જુદી જુદી કોમો વચ્ચે વેરઝેરનાં બી વાવવા પ્રયત્ન કર્યો હોય તે, અને તે ઉપરથી બે કોમો એકબીજાનો દ્વેષ કરતી અથવા લડતી આવી છે એવાં અનુમાન કાઢી તે ઇતિહાસમાં નોંધીએ તો આપણે બાળકોને વેરઝેરનો ઇતિહાસ શીખવીએ અને એ રીતે વેરઝેર જીવતાં રાખીએ એવું બને. આજે મુસલમાનોના સંબંધમાં હિંદુઓના મનમાં અને હિંદુઓના સંબંધમાં મુસલમાનોના મનમાં જે દ્વેષની અને અવિશ્વાસની અથવા

</body> </html>

Page 47

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> ૪૨

અણગમાની લાગણી છે તે બે કોમો વચ્ચેની લડાઈઓની બનેલી હકીકતો આપણે વિસ્મૃતિના ગર્તમાં નથી દફનાવી શક્યા, કેટલીક યાદ રાખવા જેવી હકીકતોની સારી નોંધ નથી રાખી, કેટલીક હકીકતો વિકૃતરૂપમાં નોંધી છે અને કેટલીક બિલકુલ બનેલી જ નહીં એવી ઘટનાઓ ખરી ઐતિહાસિક ઘટનાઓ તરીકે ઇતિહાસમાં પ્રચાર પામી છે તેનું પરિણામ છે. એમ તો બૌદ્ધો અને બ્રાહ્મણો વચ્ચે તથા ગુજરાતમાં જૈનો અને બ્રાહ્મણો વચ્ચે ઓછી લડાઈઓ નથી થઈ એમ ઇતિહાસસંશોધકો કહે છે. પણ સામાન્ય ઇતિહાસોમાં એ વસ્તુ આવતી નથી એટલે જનતાને એ વિષેનો કશો ખ્યાલ નથી અને તેથી એ ધર્મસંપ્રદાયોના લોકો વચ્ચે આજે કશાં વેરઝેર નથી. તેવું જ હિંદુ-મુસલમાન અને ખ્રિસ્તીઓના સંબંધમાં કરવાની જરૂર છે. પાકિસ્તાન જુદું પડયું છે છતાં હિંદુઓ અને મુસલમાનોને પાકિસ્તાનમાં તેમ જ હિંદમાં ભેગા રહ્યા વિના છૂટકો નથી. એક દેશની અંદર વસતી જુદી જુદી કોમોને વિષે જેવો વિચાર કરવાનો છે તેવો જ વિચાર જુદા જુદા દેશોને વિષે પણ કરવાનો છે. એક દેશને બીજા દેશ સાથે લડાઈ થયાના પ્રસંગ ઇતિહાસમાં નોંધી રાખવામાં આવે છે. પણ એકબીજા વચ્ચેના જીવનવ્યવહારના અનેક શાન્તિમય પ્રસંગો ઉત્પાત મચાવનારા ન હોઈ નોંધાતા નથી. એટલે પરદેશીઓને તો જાણે શત્રુ ગણી એમનાથી હમેશ સાવધ રહેવું જોઈએ એવી છાપ બાળકના મન ઉપર પડે છે. એમાંથી ખોટું દેશાભિમાન બાળકના દિલમાં ઉત્પન્ન થાય છે કે આપણો દેશની વાત ખરી હોય કે ખોટી હોય પણ આપણા દેશનો જ પક્ષ આપણે તો કરવો જોઈએ એવી ભાવનાને પોષણ મળે છે.

ઈતિહાસલેખકે ભૂતકાળની વસ્તુઓની નોંધ કરવામાં બહુ વિવેક વાપરવાનો છે. તેણે એક પણ અસત્ય વસ્તુનો પ્રચાર તો કરવાનો જ નથી. હકીકતને વિકૃત રૂપ આપવું એ અસત્ય જેટલું જ અથવા તેથીયે ભૂંડું છે. પણ સાચી બનેલી ઘટનાઓ જેની પાછળ મનુષ્યની મૂર્ખાઈ અથવા રાગદ્વેષ હોય તેને ભુલાઈ જવા દેવાની છે. ઝેરવેર પેઢી દર પેઢી ચાલુ ન રહે પણ ભુલાઈ જાય અને માનવકુળની જુદી જુદી શાખાઓ એકબીજાની વધુ નજીક આવે અને એકબીજા સાથે હળીમળીને રહે એવું વાતાવરણ પેદા કરવામાં ઇતિહાસકાર ઘણો ફાળો આપી શકે છે.

</body> </html>

Page 48

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography - Global control with A4 page sizing */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }
   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       margin: 0 auto;
       padding: 2cm;
       box-sizing: border-box;
       background: white;
       position: relative;
   }
   h1 { font-size: 24px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 20px 0; }
   h2 { font-size: 20px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 18px 0; }
   h3 { font-size: 18px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 16px 0; }
   h4 { font-size: 16px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 14px 0; }
   p { font-size: 16px; line-height: 1.6; margin: 12px 0; }
   blockquote { font-size: 16px; margin: 16px 0; padding: 0 20px; font-style: italic; border-left: 3px solid #ccc; }
   ol, ul { font-size: 16px; margin: 12px 0; padding-left: 20px; }
   li { margin: 4px 0; }
   </style>

</head> <body> ૮૨

મેં ઉપર કહ્યું કે ઇતિહાસનું શિક્ષણ, જેના વિચાર અને વય કંઈક પુખ્ત થયાં છે, સામાજિક ઘટનાઓની પાછળ રહેલા કાર્યકારણ સંબંધ જે સમજી શકે છે, એવા વિદ્યાર્થીઓને આપી શકાય. તો પછી બુનિયાદી શાળાઓમાં ઇતિહાસને સ્થાન હોઈ શકે ખરું? મને લાગે છે કે તેમાં કાળાનુક્રમમાં સાંકળેલો સળંગ ઇતિહાસ શીખવવાની જરૂર નથી. કાળાનુક્રમનો કાંઈક ખ્યાલ પણ પુખ્ત વયે જ આવી શકે છે. એટલે બુનિયાદી શાળાઓમાં તો બાળકોને રસ પડે એવી ઐતિહાસિક વ્યક્તિઓની અને ઘટનાઓની વાતો જ કહી શકાય. જનકલ્યાણને માટે, સ્વમાન તથા શીલના રક્ષણને માટે, અંતઃકરણની માન્યતાને માટે અથવા એવા કોઈ પણ ઊંચા હેતુને માટે કુરબાની આપનાર તથા કષ્ટ સહન કરનાર વ્યક્તિઓ, સંતજનો, ધર્મવીરો, સાહસિક પ્રવાસવીરો, વૈજ્ઞાનિક સંશોધકો, વિદ્યાના ઉપાસકો, પ્રજાકીય નેતાઓ એવા બધાની વાતો આવે. એમાં સારા રાજાઓની વાતો પણ હોય. વ્યક્તિ તથા સમુદાયના સત્યાગ્રહના પ્રસંગો આવે. આવી વાતો ધોરણવાર ચઢતા ક્રમમાં ગોઠવાય. આમાંથી સળંગ ઇતિહાસનું જ્ઞાન ન મળે પણ ઇતિહાસના વિષયનો આછો પરિચય થાય. સમાજને કયે માર્ગે ચઢાવવો છે એનો ખ્યાલ શિક્ષકના મનમાં સદાય હોવો જોઈએ અને આવી વાતો મારફત એ દિશાએ જવાની વૃત્તિને પોષણ મળવું જોઈએ.

૨૨ મે, ૧૯૫૦

</body> </html>

Page 49

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body>

કેળવણીવિકાસ

ખંડ ૧ લો

સાબરમતી

</body> </html>

Page 51

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીનાં લક્ષણો</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body>

૧

કેળવણીનાં લક્ષણો

૧

જીવામિયાં નામે એક મુસલમાન ખેડૂત છે. પહેલાં એ તેલીનો ધંધો કરતો, પણ કેટલાંક વર્ષથી ખેતી કરે છે. સામાન્ય લખીવાંચી જાણે છે. ખેતીમાંથી પરવારે છે, ત્યારે એ સુથારીકામ કરે છે; સુથાર તરીકે અઠવાડિક બજારમાં વેચી શકાય એવો સામાન — ખાટલા, પેટીઓ, ચાળણી વગેરે બનાવે છે; વળી એ કલાઈ દેવાનું, રેણ મારવાનું, અને સાદું લુહારકામ પણ જાણે છે. ખાટલાનું વાણ પોતાની મેળે વણે છે.

એના અક્ષર સારા નથી,(પણ સુલેખનની પરીક્ષામાં તો કેટલા અધ્યાપકો પસાર થાય એ શંકાભરેલું છે) છતાં એ વાંચી શકાય એવા હોય છે. એ એટલો વ્યવહારપ્રવીણ છે કે એને કોઈ સહેલાઈથી છેતરી શકતું નથી. ગામનો મુખી કે બજારનો દુકાનદાર એની આગળ ‘ભોળપણનો લાભ’ લઈ શકતા નથી.

મેં એને હમેશાં ઉત્સાહમાં અને આત્મવિશ્વાસી જોયેલો. બે અઢી મહિનાથી એ નવી જમીન રાખવા એક જણ જોડે વાતચીત કર્યા કરતો હતો, પણ નિવેડો ન આવવાથી ઘેર બેઠો હતો. છતાં એના મુખ ઉપર ચિંતા ન હતી. કારણ કે એ ઘડીભર પણ નવરો બેસતો જ ન હતો. એના સુથારી અને પરચૂરણ કામમાંથી પોતાનું મેળવી લેવાની ખાતરી રાખતો હતો.

એ કાંઈ એકલો નથી. એના સિવાય બીજાં ચાર માણસનું એને પોષણ કરવું પડે છે. તેમાં બે બાળકો નાનાં છે; એક છોકરો ‘ફેરી’માં

૩

</body> </html>

Page 53

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body>

કેળવણીવિકાસ

અને સામાન ઉપાડવા લઈ જવામાં મદદ કરે તેટલું જ. મુસલમાન હોવાથી સ્ત્રી બહાર મજૂરીએ જાય નહીં.

એને સમજી લેવાની ફુરસદ મળે તેના પ્રમાણમાં એ દેશની સ્થિતિ ઠીક સમજે છે. ખાદી, રેંટિયો, અસહકાર, ગાંધીજી એ બધા વિષે એ છેક અજાણ્યો નથી. એમાં રસ પણ લે છે; પણ એની લાગણીઓ જોઈએ તેટલી ખેડાઈ નથી, એટલે એનો સ્વાભાવિક ઉત્સાહ એ કામમાં તીવ્રપણે દેખાઈ નથી આવતો. છતાં વણાટ શીખવા આશ્રમમાં રહેવા એણે માગણી કરેલી એમ એ કહેતો હતો.

લગભગ એક મહિના સુધી મને એનો રાત્રી દિવસ સહવાસ થયો. તે દરમ્યાન મેં એના કે એના છોકરાઓના મોઢામાંથી એક પણ અપ-શબ્દ નીકળતો સાંભળ્યો નહીં. એના છોકરાઓમાં મુસલમાન જાતિનું સ્વાભાવિક ઉદ્ધત તેજ હતું અને તે તેજને લીધે એનું તોફાન માબાપને અસહ્ય થતું ત્યારે એ છોકરાઓને મારતા ખરા, પણ એમને ક્ષણે ક્ષણે ક્રોધથી કે ગાળ દઈને બોલાવવાની ટેવ ન હતી. જ્યારે ચિડાવાનું ન હોય ત્યારે પ્રેમળ ‘બેટા’ શબ્દથી જ સંબોધન કરતા. ક્યારેક ક્યારેક ફારસી કે ઉર્દૂ ભજનો પણ ગાતાં મેં એ કુટુંબને સાંભળ્યું હતું.

એક ખામી મને એમના જીવનમાં લાગી. એ લોકો આઠ-આઠ દિવસ સુધી નહાતાં નહીં, અને કપડાં તો કોણ જાણે કેટલે દિવસે ધોતાં હશે. ગંદવાડ માટે એમની સૂગ ઉત્પન્ન થઈ ન હતી.

એટલી ખામી બાદ કરીએ, તો મને લાગ્યું કે આ મિયાંને આપણે પૂર્ણ કુમારમંદિરની કેળવણી લીધેલો ગણી શકીએ. આપણા દેશનો એકેએક માણસ આટલો કેળવાયેલો દેખાય, ત્યારે આપણે પ્રાથમિક કેળવણીનો પ્રશ્ન ઉકેલ્યો ગણાય.

આમાંથી કેટલી કેળવણી એને શાળામાંથી મળી હશે? ‘કેળવણી’નો પ્રચાર કરાવનારાઓએ એ પ્રશ્નને કયા દૃષ્ટિબિંદુએ જોવો, એને આ ભાઈ ઠીક પદાર્થપાઠ આપે છે, એમ મને લાગે છે.

</body> </html>

Page 54

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીનાં લક્ષણો - પૃષ્ઠ ૫</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="display: flex; justify-content: space-between; align-items: center; margin-bottom: 20px;"> કેળવણીનાં લક્ષણો ૫ </header>

૨

એક વાર હું આબુ પર્વત પર થોડા દિવસ માટે ગયો હતો. મારે ગાડીના ‘ઠેકેદાર’ ના કાર્યાલયમાં જવું હતું. રસ્તો મને બરાબર ખબર ન હતો, એટલે રસ્તે જનાર માણસોને પૂછતો પૂછતો હું આગળ જતો હતો. બે ગોરા વિદ્યાર્થીઓ સામેથી આવતા હતા. એકની ઉંમર તેર-ચૌદ વર્ષની અને બીજાની અગિયાર-બાર વર્ષની હશે. મેં એ છોકરાઓને ઠેકેદારના કાર્યાલયનો રસ્તો પૂછ્યો.

મોટા છોકરાએ થોડી સૂચના આપી, પણ તે નાના છોકરાને અધૂરી લાગી. એ જમીન પર ઉભડક બેસી ગયો, અને આંગળી વડે ધૂળમાં એણે અમે જ્યાં ઊભા હતા, ત્યાંથી ઠેકેદારની દુકાન સુધીનો રસ્તો દોરી કાઢયો. પછી રસ્તામાં આવતી સૂચક દુકાનો અને જગ્યા- ઓનાં સ્થાન બતાવ્યાં અને ‘આ કૂવાની પાસે જરાક ત્રાંસી રીતે સામી બાજુએ જે ભૂરો બંગલો આવે તે ઠેકેદારની ઑફિસ’ એમ સમજાવ્યું.

આ સમજાવવાનું અને રસ્તો દોરવાનું કામ એટલી ચપળતાથી અને અદબથી એ છોકરાએ કર્યું કે મને એમ લાગ્યું કે ખરે જ આ છોકરો ‘કેળવાયેલો’ છે.

રસ્તો સીધો ન હતો. ડાબી જમણી બાજુએ અનેક રીતે સાપની માફક એ વળતો હતો; પણ એણે મને લગભગ બરાબર રસ્તો દોરી બતાવ્યો. હું વિદ્યાપીઠ કાર્યાલયમાંથી રોજ આશ્રમમાં જાઉં છું, પણ આજે પણ રસ્તાના સર્વે મરોડ હું બરાબર દોરી આપી શકું એમ મને લાગતું નથી. એ છોકરો મારા કરતાં વધારે ઠીક ‘કેળવાયો’ છે એમ મને લાગ્યા વિના રહ્યું નહીં. છતાં હું મારા નામ પાછળ બે ઉપાધિ લખી શકું છું, અને ‘કેળવણી’ની બાબતમાં મારી પાસે સલાહ લેવાની અનેક આચાર્યો અપેક્ષા રાખે છે. રાષ્ટ્રીય વિદ્યામંદિરમાં રહ્યો ત્યારથી મેં વિદ્યાર્થીઓ પાસેથી જેટલી ‘કેળવણી’ લીધી છે, તેટલી મેં એમને આપી હોય એમ મને લાગતું નથી.

</body> </html>

Page 55

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body>

કેળવણીવિકાસ

પણ આ દશાની મને શરમ લાગતી નથી. કારણ કે નાનાં બાળકો પાસે શિક્ષણ લઈને જ ખરો શિક્ષક થઈ શકવાની હું ઉમેદ રાખું છું.

૩

આશ્રમમાંથી કાર્યાલયમાં આવતો હતો, બારેક વર્ષનો એક છોકરો ચપળ પગે સામેથી ચાલ્યો આવતો હતો. છોકરો મને જાણતો ન હતો, હું એને ઓળખતો ન હતો. ‘વંદેમાતરમ્’ એમ સ્વાગત- દાયક અવાજથી એણે મને નમસ્કાર કર્યો. એની ચાલમાં તેમ જ અવાજમાં મને વિનય છતાં તેજ દેખાયાં.

પછી એણે પૂછ્યું, “આશ્રમ અહીંથી કેટલે દૂર છે?”

“ખે માફિલ. ત્યાં કોનું કામ છે?”

“મારા બાપા આશ્રમમાં કામ કરે છે, તેમને બોલાવવા જવું છે.”

આ છોકરાને “સાહિત્ય, સંગીત અને કળા “કેટલાં આવડતાં હશે, તે હું નથી જાણતો. પણ મને એની ચાલમાં, અવાજમાં અને વિનયમાં ‘કેળવણી ‘નાં લક્ષણો સ્પષ્ટ દેખાયાં.

साबरमती, १९२३

</body> </html>

Page 56

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography - Global control with A4 page sizing */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }
   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       margin: 0 auto;
       padding: 2cm;
       box-sizing: border-box;
       background: white;
       position: relative;
   }
   h1 { font-size: 24px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 20px 0; }
   h2 { font-size: 20px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 18px 0; }
   h3 { font-size: 18px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 16px 0; }
   h4 { font-size: 16px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 14px 0; }
   p { font-size: 16px; line-height: 1.6; margin: 12px 0; }
   blockquote { font-size: 16px; margin: 16px 0; padding: 0 20px; font-style: italic; border-left: 3px solid #ccc; }
   ol, ul { font-size: 16px; margin: 12px 0; padding-left: 20px; }
   li { margin: 4px 0; }
   </style>

</head> <body>

૨

કેળવાયેલા તથા ન કેળવાયેલા

૧

ગયે વર્ષે આશ્રમથી વિદ્યાપીઠને રસ્તે જતાં મને એક મમરાચણા વેચવાવાળો મુસલમાન ડોસો રોજ મળતો. ધીમે ધીમે સલામમાંથી અમે વાતચીત કરતા થયા. એની વાતો પરથી મેં જાણ્યું કે કેટલાંક વર્ષ ઉપર એ મિલમાં કામ કરતો અને ઘણું સારું કમાતો; પછી માંદગીને લીધે નબળો પડવાથી મિલમાં કામ કરવા નાલાયક થયો. “શેઠે મને કહ્યું કે ‘મિયાં, તમે હવે ઑફિસમાં આવી પટાવાળાની જગાએ બેસી રહેજો અને તમે મરશો ત્યાં સુધી હું તમને પગાર આપીશ.’ પણ એમ મહેરબાની પર જીવવું મને ગમ્યું નહીં. અમે બે જણાં છીએ અને મારી સાસુ સાથે ભેગાનાં ભેગાં તથા જુદાનાં જુદાં એમ રહીએ છીએ. મારી સાસુ કહે ‘બેટા, હવે હું તને નોકરી કરવા નહીં જવા દઉં. તું શહેરમાંથી મમરાચણા લઈ સામે વાડજને નાકે બેસ, અને ખુદા સાંજ સુધીમાં જેટલું આપે તેટલાથી આપણે ચલાવી લેશું.’ એટલે હું સવારના શહેરમાંથી અહીં આવું છું, અને બપોરે નદી ઓળંગીને સાસુને ઘેર જમી આવું છું. સાંજે સાસુને ઘેર ટોપલી મૂકી દઉં છું, અને ઘેર જાઉં છું. એમ મારો ધંધો ચાલે છે. સાંજ સુધીમાં ચારથી છ આના મળી રહે છે, અને એટલું મળ્યા કરે તો શું કામ કોઈના ગુલામ થવું જોઈએ?”

આ માણસ લખતાંવાંચતાં શીખ્યો હોય એમ મને લાગતું નહોતું; કદાચ થોડુંઘણું આવડતુંયે હોય. પણ એ અને એની સાસુ કેળવાયેલાં નહોતાં એમ નહીં કહેવાય.

૭

</body> </html>

Page 57

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

૮ કેળવણીવિકાસ

</header> <main>

ર

આથી જુદી જાતનો અનુભવ મને થોડા મહિના પર એક રાષ્ટ્રીય શાળાના વિદ્યાર્થીઓએ કરાવ્યો. ત્યાંના વિદ્યાર્થીઓએ પોતાની મૂંઝવણોની કેટલીક વાતો કહી, તે જો સાચી હોય(અને શિક્ષકો કહે છે કે એ સાચી છે) તો આપણા કૌટુંબિક જીવનની થયેલી અધોગતિનું કરુણાજનક દર્શન કરાવે છે.

આ મંદિર અંગ્રેજી પાંચમા ધોરણ સુધીનું છે. ઘણાખરા વિદ્યાર્થીઓ બારથી પંદર વર્ષની વયના અને ખાધેપીધે સારી રીતે સુખી ઘરના છે. તુલસીદાસજી કહે છે કે રઘુકુળની કીર્તિ ‘પ્રાણ જાય પણ વચન ન જાય’ એ શાખ પર બંધાઈ હતી; આ ગામનાં પાટીદાર કુલો પોતાની કીર્તિ હવેલીની અને લગ્નના ખર્ચની મોટાઈ પર માને છે એમ મને વિદ્યાર્થીઓએ કહ્યું. પૈસો હોય અને બીજા સદ્‌વ્યયના માર્ગો સૂઝે એટલી સંસ્કારિતા આવી ન હોય તો તેનો ઉપયોગ આવા ખર્ચોમાં કરવાની વૃત્તિ થાય એમાં કાંઈ આશ્ચર્ય નથી. શ્રીમંતાઈની સાથે આવી મોટપ મેળવવાની ઇચ્છા સામાન્યપણે તો રહેવાની જ; એટલે એ ગમે તેટલું અનિષ્ટ હોય તોપણ એ પરિસ્થિતિ સ્વીકાર્યે જ છૂટકો છે.

પણ વિદ્યાર્થીઓએ કહ્યું, “આથી અમારાં માબાપ અમને કહે છે કે ‘હવે ભણવાનું બસ કરો; આફ્રિકા જાઓ અને પૈસા કમાઈ લાવો. ભણવું જ હોય તો સરકારી શાળામાં ભણો જેથી સારા નોકરીધંધા મળે.’ અમારાં લગ્ન અત્યારથી કરી નાખ્યાં છે. માબાપ કહે છે, ‘એ લગ્નમાં આટલો ખર્ચ થયો છે; તમારા ભણતર પાછળ આટલો ખર્ચ થાય છે. એ લાવી આપો, નહીં તો ઘરમાંથી બહાર જાઓ.’”

પોતાના ફરજંદને કોઈ પણ માબાપ આવાં વચનો સંભળાવે એ મને માનવા જેવું ન લાગ્યું. ‘આશકી બાપ’ એમ પિતા માટે તો કોઈકે કહ્યું છે, પણ માતાને માટે તો એ પણ ‘નિરાશકી મા’ એમ કહે છે. પણ આ વિદ્યાર્થીઓમાંથી કેટલાકે પોતાની મા વિષે આવી ભાષાનો આક્ષેપ કર્યો. હું એ ન માની શક્યો, અને તેથી એ વિદ્યાર્થીઓમાં

</main> </body> </html>

Page 58

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

કેળવાયેલા તથા ન કેળવાયેલા

૯ </header> <main>

કોઈ ન સાંખી શકાય એવી ઉદ્ધતાઈ રહી હશે એમ જ મેં માન્યું, અને તે પ્રમાણે માની મેં એમની જોડે માતૃ-પિતૃ-ભક્તિ વિષે વાત કરી. કોઈક વાર ક્રોધના આવેશમાં આવા શબ્દો માબાપ બોલી દે, પણ એ એમના હૃદયના સ્થિર ભાવો નથી હોતા, એટલે એવા શબ્દોથી ‘માબાપ પૈસાનાં જ સગાં છે’ એમ કલ્પના ન કરવી એમ પણ મેં કહ્યું.

મેં તે વખતે વિદ્યાર્થીઓને કહ્યું, અને હું હજુયે માનું છું કે દીકરા માબાપને એ કમાઈ લાવે તો જ વહાલા લાગે એ સાચું ન હોઈ શકે. જો દીકરા રામ કે શ્રવણ જેવા માબાપની સેવા કરવાવાળા, વિનયી અને આજ્ઞાંકિત હોય, તો એ નિર્ધન છે અથવા ગરીબાઈથી અને પ્રામાણિકપણે સંસાર ચલાવવા આગ્રહ રાખે છે, તેથી એ માબાપને અળખામણા થાય એ ન બને એવી વાત છે. મારો તો પિતા વિષે એવો અનુભવ છે, અને માતા વિષે જગતનો મોટો ભાગ સાક્ષી પૂરશે કે માતાને તો દીકરાનો પ્રેમ એટલો બંધનકારક હોય છે કે એ તંગી વેઠવા છતાં પણ દીકરાથી દૂર રહેવા ઇચ્છતી નથી.

પણ આ વિદ્યાર્થીઓએ જે વિગતો સહિત મારી આગળ પોતાના ઘરની સ્થિતિ રજૂ કરી તે ઉપરથી માતાપિતાના મનમાં પૈસો જ પ્રધાન બને,— પૈસો આવશે એ દૃષ્ટિથી છોકરાં ઉછેરાય, અને એમનાં લગ્નો ગોઠવાય, એમને ભણાવાય – એવું આપણાં કુટુંબોનું વાતાવરણ અધોગતિને પામ્યું છે, એમ માનવાને કાંઈક કારણ છે ખરું.

રમ્ય સ્વપ્ન જોયા પછી સત્ય જાગૃતિમાં આવતાં એ સ્વપ્ન ખોટું જ હતું એમ માનવા મન ઘણી વાર નાકબૂલ કરે છે; તેમ માતાપિતા વિષે મારી કલ્પના ખોટી અને ઉપર પ્રમાણે વિદ્યાર્થીઓએ દર્શાવેલી સ્થિતિ સાચી હશે જ એમ માનતાં આંચકો લાગે છે. એમાં બીજી બાજુયે હશે જ એમ માનું છું. છતાં માતાપિતાની બાળકો માટેની શુદ્ધ બુદ્ધિ વિષે દસથી પંદર વર્ષનાં બાળકોના હૃદયમાં શંકા ઊઠી શકે

</main> </body> </html>

Page 59

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

૧૦ કેળવણીવિકાસ

</header> <main>

છે, એ વસ્તુ જ મને આઘાત પહોંચાડનારી લાગે છે; અને એ — ભણતર ગમે તેટલું હોય, પણ — કેળવણીનો અભાવ સૂચવનારું લાગે છે.

આથી ઊલટું પચાસ વર્ષના ડોસાને ‘બેટા’ કહેનાર, અને સ્વતંત્રતા ખોવા કરતાં ઓછી કમાણીથી સંતોષ માનનાર સાસુની ભાવના કેવી સ્વાભિમાની અને પ્રેમળ જણાય છે!

૩

ત્રીજો અનુભવ આશ્રમ-વિદ્યાપીઠ વચ્ચેના રસ્તાનો જ છે. એ રસ્તે આવતાં એક ગામના બાળકો વાડજની રાષ્ટ્રીય શાળામાં ભણતા. જતાં આવતાં બંને વખતે રોજ સામસામે મેળાપ થતો, અને એક વાર રાષ્ટ્રીય શાળાની મુલાકાત લીધેલી તેથી અમારી વચ્ચે ઠીક મિત્રાચારી જામી હતી. દૂરથી મને સામે આવતો જોઈને તેઓ ‘જય જય, કિશોરલાલભાઈ, જય જય કિશોરલાલભાઈ’ કહી દોડી આવતા; મારી પાસે ઘડિયાળ કઢાવી કેટલા વાગ્યા છે તે જોવાનું લગભગ રોજનું એક કાર્ય રહેતું; કોઈ વાર ચણાની માગણી કરતા. નિશાળમાં રજા હોય, ત્યારે તેઓ રસ્તા પર આવેલા ઝાડ પર ચઢેલા હોય. મને ઝાડ પરથી જોઈને ડાળ પાછળ સંતાઈને બૂમ મારી શોધાવવા મથતા. આવી જાતની અમારી દોસ્તી ઘણા મહિના સુધી ચાલી.

પણ પછી એ દોસ્તીમાં એક વિઘ્ન આવ્યું. કેટલાક માસ પૂર્વે વાડજમાં અંત્યજપ્રવેશ થવાથી એ છોકરાઓએ રાષ્ટ્રીય શાળાનો ત્યાગ કર્યો અને મારી સાથે રિસાયા. વાડજમાં અંત્યજને લાવવામાં મારું કારસ્તાન છે એવી પણ તેમની માન્યતા હોય. હવે તેઓ સરકારી શાળામાં જાય છે.

હવે પણ અમે સામસામા મળીએ છીએ. પણ હવે મને “જય જય” કેમ કરી શકાય? મેં એક વાર એમને કહ્યું કે “તમે સરકારી શાળામાં ભલે જાઓ, પણ તેથી આપણને વાતો કરવામાં શી હરકત છે?” પણ આ દોસ્તી હવે એમને મન સ્વપ્નવત્ થઈ ગઈ.

</main> </body> </html>

Page 60

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવાયેલા તથા ન કેળવાયેલા</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

કેળવાયેલા તથા ન કેળવાયેલા

૧૧ </header> <main>

પહેલાં તો એ મારી આંખ સાથે પોતાની આંખ નહોતી મળવા દેતા. મને જમણી બાજુએ ચાલતો જોઈ એ ડાબી બાજુ લેતા, અને મોઢું ઊલટી દિશામાં કરતા. એક વિદ્યાર્થી જે પહેલાં મને જોતાં હસી દેતો, તે હવે હસવું ન આવે માટે મોઢું બીડી બીજી દિશામાં ગરદન ટટાર કરીને ચાલવા લાગ્યો.

મિત્રતાની જગ્યાએ તિરસ્કારની વૃત્તિ ઉત્પન્ન થઈ જાય તો એ કેટલી ઝપાટાબંધ ફાલે છે, એ હવે મને જોવા મળવા લાગ્યું.

ધીમે ધીમે આ છોકરાઓની વૃત્તિમાં ફરક પડવા લાગ્યો. હવે એ રસ્તાની કે આંખની બાજુ બદલતા નથી, પણ ડોળા મોટા કરી છાતી કાઢી સામા આવે છે, અને મારી બે બાજુએથી નજીકથી ચાલ્યા જાય છે.

એક દિવસ મને છોડી ખૂબ આગળ ગયા પછી મેં એમને ‘કેસલા, કેસલા’ કહી બૂમો પાડતા સાંભળ્યા. તે દિવસે એનો મર્મ હું ન સમજી શક્યો; પણ પછી અનુભવ વધતો ગયો. હવે એ બૂમ પાડવા માટે એમને બહુ દૂર જવું જોઈએ એમ નથી લાગતું. હવે મારા મોઢા ઉપર જ કોઈક વાર એકાદ ગાળ સાથે એ બૂમ પડે છે. આ ટેવ લાંબો વખત ટકવાની નથી એ હું જાણું છું. થોડા દહાડા પછી એમનો આ બૂમોમાં આજે લાગતો રસ સુકાઈ જશે, અને ચિત્તને ખેંચવાને કોઈ બીજો વિષય મળશે ત્યારે મને ભૂલી જશે, પણ એ વસ્તુ વિચારવા જેવી છે.

એ છોકરાઓ સાતથી દસ વર્ષથી વચ્ચેના છે. એમનું ભણતર રાષ્ટ્રીય શાળામાં કે સરકારી શાળામાં નિયમિત રીતે ચાલ્યા કર્યું છે. છતાં એમને કેળવણી આપવાનો ઘરમાં કે શાળાઓમાં પ્રયત્ન થયો હોય એમ મને લાગતું નથી. એમનામાં સ્વભાવથી જ રહેલી મધુરતા પણ હણાવા લાગી છે, એ સ્થિતિ કેટલી દયાજનક છે?

</main> <footer style="text-align: right; margin-top: 30px; font-style: italic;">

नवजीवन, केळवणी अंक, २६-७-‘२५

</footer> </body> </html>

Page 61

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body>

૩

જ્ઞાન કે અજ્ઞાન?

૧

હું નાનો હતો ત્યારે મારે ઘેર એક વૃદ્ધ મારવાડી બાઈ હંમેશાં આવતાં. શહેનશાહ જ્યોર્જ રાજ્યાભિષેક માટે જ્યારે હિંદુસ્તાનમાં આવનાર હતા, ત્યારે તે પ્રસંગ ઊજવવાને માટે જેમ ઠેર ઠેર ધામધૂમ ચાલી હતી, તેમ મારા ગામમાંયે થતી હતી. એક દિવસ એ બાઈએ મને પૂછ્યું, “ભાઈ, આ શું ચાલી રહ્યું છે? લોકો કહે છે કે રાજા આવવાનો છે, રાજા આવવાનો છે, તે કોણ રાજા આવનાર છે?”

મેં સમજાવ્યું, “આપણા દેશના બાદશાહ જ્યૉર્જનો રાજ્યા-ભિષેક થવાનો છે.”

બાઈએ કહ્યું, “પણ આપણા દેશમાં તો રાણીનું રાજ ચાલે છે ને?”

હું ચકિત થયો. રાણીનું મૃત્યું થયું, એડવર્ડનું એક દાયકો રાજ્ય કરીને મૃત્યું થયું, અને હવે તેના દીકરાનો રાજ્ય કરવાનો વારો આવ્યો તે બધું આ બાઈને આજે જાણવાનું રહ્યું. વૉશિંગ્ટન ઈર્વિંગને અમેરિકામાં વીસ વરસમાં થયેલા ફેરફારની વિલક્ષણતા બતાવવા રિપ્ વાન્ વિંકલને વીસ વરસ સુધી ઊંઘાડી દેવો પડ્યો છે. પણ આપણા દેશમાં આ બાઈને તો આખા ગામના એકેએક દેવાલયનાં દર્શનનો નિયમ પાળવા રોજ સવારના છથી બાર સુધી ફરતાં રહેવા છતાં બાર વર્ષે રાણીના મરણની વાત જણાઈ.

મેં રાણી અને એડવર્ડના મરણની વાત કહી. એમણે કહ્યું: “ત્યારે આપણા દેશમાંથી હવે ત્રિયારાજ ગયું, અને પુરુષનું રાજ થયું! “

૧૨

</body> </html>

Page 62

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>જ્ઞાન કે અજ્ઞાન?</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

જ્ઞાન કે અજ્ઞાન? ૧૩

</header> <main>

આ બાઈને બિચારાને એમ લાગતું હતું કે આટલા મોટા મુલક ઉપર એક સ્ત્રી રાજ્ય કરે એ કેવી અદ્ભુત વાત! એ સ્ત્રીનું કેટલું બળ અને પરાક્રમ હશે

બ્રિટિશ રાજ્યની રચના એવી જાતની છે કે એમાં રાજગાદી ઉપર બેસનાર સ્ત્રી હોય કે પુરુષ સરખાં જ નજીવાં છે, અને તે ગાદી પર બેસવાને કોઈ બળ-પરાક્રમની જરૂર નથી પડતી, પણ અમુક વંશમાં અમુક રીતે આવેલા જન્મની જ જરૂર પડે છે; રાજગાદી પર બેસનાર એ રાજ ચલાવનાર નથી હોતો, પણ રાજ ચલાવનાર જુદા જ હોય છે – એ બધું આ બાઈને કેવી રીતે સમજાવી શકાય એ વિષે હું વિચારમાં પડ્યો.

છતાં, એ બાઈ કાંઈ અજ્ઞાનમાં સંતોષ માનનાર હતાં એમ નહોતું. ભર જુવાનીમાં વૈધવ્ય પ્રાપ્ત થયું ત્યારથી લાકડીને ટેકે ચાલવાની શક્તિ રહી ત્યાં સુધી વહુને અડચણ આવે ત્યારે દીકરાને રાંધી ખવડાવવું, અને વ્રત ન હોય તે દિવસે એક વાર પેટને ભાડું આપવું, તે સિવાય બાકીનો બધો સમય એમને સાધુઓને શોધવામાં જતો. ગામમાં કોઈ નવા વેરાગી આવ્યા છે એવું સાંભળતાં જ સૌથી પહેલાં એ એમની પૂછપરછ કરી આવે. મારવાડી છતાં, નિયમિત રીતે વચનામૃત સાંભળી સાંભળીને એમને એની ભાષા આવડી જવા લાગી હતી, અને ભક્ત ચિંતામણિ તથા નિર્ગુણદાસજીની વાતો સાંભળીને શ્રી સહજાનંદ સ્વામીનાં ચરિત્રો એમની દૃષ્ટિ આગળ તાદશ જેવાં હતાં. ભજનો તો અનેક આવડતાં અને ઘરડી ઉંમરે પણ નવાં શીખી લેતાં. એક બાજુ પરથી એમના ઉપર કુદષ્ટિ કરનારનું ભલું થાય જ નહીં એવો પોતાના પાતિવ્રત્યનો અને રક્ષા કરનાર તરીકે ઈશ્વરમાં દૃઢ વિશ્વાસ હતો, અને એમની જુવાનીના સમયમાં એમને કનડવા આવનારના શા હાલ થયા હતા, તેનું તે વર્ણન કરતાં.

આ બધી જ્ઞાન મેળવવા માટેની જાગ્રત પિપાસાની નિશાનીઓ હતી.

</main> </body> </html>

Page 63

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> <header style="display: flex; justify-content: space-between; margin-bottom: 20px;"> ૧૪

કેળવણીવિકાસ

</header>

પણ પૂરતી વિવેકશક્તિ ન હોવાથી એ જ્ઞાનપિપાસા ફળીભૂત થઈ શકતી નહોતી, અને જિજ્ઞાસા છતાં અજ્ઞાન જ રહેતું. કારણ કે બીજી બાજુથી તમે એમની સામે ચીઢવવા માટે પણ ‘છી’ કરીને ઊભા રહો, કે લાંબો વાંસ લઈને એમની સામે જાઓ, કે એ ત્યાં ને ત્યાં દશ મિનિટ બેસી જવાનાં; એકાદ સારો લીસો કે રંગીન પથરો આપો તો એ એમના દેવોના સંગ્રહમાં ઉમેરાવાનો, અને પછી રોજ ભાવપૂર્વક સેવા પામવાનો. આ રીતે તરભાણું ભરીને દેવો એમની પાસે ભેગા થયા હતા. ગામના એકેએક શિવાલય અને વૈષ્ણવ મંદિરો ઉપરાંત અમારા જેવાને ત્યાં ખાનગી દેવસેવા હોય તો ત્યાં પણ એમના વારા બંધાયેલા રહેતા. ટૂંકામાં શ્રદ્ધા હતી, પવિત્રતાનું શૌર્ય હતું, પણ વિવેકને અભાવે અનન્યતા — દઢ ધારણા — આવી શકતી ન હતી, અને તેથી વ્યવહારજ્ઞાન કે અધ્યાત્મજ્ઞાન એકે વધી શકતું નહોતું.

ર

બીજી વાત તાજી છે. દાસબાબુના મરણને બેચાર દિવસ થયા હતા. આશ્રમમાંથી કાર્યાલયમાં જતો હતો. રસ્તામાં એક રબારીનો ભેટો થયો. ઘણે લાંબેથી એકલો એકલો ચાલી આવ્યો હશે તેના કંટાળાને લીધે, કે વાતૂડિયો સ્વભાવ હશે તેને લીધે, એક કાંઈક નિમિત્ત મળી ગયું(જે મને યાદ નથી,) અને એણે મારી જોડે વાતો કરવા માંડી.

અમદાવાદના કોઈ એક મંદિરના વૈરાગીઓ અને મુસલમાનો વચ્ચે તકરાર ચાલે છે એવું એણે કશે સાંભળ્યું હતું. એણે એ વિષે મને પૂછપરછ કરવા માંડી. પણ એ બાબતમાં હું એના કરતાંયે વધારે અજ્ઞાની નીકળ્યો. મને એ વિષયની જરાયે જાણ ન હતી. એટલે તકરારનું મૂળ વગેરે એણે જ મને સમજાવ્યું, અને આગળ પ્રકરણ ક્યાં સુધી આવ્યું છે તે જાણવા એ ઇંતેજાર હતો. હું શહેરની આટલી નજીક રહેતો હતો છતાં કાંઈ જાણું નહીં એનું એને આશ્ચર્ય લાગ્યું, પણ હકીકતને હું કેવી રીતે બદલી શકું

</body> </html>

Page 64

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>જ્ઞાન કે અજ્ઞાન? - પૃષ્ઠ ૧૫</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="display: flex; justify-content: space-between; align-items: center; margin-bottom: 20px;">

જ્ઞાન કે અજ્ઞાન?

૧૫ </header> <main>

પણ એને તો ગમે તેમ વાતો કરી રસ્તો કાપવો હશે, એટલે વિષય બદલ્યો, અને મને પરિચિત વિષય ઉપર પૂછવા માંડ્યું.

“ગાંધી મહાત્મા અહીં છે? “

“ના, બંગાળ ગયા છે.”

“ગાંધી મહાત્મા શું બંગાળના છે? એ બંગાળમાં કેમ રહે છે?”

મેં કહ્યું, “ના, ભાઈ, એ તો આપણા અહીંના છે. કાઠિયાવાડના છે. કામ માટે બંગાળમાં ગયા છે.”

“અહીંના છે? કયા ગામના? “

“પોરબંદરના.”

“આ બંગાળ તો ગોપીચંદ રાજાનો મુલક કહેવાય છે તે જ તે?”

“હા, એ જ.”

ગોપીચંદ રાજાને લીધે જ એને બંગાળનો પરિચય હતો. એણે ગોપીચંદ ભરથરી થયો તેનું ભજન ગાવા માંડ્યું. એની શરૂઆત હું ભૂલી ગયો છું. પણ વચ્ચે વચ્ચે એની ટીકાઓ ચાલતી હતી.

“કેવો મોટો રાજા! જુઓને,

‘ઈંડા, પિગળા, સુખમણી નારી,
‘બારસેં પરણી ને તેરસેં કુંવારી!’

આટલો મોટો વૈભવ અને માયા છોડતાં એને જરાયે વાર લાગી! અને આપણે આટલું એક ગધેડું પાળ્યું હોય તો તેટલીયે માયા છોડી શકતા નથી!”

આ માણસને જ્ઞાની કહેવો કે અજ્ઞાની કહેવો, એ વિષે હું વિચારમાં પડ્યો. એક બાજુ પરથી ગોપીચંદ રાજા અને એ રબારીની વચ્ચે કેટલાયે સૈકા વીતી ગયા, તે દરમ્યાનમાં બંગાળમાં કેટલીયે આસમાની-સુલતાની થઈ ગઈ તેની એને લવલેશ ગંધ નથી. એના મગજમાં તો હજુ ગોપીચંદ રાજા સાથે જ બંગાળનું સાહચર્ય છે! બીજી બાજુએ આપણા ભણેલાઓએ ગોપીચંદનું નામ સાંભળ્યું હશે, કદાચ એનું નાટક જોઈ કંઈક એની કથા જાણી હશે, પણ બંગાળનો

</main> </body> </html>

Page 65

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="display: flex; justify-content: space-between; margin-bottom: 20px;"> ૧૬

કેળવણીવિકાસ

</header>

કે ઉજ્જૈનનો એને કશોયે ખ્યાલ નહીં હોય. આ રબારીને ગોપીચંદ અને વીસમી સદીની વચ્ચેનો બંગાળનો ઇતિહાસ ઊંઘમાં ગયો છે; આપણામાંના ઘણાંકને ઊંઘમાં જેમ જેમ વચ્ચે વચ્ચે સ્વપ્નાં આવી જાય તેમ ઇતિહાસમાં પઠાણે કે અકબર કે શુજાના સંબંધમાં જરા તરા બંગાળની ઝાંખી આવી જાય, પણ બંગાળના ઇતિહાસનું પ્રભાત જાણે સિરાજુદ્દૌલા કે કલાઈવથી થયું એમ લાગે છે.

ગોપીચંદનો ધાર્મિક જીવન સાથે કાંઈ સંબંધ થયો ન હોત, તો આ ભાઈને ગોપીચંદનું નામ સાંભળવાનો પ્રસંગ ન આવ્યો હોત. ધાર્મિક જીવન સાથે જોડાવાથી ભજન માર્ગે ભક્તો દ્વારા ગોપીચંદ વિષેની માહિતી અજાણમાં અજાણ હિંદુ સુધી નીતરી; પણ અન્ય જ્ઞાનને અભાવે એ માહિતી પણ શુદ્ધ સ્વરૂપમાં નીતરવી કેટલી મુશ્કેલ થાય છે એ ‘ઈડા, પિંગળા, સુખમણી નારી; બારસેં પરણી ને તેરસેં કુંવારી’ની વિચિત્ર રીતે ભ્રષ્ટ થયેલી સાખી દેખાડી દે છે. એ ભ્રષ્ટતા કેવળ ભાષાની ભ્રષ્ટતા નથી, પણ પદાર્થની ઓળખાણ વિષેની જ ભ્રષ્ટતા છે.

બીજી બાજુએ આ રબારીને ગોપીચંદ રાજા જાણે ગઈ કાલની જ દુનિયાનો વિષય હોય એમ લાગે છે; પણ આપણી આજની દુનિયાનો વિષય — દાસબાબુ — એને એના જીવનમાં શું સ્થાન છે? દાસબાબુ મરી ગયા એમ કહેવાથી એને શું? એવું કાંઈ હતું એ જ જે જાણતો નથી, તેને એના મરી ગયાની વાત જાણીને શી અસર થાય? અને એમનાથીયે વધારે પ્રસિદ્ધ મહાત્મા ગાંધી — એમનું નામ તો એણે કોઈક રીતે સાંભળી લીધું છે; પણ ગોપીચંદ બંગાળી એની જેટલી એને ખબર છે, તેટલી ગાંધી ગુજરાતી કે બંગાળી તેની એને ખબર નથી

દાસબાબુનું સ્મારક ઉઘરાવવા આપણે ગામેગામ જઈને આપણે કયે મોઢે એ સ્મારકમાં પૈસા આપવા આવા રબારીને કહી શકીએ, એનો વિચાર સહજ થાય છે.

મોટામાં મોટા નેતાઓ દ્વારા નીકળતાં સર્વે છાપાંઓ, પુસ્તકો અને ભાષણોનો આ જ્ઞાન આપવામાં કેટલો ફાળો છે? સર્વ રાજદ્વારી

</body> </html>

Page 66

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>જ્ઞાન કે અજ્ઞાન?</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

જ્ઞાન કે અજ્ઞાન? ૧૭

</header> <main>

હિલચાલોમાં જનતાનો આ વર્ગ કેવી રીતે રસ લઈ શકે? જનતાનો મોટો ભાગ આ રબારીની કોટિનો નથી? અને આ જનતાની જાગૃતિ વિના ગાડું ચાલશે?

ત્રીજી બાજુએ આ રબારીના જીવનને છે તેટલું સંસ્કારી કરવામાં કોણે ભાગ ભજવ્યો એ વિચારવા જેવું છે. ગોપીચંદ ભરથરીનો ઇતિહાસ એ કોની શાળામાં શીખ્યો? ગધેડા જેટલી માયા પણ આપણે છોડી શકતા નથી એ આત્મપરીક્ષણ એણે ક્યાંથી મેળવ્યું? આપણા દેશના અજ્ઞાનીમાં અજ્ઞાની ભાગમાંયે જે સંસ્કારિતાનાં કેટલાંક બીજો છે, તેનાં બીજ નાખનાર કયો વર્ગ? એ કાર્ય કરનારની જીવનપદ્ધતિ કઈ? આપણા દેશની પરિસ્થિતિ જ એવા પ્રકારની છે કે પોતાના કલ્યાણ માટે વ્યાકુળ ભક્તો જ એ જનતા સુધી પહોંચી શકે છે; બીજાનું કલ્યાણ કરવાનો ભાર લઈ બહાર પડેલા એમને સ્પર્શ કરી નથી શકતા.

એમનામાંયે સંકુચિત દૃષ્ટિ રહી જાય છે એ સાચું. એનાં કારણો સ્વતંત્ર રીતે વિચારવાં જોઈએ. છતાં દેશને સંસ્કૃત કરવામાં એમણે આપેલો મોટો ફાળો, અને એ જીવનમાં એ ફાળો આપવાની રહેલી શક્તિની વાજબી કિંમત સ્વીકાર્યા વિના ન ચાલે.

આવી આપણી જનતા છે. એક બાજુથી એમનામાં કેટલાંક સુસંસ્કારોનાં બીજ છે, બીજી બાજુથી અજ્ઞાનનો ઊંડો દાભ છે. આપણી હાલની કેળવણી એ અજ્ઞાનના દાભ ખોદી કાઢવા કેટલોક પ્રયત્ન કરે છે; પણ જેમ આપણા જેવા કેવળ ભણેલા માણસો ખેતરમાં નીંદવા જાય, ત્યારે બાજરી અને દાભનો ભેદ ન પારખી શકવાથી દાભ ભેગી બાજરી પણ ઉખેડી નાખે, તેમ આપણી હાલની કેળવણી ઘણી વાર એ અજ્ઞાન ભેગાં સુસંસ્કારનાં બીજોને પણ ખોદી કાઢે છે. નીંદનારે ઉપયોગી વનસ્પતિ અને જંગલી વનસ્પતિ વચ્ચેનો ભેદ જાણવો જોઈએ; તેમ આપણે પણ આપણી જનતાનું અજ્ઞાન અને એમના સુસંસ્કારો બંનેને ઓળખવાં જોઈએ.

</main> <footer style="margin-top: 30px; display: flex; justify-content: space-between; align-items: center;"> 

           नवजीवन, केळवणी अंक, २७-૯-‘૨૫

           के-२

</footer> </body> </html>

Page 67

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography - Global control with A4 page sizing */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }
   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       margin: 0 auto;
       padding: 2cm;
       box-sizing: border-box;
       background: white;
       position: relative;
   }
   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }
   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }
   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }
   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }
   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }
   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }
   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }
   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body>

૪

બરદાસી ભીલ

જેલની ઇસ્પિતાલમાં મને વારંવાર જવું પડેલું. ઇસ્પિતાલના બરદાસીઓમાં એક ભીલ કેદી હતો. સાવ જડ અને એમ લાગે કે સ્મરણશક્તિ વિનાનો. પચાસની નજીકનો હશે. મારી ઉપર બહુ માયા રાખતો. એને હું શું શીખવું એનો મને વારંવાર વિચાર આવતો. લખતાં શીખવા મેં એને બે ચાર વાર લલચાવ્યો, પણ એ વિષે એ નાઉમેદ હતો. “મને ઘણા લોકોએ શીખવા માટે વારંવાર કહ્યું, પણ મારા ધ્યાનમાં ન ઊતર્યું. હવે તમે કહો છો, તેથી શીખ્યો હોત તો સારું થાત એમ લાગે છે, પણ હવે ઘરડો થયો, નહીં આવડે,” એમ જવાબ આપે. મેં એને જાતે શીખવવા વચન આપ્યું, અને આવડશે જ એવી ખાતરી આપી, પણ એને વિશ્વાસ ન બેઠો.

બે ભજન જેટલું સાહિત્ય પણ આખા જીવન દરમ્યાન એ શીખ્યો નહોતો. હિંદુ ધર્મનાં કોઈ દેવદેવીઓનાં કે રામકૃષ્ણનાં નામે જાણતો નહોતો, તો અવતારોનાં ચરિત્ર તો ક્યાંથી જ જાણે? ભણી શકે એમ નથી, તો વાતો-ભજનો દ્વારા એને કાંઈક જ્ઞાન આપવું એમ મેં વિચાર કર્યો.

કાલ્પનિક વાતો સામેનો મારો વિરોધ બાજુએ મૂકી મેં એને ચકલા ચકલીની, ‘ગોળ કેરી ભીંતરડી ‘વાળી બકરીબાઈની, એવી વાતોથી શરૂઆત કરી. એ હોંશપૂર્વક સાંભળવા બેસતો ખરો, અને જાણે બહુ જ મજા પડતી હોય તેમ હસતો, પણ એની આંખ પરથી મને જણાઈ જતું કે વાતનો એક અક્ષર પણ એને સમજાતો નથી. હું એને પૂછું: “અલ્યા, કોની વાત કરી ગયો, કહે તો?” ત્યારે એ

૧૮

</body> </html>

Page 68

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>ખરદાસી ભીલ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="display: flex; justify-content: space-between; margin-bottom: 20px;"> ખરદાસી ભીલ ૧૯ </header>

જવાબ આપે: “એ મને ન ખબર પડે. તમે વાત કરો તે હું સાંભળું, પણ યાદ રાખવાનું મને ન આવડે.”

હું વિચારમાં પડ્યો. મને લાગ્યું કે આ ઉંમરે આવી નજીવી વાતોમાં એને રસ નહીં પડતો હોય. પછી મેં રામની વાત કહેવા માંડી. એક દિવસ થોડી કહી. બીજે દિવસે આગલી સાંજે શી વાત થઈ હતી તે પૂછ્યું. જવાબમાં ‘શૂન્યમ્’. મેં ફરીથી શરૂઆતથી કહી, અને ત્રીજી સાંજે પાછું પૂછ્યું. પાછું શૂન્ય જ. માણસની વાત કહેલી કે જાનવરની તે પણ એને યાદ ન હોય

હવે કેમ કરવું તે હું વિચારવા લાગ્યો. એક દિવસ મેં એને સહજ પૂછ્યું: “તને તીરકામઠું ચલાવતાં આવડે કે?” બસ; પ્રશ્ન પૂછવાની જ વાર હતી. જોરથી ‘હા’ કહીને એ અતિશય ઉત્સાહમાં આવી ગયો. ઊડતાં પક્ષીનેયે પાડી શકે, એવો એ સરસ તિરંદાજ છે એમ એ મને વાતો કરવા લાગ્યો.

વાતનું ભાતું મને થોડું મળી ગયું. નામ દીધા વિના મેં એને હવે ધનુર્વિદ્યાની જુદી જુદી વાતો કહેવા માંડી. દશરથના શબ્દવેધની, અર્જુનના દ્રૌપદી સ્વયંવરની, દ્રોણે તીર વડે કૂવામાંથી બહાર કાઢેલી મોઈની વગેરે વાતો વર્ણવી. એની સ્મૃતિ હવે જાગ્રત થઈ. આ બધી વાતો એ બરાબર યાદ રાખી શકવા લાગ્યો.(નામો બાદ; નામો તો એ કોઈનાંયે યાદ રાખી શકતો નહીં. આઠ નવ મહિના એ અમારા સૌની સાથે રહ્યો, પણ છેવટ સુધી એ ચાર જણનેયે નામથી ઓળખતો થયો નહોતો. પેલા ‘જાડાભાઈ’ અને પેલા ‘ગોરાભાઈ’ એમ વર્ણનથી જ નિર્દેશ કરી શકે.)

દશરથ કરતાં અર્જુને વીંધેલા યંત્રમત્સ્ય પર એ વધારે મુગ્ધ થયો, અને દ્રોણ પર તો એ આફરીન જ થયો. “ખરો બામણો, ખરો બામણો! કૂવામાં પડેલી મોઈને તીરથી ઉછાળીને બહાર કાઢી! એ સાચો તીરવાળો!”

</body> </html>

Page 69

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> <header style="display: flex; justify-content: space-between; margin-bottom: 20px;"> ૨૦

કેળવણીવિકાસ

</header> <main>

કઈ વાતો એ સમજી શકે અને યાદ રાખી શકે તેની એક સૂચના મને મળી.

થોડા વખત પછી આવું કેમ સૂઝ્યું? એ પુસ્તક મારી પાસે આવ્યું. આ ભીલની જોડમાં એક બીજો કેદી પણ હતો. ભીલ જેટલો જડ હતો, તેટલો જ એ ચાલાક હતો. લગભગ આખી જિંદગી જેલમાં જ ગાળી હતી. આ વાત એને લાયકની વધારે છે એમ મને લાગ્યું, અને એને એ કહેવાનો મેં વિચાર કર્યો. સાથે ભીલ પણ બેસે. ભીલ એ સમજી શકશે એવી મેં આશા રાખી નહોતી. પણ પરિણામ મને અત્યંત આશ્ચર્યકારક થયું.

નામો ટાળીને જ બનતાં સુધી હું વાતો કરતો; કોઈ વાર કાંઈ નામ આપવું જ પડે, તો એક ધારાળો કે દરજી એવું સામાન્ય નામ આપતો અથવા રશિયનને બદલે દેશી નામ મૂકતો. વાત ક્યાં સુધી આવી છે, એને ઝીણી વિગતો સાથે એ ભીલ મને બીજે દિવસે કહી બતાવતો. એ રામલક્ષ્મણની કે બાળકૃષ્ણની વાતો સમજી શકતો નહોતો; પણ આ રશિયન વાતનાં સર્વે પાત્રોનાં અટપટાં પરાક્રમ ઝીણવટથી યાદ રાખી શકતો

આ વાત હું પૂરી કરી શક્યો નહીં; એટલે એનો મહત્ત્વનો જે છેવટનો ભાગ ત્યાં પહોંચી શકાયું નહીં. પણ હું જોઈ શક્યો કે રામલક્ષ્મણ જેવા સાથે એના જીવનમાં એને સંબંધ બંધાયો નહોતો, એટલે એની બાબતો માટેની એની સ્મૃતિ મંદ હતી; પણ ખોટી નોટ કરનાર, ખાતર પાડનાર, ઘોડા ચોરનાર વગેરેને એ સારી પેઠે ઓળખતો, એટલે એમની વાતો સહેજે સ્મરણમાં રહેતી.

માનસશાસ્ત્રીઓ અને શિક્ષકો આ અનુભવમાંથી ઘણું તારવી શકશે એમ ધારી એનું વર્ણન કર્યું છે. એના પર વધારે વિવેચન કરવાનું કામ એમને સોંપું છું.

શ્રીદક્ષિણામૂર્તિ, ઑગસ્ટ, ૧૯૩૧

</main> </body> </html>

Page 70

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography - Global control with A4 page sizing */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }
   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       margin: 0 auto;
       padding: 2cm;
       box-sizing: border-box;
       background: white;
       position: relative;
   }
   h1 { font-size: 24px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 20px 0; }
   h2 { font-size: 20px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 18px 0; }
   h3 { font-size: 18px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 16px 0; }
   h4 { font-size: 16px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 14px 0; }
   p { font-size: 16px; line-height: 1.6; margin: 12px 0; }
   blockquote { font-size: 16px; margin: 16px 0; padding: 0 20px; font-style: italic; border-left: 3px solid #ccc; }
   ol, ul { font-size: 16px; margin: 12px 0; padding-left: 20px; }
   li { margin: 4px 0; }
   </style>

</head> <body>

૫

સભ્યતાના આધારસ્તંભ

ભણેલા લોકોને શારીરિક પરિશ્રમ કરવામાં શરમ લાગે છે. આઠદસ કલાક સુધી ઑફિસમાં જવું, નકલો બનાવવી, ટાઇપ કરવું, હિસાબ મેળવવો, પ્રૂફ તપાસવાં, પુસ્તકો લખવાં વગેરે ઊજળાં માનેલાં કામો કરતાં એ એટલા કંટાળતા નથી, જેટલા રસોઈ કરવી, કપડાં અથવા વાસણ ધોવાં, ઝાડુ કાઢવું, દળવું, ખાંડવું, કાંતવું, મોરી ધોવી, સંડાસ સાફ કરવાં વગેરે કામ કરવાં પડે તો કંટાળતા હોય છે. એવી જ રીતે જો કદાચ એમને નાનો સરખો પણ બોજો ઊંચકીને જવું પડે તો એમને ઘણી શરમ લાગતી હોય છે. પછી સુથાર, લુહાર, કડિયા વગેરે કારીગરોનું કામ થોડું પણ શીખવાનું તો એમનાથી થઈ જ કેમ શકે? અને જો નાનું સરખું પણ આવું કામ નીકળે તો હાથ જોડીને ઊભા થઈ રહેવું પડે. કલમ, શાહી અને કાગળને ચોંટીને કામ કરવામાં કેટલાયે કલાક શ્રમ કરવો પડે, અને એથી અર્થપ્રાપ્તિ કેટલીયે ઓછી હોય તોયે એમાં પ્રતિષ્ઠા માનવામાં આવે છે. પરંતુ, મહેનત- મજૂરીનું કામ, જેમાં સ્નાયુઓને જોર પડતું હોય, શરીરને લાભ થતો હોય, અને પૈસા પણ વધારે મળતા હોય, છતાં તે અપ્રતિષ્ઠિત મનાય છે.

અમુક કર્મ ઊજળું અથવા પ્રતિષ્ઠાયુક્ત છે, અને અમુક હલકું અથવા પ્રતિષ્ઠાહીન છે, એવો ખ્યાલ. કોઈ વાર પ્રજાના સેવકોમાં પણ જોવામાં આવે છે. હરિજન વગેરે પછાત કોમોમાં વિદ્યાપ્રચારની આપણી પ્રવૃત્તિઓની સાથે આપણે એ વિચારોનો પણ કોઈ વાર પ્રચાર કરી નાખીએ છીએ. ‘વિદ્યા ભણો જેથી તમે સારી નોકરી મેળવી શકશો, નિશાળમાં માસ્તર બની શકશો, અને તમારે ઘરનોકર, મજૂર, કારીગર અને ભંગીનું કામ નહીં કરવું પડે.’ આવી જાતની વાતો

૨૧ </body> </html>

Page 71

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="display: flex; justify-content: space-between; margin-bottom: 20px;"> ૨૨

કેળવણીવિકાસ

</header>

કોઈ વાર દલિતોના સેવકો ન સમજતાં કરી નાખે છે. એ જ રીતે સ્ત્રીઓને પણ કહેવામાં આવે છે કે ‘આજ લગી તમે રસોઈ બનાવી, દળણું દળ્યું, વાસણ માંજ્યાં, છોકરાં સંભાળ્યાં; હવે ચૂલો છોડો, ઘંટી બંધ કરો, છોકરાંઓને છાત્રાલયમાં મોકલી આપો, અને બહાર નીકળીને સમાજકાર્યમાં લાગો.’ આવા પ્રકારની વાતોથી આવાં કર્મોની બાબતમાં લોકસેવકોમાં કેવા ખ્યાલ છે તે જણાઈ આવે છે.

મારી સમજ પ્રમાણે આવા વિચાર આપણે પોતાને માટે રાખવા એ પણ દુર્ભાગ્ય છે. પછી જે લોકોની આપણે સેવા કરવા માગીએ છીએ એમના મગજમાં આવા વિચાર ઉત્પન્ન કરવા એ સેવા નહીં પણ કુસેવા જ છે. વિચાર કરવાથી માલૂમ પડશે કે ઑફિસોનાં કામ વિના માનવસમાજને સભ્ય જીવન વિતાડવું અશક્ય નથી. પણ રસોઈ- બાળઉછેર આદિ ગૃહિણીકર્મ, વાળવું-લીંપવું–માંજવું- ધોવું વગેરે ભૃત્યકર્મ, અને અનાજ ઉગાડવું, ઘર બાંધવું, કપડાં વણવાં વગેરે ખેડૂત કારીગરનાં કર્મ વગર સભ્ય જીવન જીવવું અશક્ય છે. ઇતિહાસ પરથી પણ જણાય છે કે અનેક પ્રજાઓ એવી થઈ ગઈ છે જેમનામાં મહેતાગીરી કે લેખનવૃત્તિ કંઈ પણ ન હોવા છતાં એ સંસ્કૃત અને સમૃદ્ધ હતી. એટલું જ નહીં, પણ એમ પણ કહી શકાય કે કારકુનગીરી– કાર્યાલયવિદ્યા— કાયસ્થવિદ્યા તો હમણાં હમણાં ઉત્પન્ન થઈ છે. મનુષ્યસમાજ તો હજારો વર્ષો સુધી તે વિના જ ચાલતો હતો. અને આજ પણ એવું માનવાને કાંઈ કારણ નથી કે જો સર્વ કાર્યાલયવ્યવસ્થા એકદમ બંધ કરી નાખવામાં આવે તો મનુષ્યસમાજ પર ભૂકંપ જેવી કોઈ મોટી આફત આવી પડશે.

ઇંગ્લંડમાં વકીલ, દાક્તર તથા અધ્યાપકના ધંધાઓને માનનીય ધંધા કહેવાનો રિવાજ છે. એમાં સામાન્ય પ્રજાએ એ ધંધાઓને આ વિશેષણ આપ્યું છે એમ કાંઈ નથી, પણ એ ધંધાવાળાઓએ પોતે જ એ વિશેષણ પોતાના ધંધા માટે લગાડ્યું છે. એવી રીતે આપણે ઑફિસનું કામ કરવાવાળાએ મહેતાગીરીના કામને પ્રતિષ્ઠિત ધંધો માની લીધો છે.

</body> </html>

Page 72

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>સભ્યતાના આધારસ્તંભ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

સભ્યતાના આધારસ્તંભ ૨૩

</header> <main>

સાચી રીતે જોઈએ તો માનવ સભ્યતાની સ્થિતિ અને વૃદ્ધિને માટે મહેતાગીરીની એટલી જરૂર નથી, જેટલી ગૃહિણીકર્મ, ભૂત્યકર્મ, કૃષિકર્મ તથા કારીગરીકર્મની છે. જોઈએ તો આ કર્મ સ્ત્રી કરે અથવા પુરુષ કરે, શિક્ષિત લોક કરે અથવા અશિક્ષિત કરે, હાથથી કરે અથવા યંત્રથી કરે, પ્રેમ અને ધર્મબુદ્ધિથી કરે અથવા પૈસાને માટે કરે. જે સમાજમાં ધાન્ય પેદા કરવું, દળવું, ખાંડવું, અને રસોઈ કરવી, કપડાં વણવાં અને સીવવાં, ઘર-કપડાં-વાસણ વગેરે સાફ રાખવાં, છોકરાં સંભાળવાં, ઘર અને ઘરગતુ સામાન પેદા કરવો, ખાળ, સંડાસ, મહોલ્લા, નગર, સ્મશાન વગેરેને સાફ રાખવાં ઇત્યાદિ કામે સુવ્યવસ્થિત રીતે ચાલતાં રહે એવો પ્રબંધ ન હોય, તો એ સમાજમાં ગમે તેટલા વિદ્વાન તર્કશાસ્ત્રી, પ્રતિભાવાન કવિ, પ્રખર ગણિતશાસ્ત્રી, સૂક્ષ્મ જ્યોતિષશાસ્ત્રી, કુશળ મંત્રી અને કાર્યાલયવ્યવસ્થા રાખવામાં કુશળ કારભારીઓ હોય તોપણ તેની સભ્યતા ટકી નહીં શકે. આ કાર્યોને માટે યંત્રોનો વધારેમાં વધારે ઉપયોગ થાય તોપણ એની પાછળ એ યંત્રોને વાસ્તે કોઈ મનુષ્યના હાથની જરૂર રહેશે જ. અને જે માણસોને હાથે જમીન ખેડવી, બી વાવવાં, ધાન્ય એકઠું કરવું, એને ખાંડવું, દળવું, રાંધવું, છોકરાં ઉછેરવાં, ઘર બાંધવું, કાપડ વણવું, ખાળ – સંડાસ – મહોલ્લા સાફ કરવા વગેરેનાં યંત્રો ચાલશે એ હાથો સભ્યતાના આધારસ્તંભ થશે; નહીં કે જે હાથો કેવળ કાગળ પર અક્ષરો પાડતા રહેશે. સાચું છે કે ભણેલાગણેલા લોકોએ માનવ સભ્યતાને વધારવામાં અને એને શોભાવવામાં ફાળો આપ્યો છે, અને એની પ્રસિદ્ધિ પણ કરી છે. પણ સાથે જ એ ન ભૂલવું જોઈએ કે ભીંતની શોભા રંગથી વધે છે તોપણ ભીંત જ રંગનો આશ્રય છે, અને ભીંત વગર રંગને સ્થાન જ નથી મળી શકતું. તેમ સભ્યતાના આધારસ્તંભ પ્રતિષ્ઠિત મનાયેલા ધંધા નથી, પણ ભણેલાં કે વગરભણેલાં ગૃહિણી, ભૃત્ય, ખેડૂત અને કારીગરોના ધંધા છે. એ ધંધાને અપ્રતિષ્ઠિત કહેવા અથવા સમજવા કે એમના પ્રત્યે અનાદર રાખવો, એ કરતાં શરમ

</main> </body> </html>

Page 73

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography - Global control with A4 page sizing */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }
   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       margin: 0 auto;
       padding: 2cm;
       box-sizing: border-box;
       background: white;
       position: relative;
   }
   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }
   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }
   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }
   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }
   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }
   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }
   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }
   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> <header style="display: flex; justify-content: space-between; margin-bottom: 20px;"> ૨૪ કેળવણીવિકાસ </header>

લાગવી અને એ કેવી રીતે સારાં થાય એમાં રસ ન લેવો, એ વિદ્વત્તાનું લક્ષણ ભલે હોય, સભ્યતાનું નથી; અને લોકસેવકનાં અનેક કર્તવ્યોમાં એક આ પણ સમજવું જોઈએ કે એ પોતે આ કર્મોમાં ભાગ લઈને એમની પ્રતિષ્ઠા વધારે, અને એના વિધિઓનું સંશોધન કરે. ગાંધીજી જેને શરીરશ્રમ(શ્રમયજ્ઞ, બ્રેડ લેબર)નો સિદ્ધાન્ત કહે છે તે આ જ છે. 

       हरिजनबंधु, ૩-૨-‘૩૫

૬

ધંધાનો નિશ્ચય

૧

ગુજરાતના પ્રવાસમાં સરકારી કે રાષ્ટ્રીય, હરિજન કે હરિજનેતર, જે જે શાળાઓ કે છાત્રાલયોમાં મારે બોલવાનો પ્રસંગ આવ્યો ત્યાં હું જે એક પ્રશ્ન સૌને પૂછતો તે આ હતો: ‘તમે મોટા થઈને કયો ધંધો કરી તમારું ગુજરાન ચલાવશો તે નક્કી કર્યું છે?’ બેશક ભાગ્યે જ ડઝનેક તરુણો કે છોકરા એવા મળ્યા કે જેઓએ પોતાનો ભાવિ ધંધો નક્કી કરી રાખ્યો હોય. કોલેજના છોકરાઓ પણ મોટે ભાગે જાણતા ન હતા કે તેઓ ગ્રૅજ્યુએટ થયા પછી નિશ્ચિતપણે કયો ધંધો પકડશે. વિનયમંદિરના વિદ્યાર્થીઓમાંથી ઘણાઓને આ પ્રશ્ન સાંભળીને ઊલટું આશ્ચર્ય થયું. એવો પ્રશ્ન વિનયમંદિરની ભૂમિકામાં પુછાય જ કેમ? કુમારમંદિરના વિદ્યાર્થીઓને પૂછ્યો ત્યારે તો શિક્ષકોને પણ આશ્ચર્ય થયું. અને જ્યારે મેં બાળમંદિરના શિક્ષકો આગળ એવી વાત મૂકી કે દરેક બાળકે મોટપણે ગુજરાન માટે કયો ધંધો કરવો જોઈએ તેનો નિશ્ચય તમારાં બાળકોને બાલમંદિરમાંથી જ કરાવી આપજો, ત્યારે તેમને શું લાગ્યું હશે તે હું જાણતો નથી.

</body> </html>

Page 74

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>બંધાનો નિશ્ચય - પૃષ્ઠ ૧૫</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="display: flex; justify-content: space-between; margin-bottom: 20px;">

બંધાનો નિશ્ચય

૧૫ </header>

પ્રવાસમાંથી પાછા ફર્યા પછી એક શિક્ષક તરફથી મળેલા પત્રમાંથી નીચેનો ભાગ ઉતારું છું:

“તમે નાનપણથી જ કયા ધંધામાં પડવું છે તેનો વિચાર કરવાની સલાહ આપો છો. પરંતુ, નાની ઉંમરમાં એ નક્કી કરવા જેટલી સમજણ આવી જાય છે ખરી? દુનિયા જોઈ ન હોય, પોતાની અભિરુચિ કે આવડતની ખબર ન હોય તે ઉંમરે આવો પ્રશ્ન નક્કી શી રીતે થઈ શકે? મને તો લાગે છે કે વિનીત થતાં સુધી સામાન્ય કેળવણી લે, હાથપગ હલાવતાં શીખે, જુદા જુદા ધંધા વિષે જાણે, પછી તે પોતાનો માર્ગ નક્કી કરી શકે. ઉદ્યોગમાં સુતારી, લુહારી, દરજીકામ એવું એવું થોડું થોડું શીખ્યા હોય તે ઉપરથી પોતાનો માર્ગ નક્કી કરી શકે. આમાં વિચારદોષ કે દૃષ્ટિદોષ હોય તે જણાવશો, અને તમારી દૃષ્ટિ વધારે સમજાવશે.”

આ માગણીને માત આપવા પ્રયત્ન કરું છું.

શિક્ષણનો અંગ્રેજી કાળ શરૂ થયો તે પહેલાં છોકરો મોટો થઈને કયો ધંધો કરશે એ વિષે મૂંઝવણ જ ઊભી થતી નહોતી. જેમ હિંદુ હોય તો ચોટલી રાખવી જ જોઈએ અને મુસલમાન હોય તો સુન્નત કરાવવી જોઈએ એ શંકા કાઢ્યા વિના બાળક સ્વીકારી લેતો તેમ મોટા થયે માબાપનો જ ધંધો પોતે કરશે એમ એ નિઃશંકપણે સ્વીકારી લેતો. વેદાંત શીખે, ભક્ત બને, કવિતા રચે, મોટી મોટી હવેલીઓ બાંધે, પુલો ઊભા કરે, રસ્તાઓ પાડે, ચિત્રો દોરે, પોતાના ધંધામાં ઓછો પ્રવીણ હોય કે બહુ પ્રવીણ હોય, ઓછો યશસ્વી થાય કે બહુ યશસ્વી થાય, છતાં ‘સઈનો દીકરો જીવે ત્યાં સુધી સીવે’ તો ખરો જ અને વાણિયાનો દીકરો કોઈ જાતના બાપીકા વેપારવાણિજ્યમાં જ હોય. આ રીતે ધંધાની બાબતમાં કોઈ જાતની અનિશ્ચિતતા નહોતી. ગાંધીજીની ભાષામાં કહીએ તો ‘વર્ણવ્યવસ્થા જળવાયેલી હતી’.

શિક્ષણના અંગ્રેજી કાળમાં આ સ્થિતિ પલટાઈ ગઈ. એમાં કેટલેક અંશે અંગ્રેજી રાજ્યે ઉત્પન્ન કરેલી શિક્ષણ-પ્રણાલિકા કારણભૂત છે, કેટલેક અંશે અંગ્રેજી રાજ્યે નિર્માણ કરેલા નવા ધંધાઓ કારણભૂત છે,

</body> </html>

Page 75

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body>

૨૧

કેળવણીવિકાસ

અને કેટલેક અંશે યંત્રયુગને લીધે જગતના ઉદ્યોગધંધા અને આર્થિક વ્યવહારોમાં થયેલી ભારે ક્રાન્તિ કારણભૂત છે.

અંગ્રેજ કાળ પૂર્વેના શિક્ષણમાં પરંપરાથી ધંધાઓના શિક્ષણની વ્યવસ્થા હશે ખરી, પણ વ્યવસ્થિત રીતે સામાન્ય શિક્ષણ આપવાની કોઈ રીતસર યોજના ન હોય એવો સંભવ છે. આ એક ખામી હતી. એ ખામી અંગ્રેજી રાજ્યને નડી. એને રાજ્યનાં જુદાં જુદાં ખાતાં ચલાવવા માટે જે જે માણસો—નોકરીમાં કે સ્વતંત્ર ધંધાદારી તરીકે —જોઈએ તે સામાન્ય શિક્ષણને અભાવે મેળવવામાં મુશ્કેલીઓ લાગી. એટલે એણે જે શિક્ષણ-પ્રણાલિકા બાંધી તે પહેલાં કેવળ સામાન્ય શિક્ષણ આપનારી, અને પછી ખાતાંઓના ધંધાનું શિક્ષણ આપનારી જ બાંધી. સામાન્ય શિક્ષણનો અભાવ એ આપણા જૂના જીવનની ખામી હતી; અને તે ખામી અંગ્રેજોએ યોજેલી શિક્ષણસંસ્થામાં ભણેલા અને તેમાં ન ભણેલાની વચ્ચેનો ભેદ દેખાઈ આવતાં પ્રજાની નજરે ચડી આવી. આથી, એ શિક્ષણ માટેનું આકર્ષણ દિવસે દિવસે પ્રજામાં વધતું ગયું. આ એટલે સુધી કે એ શિક્ષણની બીજી ખામીઓ પ્રત્યે જ્યારે લોકનાયકનું ધ્યાન ખેંચાયું, અને તેઓ રાષ્ટ્રીય શિક્ષણની યોજનાઓ વિચારવા લાગ્યા, ત્યારે પણ સામાન્ય શિક્ષણમાં કાંઈ પણ ઊણપ ન આવે એની ચિંતા કદી છૂટી નહીં. ઊલટું સરકારી શિક્ષણની ખામી વિશેષ પ્રકારના સામાન્ય શિક્ષણથી જ પૂરી કરવામાં આવે એવી યોજનાઓ વિચારાઈ. અંગ્રેજીને બદલે માતૃભાષાને શિક્ષણનું વાહન કરવું, હિંદીને રાષ્ટ્રીય ભાષા તરીકે સ્થાપન કરવી, ઇતિહાસનું સંશોધન કરી તે રાષ્ટ્રીય ભાવનાપોષક થાય એવી રીતે શીખવવો, માતૃભાષાનો વિકાસ કરવો, થોડાં વર્ષમાં વધારે અભ્યાસ કરાવવો વગેરે વગેરે રાષ્ટ્રીય શિક્ષણનાં ધ્યેય બન્યાં. આ સરકારી તેમ જ બિનસરકારી શિક્ષણનું સાદું નામ ‘સામાન્ય શિક્ષણ’. એનું રોચક નામ ‘સંસ્કારિતાનું શિક્ષણ’.

પણ જેટલો કાળ બાળક કે કિશોર કે યુવાન સામાન્ય શિક્ષણ લેતો હોય, તેટલા કાળમાં એને પોતાના બાપીકા ધંધાનું કે કોઈ બીજા

</body> </html>

Page 76

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>ધંધાનો નિશ્ચય</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="display: flex; justify-content: space-between; align-items: center; margin-bottom: 20px;">

ધંધાનો નિશ્ચય

૨૭ </header>

નિર્વાહદાયી ધંધાનું શિક્ષણ શી રીતે મળે એનો વિચાર કરવાનું કોઈને સૂઝ્યું જ નહોતું. ખામી તો ધંધાઓના શિક્ષણમાં પણ આવી ગયેલી હતી જ. એક કે અનેક કારણથી ધંધાઓ તૂટતા જતા હતા, કળાઓ નાશ પામતી હતી અને અજ્ઞાન વધતું જતું હતું. તેમાં વહેણ બધું સામાન્ય શિક્ષણ પ્રત્યે જ વળ્યું, એટલે જે થોડું જ્ઞાન પરંપરાથી પણ રહેલું હતું તે ભુલાવા લાગ્યું, અને કેટલુંક તો સાવ સ્મૃતિનો વિષય જ બની રહ્યું. પરિણામ એ આવ્યું કે આજે તો આપણે એમ માનતા થઈ ગયા છીએ કે વીસ વર્ષ પહેલાં ધંધો નક્કી કરવો શક્ય જ ન હોય. જીવનમાં વીસ વર્ષ —ઓછામાં ઓછાં પંદર વર્ષ તો ખરાં જ – સામાન્ય શિક્ષણ લેવા માટે હોય. પરિણામ એ આવ્યું કે બાપ ખેડૂત હોય, અને તેના દીકરાઓમાંથી એક વકીલ, એક દાક્તર, એક ઇજનેર, એક વેપારી, એક આબકારી ઇન્સ્પેક્ટર, એક રસાયનશાસ્ત્રી, એક શાળામાસ્તર અને એક તંત્રી કે લેખક હોય એમ બને; અને તેમના દીકરાઓમાં પણ એવી જ વિવિધતા હોય.

આ પરિણામ લાવવામાં સરકારી શિક્ષણ તેમ જ રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ, સનાતની તેમ જ સુધારક, હિંદુ તેમ જ મુસલમાન—સૌએ સરખો હાથ દીધો. કોઈએ આડો હાથ તો ન જ દીધો. વર્ણ એટલે ધંધો એ ગાંધીજીનો અર્થ સ્વીકારીએ તો બધાએ મળી પૂરેપૂરી વર્ણસંકરતા અને અવ્યવસ્થા સ્થાપી દીધી. જન્મથી કોઈનો વર્ણ નક્કી ન હોય એટલું જ નહીં, પણ વીસ-બાવીસ વર્ષનો થાય, કદાચ એકાદ બે બાળકનો બાપ થયો હોય, તોયે પોતાનો વર્ણ કયો છે કે કયો થશે તે એ જાણતો ન હોય. જેને પોતાનો જ વર્ણ જાણવાનાં ફાંફાં હોય તે બાળકને કયા ધંધાના આનુવંશિક સંસ્કારો આપે વારુ?

આ આપણી અત્યારની સ્થિતિ છે. એમાંથી નીકળવાની જરૂર છે. કેવળ આર્થિક દુર્દશાના ઉકેલો શોધવા માટે નહીં, જોકે એ કારણ પણ કાંઈ નજીવું કે ગૌણ સમજવા જેવું નથી; પણ પ્રજાના બૌદ્ધિક અને ચારિત્રના વિકાસ માટે પણ. માણસ બી. એ. અને એમ. એ. સુધી

</body> </html>

Page 77

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ - Page 28</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body>

૨૮ કેળવણીવિકાસ

અભ્યાસ કરે, પૂર્ણ તારુણ્યમાં આવી ચૂક્યો હોય છતાં પોતે જીવનમાં કયો ધંધો કરી શકે એમ છે, કયા ધંધાને માટે પોતાનાં શરીર અને મન ઘડાયેલાં છે એ જાણી જ ન શકે એ કેવી વિષમ અને દયામણી સ્થિતિ છે! પોતે અમુક ધંધો જાણતો હોય, છતાં આર્થિક પરિસ્થિતિ એને બેકાર રાખે એમ બને. પણ પોતે કશું કરી શકવા માટે તૈયાર જ ન થયો હોય, અને શાની તૈયારી કરવી એની જ મૂંઝવણમાં વીસમે વર્ષે પણ હોય એ કેવળ આર્થિક દુર્ભાગ્ય નથી, પણ માનસિક અને નૈતિક દુર્ભાગ્ય પણ છે.

આનો ઉપાય એક જ છે. ગાંધીજીના શબ્દોમાં તે એ કે આપણે વર્ણવ્યવસ્થાને ફરી એના શુદ્ધ સ્વરૂપમાં સ્થાપીએ. વ્યવહારની ભાષામાં એનો અર્થ એ કે વહેલામાં વહેલી ઉંમરે આપણે દરેક બાળકને નિશ્ચય કરાવી દઈએ કે, ‘તારે મોટા થઈને અમુક પ્રકારના ધંધામાં પડવાનું છે. તું કુટુંબની કે તારી શક્તિ, હોંશ, મહેનત અને બુદ્ધિ પ્રમાણે ગમે તેટલું સામાન્ય—સંસ્કારિતાનું શિક્ષણ મેળવ, તારાથી શક્ય તેટલાં કળાકૌશલ્ય સંપાદન કર, પણ તારે અમુક ધંધો કરવાનો છે એ પણ તું ભૂલીશ નહીં, અને તેને માટે પણ તારે નાનપણથી તૈયારી કરવી જોઈએ. એ ધંધામાં તને તારાં પુરુષાર્થ અને નસીબ સાથ આપે તો તું ઊંચામાં ઊંચી શ્રેણીએ ચડજે; એ સાથ ન આપે તો સામાન્ય કક્ષામાં રહેજે. પણ તારે ધંધો તો આ જ કરવાનો છે એ નિશ્ચય રાખજે.’

આવો નિશ્ચય કરવામાં માબાપ તથા શિક્ષક બાળકનાં આનુવંશિક સંસ્કાર, સ્વભાવ, જન્મગત સિદ્ધિઓ, શ્રમપ્રાપ્ત સિદ્ધિઓ, માતાપિતાની આર્થિક વગેરે શક્તિઓ ઇત્યાદિનો જરૂર વિચાર કરી લે. પણ એ વિચાર કરવામાં વર્ષોનાં વર્ષો વહી જવાં ન જોઈએ. જેટલો જલદી નિશ્ચય કરાવી શકાય તેટલો સારો. અને, તેમાં સામાન્ય રીતે કૌટુંબિક ધંધાને પસંદગી આપવાનું વળણ હોવું જોઈએ. અપવાદરૂપે જ બાળકને માબાપથી જુદા પ્રકારના ધંધામાં પડવાપણું હોવું જોઈએ.

</body> </html>

Page 78

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>ધંધાનો નિશ્ચય</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body>

ધંધાનો નિશ્ચય

૨૯

૨

આજના કાળમાં ભલે અઢાર નહીં પણ અઢારસો પ્રકારના ધંધાઓ થયા છે, અને તેમાં દિવસે દિવસે ઉમેરો થતો જ જાય છે. છતાં, એ બધા ધંધાઓને તપાસીશું તો એમાંથી બધા ધંધાઓને આઠ-દશ ગોત્રોમાં વહેંચી શકાય એવો સંભવ છે. દાખલા તરીકે, સુથાર, લુહાર, કડિયો, ટર્નર, ફિટર, રિપેરર, સિવિલ એંજિનિયર, મિકૅનિકલ એંજિનિયર, વીજળીનો એંજિનિયર, વિમાનનો એંજિનિયર, એંજિન બનાવનાર વગેરે ધંધાદારીઓનું ગોત્ર એક જ છે એમ કહી શકાય. આપણે એને મિસ્ત્રી અથવા કારીગર તરીકે ઓળખીએ છીએ. એમાં ભલે કોઈ આઠ આના રોજ મેળવનાર જ થાય અને કોઈ એંશી રૂપિયા રોજ મેળવનાર થાય. એમાં જે કાંઈ અન્યાય હોય તે ટાળવાનો વિચાર અહીં આપણે કરતા નથી. ધંધાનો પ્રાથમિક નિશ્ચય કરાવવાનો એટલે ઓછામાં ઓછો એના ધંધાના ગોત્રનો નિશ્ચય કરાવવાનો. પછી એ જેમ જેમ મોટો થાય તેમ તેની શાખાઓ અને ઉપશાખાઓનો નિર્ણય થતો જાય.

જો આ રીતે બાળક એના ભાવિ ધંધા વિષે નિશ્ચિત થઈ જાય તો એથી કેવળ એને જ સીધો માર્ગ શોધવામાં મદદ ન થાય, પણ આપણી શિક્ષણપ્રવૃત્તિઓ પણ વધારે ચોક્કસ માર્ગો લે. સામાન્ય શિક્ષણ પણ સર્વે માણસોને માટેના સામાન્ય સંસ્કારોનું જ શિક્ષણ નથી હોતું. અમુક મર્યાદા પછી વકીલના ધંધા માટે તૈયાર થનારનું સામાન્ય શિક્ષણ એક પ્રકારનું હોય, દાક્તર માટે જુદા પ્રકારનું હોય; ખેડૂત- શાળામાં સામાન્ય શિક્ષણની એક દૃષ્ટિ હોય, મજૂરશાળામાં જુદી હોય. એટલે જે ગોત્રના ધંધા માટે શાળા ચાલે તેના સામાન્ય શિક્ષણમાં પણ છેક શરૂઆતથી જ કાંઈક ખાસ ભાત પડે.

અર્થાત્, આમાં એ સૂચના પણ રહેલી જ છે કે કેવળ સામાન્ય શિક્ષણ-સંસ્કારિતા-ની શાળા એ ખામીભરેલી સંસ્થા છે. એનું પરિણામ એ આવ્યું છે કે જેમ જેમ વિદ્યાર્થી મોટો થાય છે તેમ તેમ એ શો ધંધો કરવો એ વિષે સંશયાત્મા થાય છે એટલું જ નહીં, પણ બાપીકો

</body> </html>

Page 79

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણી વિકાસ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="display: flex; justify-content: center; margin-bottom: 20px;">

૩૦ કેળવણી વિકાસ

</header> <main>

ધંધો તો ભૂલી જ જાય છે અને એના બહોળા શિક્ષણનો એના બાપીકા ધંધાના વિકાસ માટે ઉપયોગ થવાને બદલે ઊલટો એ ધંધા માટે એને એનું શિક્ષણ નાલાયક જ કરે છે.

ધંધાના નિશ્ચય અને તેના શિક્ષણની બાળપણથી જ વ્યવસ્થા થવા ઉપરાંત, દરેક બાળક માટે એક ઇતરોદ્યોગ — વધારાના ધંધા —ની પણ જરૂર ગણાય. ઇતરોદ્યોગમાં બે લક્ષણો જોઈએ: મુખ્ય ધંધાની સાથે આરામ વખતે પૈસા માટે નહીં પણ કેવળ શોખ તરીકે પણ એ પ્રિય લાગે. આવશ્યકતા પડયે, અથવા એવી અનુકૂળતા જ મળી જાય તો, એ રોજી આપનારો પણ કરી શકાય. આ ઉપરાંત એક ત્રીજું લક્ષણ પણ કોઈક વાર હોઈ શકે: તે એ કે એનું જ્ઞાન મુખ્ય ધંધાને અલં- કૃત — કળામય — કરવામાં ઉપયોગી થાય. આ ઇતરોદ્યોગની પસંદગીમાં બાળકના વ્યક્તિત્વને—એના મનને અનુકૂળ લાગે એવી પ્રવૃત્તિ શોધવાને પૂરેપૂરી તક રહે છે.( અર્થાત્, હું અહીં ઇતરોદ્યોગ તરીકે સહોદ્યોગ, એટલે કાંતણ-પીંજણની જેમ એક ધંધાની સાથે ચાલનારા બીજા ધંધાનો વિચાર નથી કરતો. એનો સમાવેશ તો મુખ્ય ઉદ્યોગમાં જ થાય.)

દરેક માણસ પોતાના મનને અનુકૂળ હોય એવી જ પ્રવૃત્તિમાં રાતદિવસ લાગી શકતો હોય અને તે દ્વારા પોતાની આજીવિકા પણ ચલાવી શકતો હોય તો કેવું સારું! પણ જે જાતના સંસારમાં આપણે પડ્યા છીએ તેમાં એવી અનુકૂળતા સૌને પ્રાપ્ત નથી થતી; ઘણા ઓછાને પ્રાપ્ત થાય છે. એથી ઉદાસ થયે, નિરાશ થયે, બડબડાટ કર્યે કશું વળે નહીં. એથી જ ધર્મ એ મનોનુકૂળ પ્રવૃત્તિઓનો માર્ગ મનાયો નથી, પણ કર્તવ્યનો માર્ગ મનાયો છે. તેથી મનોનુકૂળતા કરતાં કર્તવ્યને આપણે પહેલો આદર આપતાં શીખીએ — એ પ્રથમ ધર્મ છે, અને મનોનુકૂલ પ્રવૃત્તિને આજીવિકા માટે નહીં પણ શોખ માટે, નિવૃત્તિ માટે, વૈયક્તિક વિકાસ માટે રાખીએ — એ બીજો ધર્મ છે.

</main> <footer style="text-align: right; margin-top: 20px; font-style: italic;"> 

       हरिजनबंधु, १२-૧-‘૩૬
   </footer>

</body> </html>

Page 80

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body>

કેળવણીવિકાસ

ખંડ ૨ જો

સેવાગ્રામ

</body> </html>

Page 81

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણી અને મજૂરી</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <main style="position: relative;">

૧
કેળવણી અને મજૂરી

કેળવણીમાં ઉદ્યોગને અવશ્ય સ્થાન હોવું જોઈએ એ બાબતમાં શિક્ષણશાસ્ત્રીઓમાં હવે ભાગ્યે જ મતભેદ છે. પણ એ પ્રત્યે કેવી રીતે વધવું એ હજુ એટલું સ્પષ્ટ નથી. ‘ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણી’નો એક અર્થ અહીં રજૂ કરું છું.

હું માનું છું કે દરેક પાઠશાળાની સાથે ઉદ્યોગવિભાગ હોવો જોઈએ; અને, એથી ઊલટું, દરેક ઉદ્યોગસંસ્થા સાથે તેમાં કામ કરનારાઓ માટે પાઠશાળાની યોજના હોવી જોઈએ. બાળકો પાઠશાળામાં ભણે અને તેના ઉદ્યોગવિભાગમાં કામ કરે અને ઉદ્યોગ પણ શીખે. મોટાઓ ઉદ્યોગ કરે અને સાથે ઉદ્યોગસંસ્થાઓની પાઠશાળાઓમાં ભણે. આમ એકની સાથે બીજી સંસ્થા હોવી જ જોઈએ.

દુનિયામાં માણસજાતના મોટા ભાગને મહેનતુ અને કઠણ જીવન ગાળવાનું હોય છે; કોઈ ને કોઈ જાતનો સ્નાયુશ્રમભર્યો ઉદ્યોગ કરીને જ નિર્વાહ કરવાનો હોય છે. અને જેમને તેમ કરવું નથી પડતું તેમનાયે વિકાસ માટે તેમની સ્નાયુશ્રમભર્યાં એટલે મજૂરીનાં કામો કરવાની શક્તિ કેળવવાની જરૂર છે. આથી, પાઠશાળાઓની યોજના એવી રીતે થવી જોઈએ કે જેથી તેનો ક્રમ પૂરો કરનાર યુવાન કે યુવતી મજૂરી(સ્નાયુશ્રમ) કરવાની શારીરિક, માનસિક અને બૌદ્ધિક લાયકાત ધરાવે. મોટપણે એને એવો શ્રમભર્યો ઉદ્યોગ ન કરવો પડે અને, તેથી, તે ન કરે તો ભલે. પણ જરૂર ઉત્પન્ન થાય છતાં એની કેળવણીને લીધે(બલ્કે કેળવણીની ન્યૂનતાને લીધે) એ એવો ઉદ્યોગ કરવા શરીરથી, મનથી કે બુદ્ધિથી નાલાયક બને એમ ન થવું જોઈએ.

<footer style=" bottom: 20px; width: 100%; text-align: center;"> के-३ ३३ </footer> </main> </body> </html>

Page 83

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ - Page 34</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body>

૩૪

કેળવણીવિકાસ

સ્નાયુશ્રમ કરાવનાર મજૂરીના ત્રણ વર્ગ પાડી શકાય:

  1. જે કામોમાં યંત્રવત્ એકવિધ( monotonous) સ્નાયુશ્રમ જ કરવાનો હોય તેવાં જડ મજૂરીનાં.
  2. જે કામોમાં ધ્યાનપૂર્વક, ઓછીવત્તી તાલીમપૂર્વક, તથા વિવિધ પ્રકારનો સ્નાયુશ્રમ કરવાનો હોય તેવાં કારીગરી અથવા કુશળ મજૂરીનાં.
  3. જે કામોમાં ગણતરીવાળો, શાસ્ત્રજ્ઞાનપૂર્વક સ્નાયુશ્રમ કરવાનો હોય તેવાં મિસ્ત્રીગીરી કે ઇજનેરીનાં.

મનુષ્યોમાં મજૂરી માટે જે અણગમો કેળવાયેલો છે તેને પરિણામે જેમ મજૂરીનાં કામો કરતાં બેઠાડુ કે બુદ્ધિનાં કામો માટે વધારે મોહ હોય છે, તેમ મજૂરીના ધંધાઓમાંયે ઉપલા વિભાગોની એક એક કરતાં ચડિયાતી કિંમત સમજવામાં આવે છે.

પણ માનવજીવનનો વિચાર કરતાં જણાય છે કે કેવળ જડ મજૂરીનાં કામો કર્યાં વિના જીવન નભી શકે એમ છે જ નહીં. કંટાળાથી કરો, હોંશથી કરો, કે કર્તવ્યબુદ્ધિથી હર્ષશોકરહિત થઈ કરો, એ કરવાં તો પડે જ છે. ઊલટું જેમ જેમ યંત્રસુધારણા થતી જાય છે તેમ તેમ કુશળતાવાળાં કામો માટે પણ તેનાં યંત્રો યોજાતાં જાય છે, અને તેને કેવળ જડ મજૂરીનાં કામો કરી મૂકવામાં આવે છે. મતલબ કે ઉદ્યોગોની ક્રિયાઓ યંત્રોથી કે હાથથી થાય, પણ જડ સ્નાયુશ્રમમાંથી બધાંને મુક્તિ મળે એ શક્ય નથી. એટલે એવાં કામો પ્રત્યે અણગમો કેળવવો, એ કરવાની ટેવ છોડવી તથા એ કરવા અશક્ત થવું એ માનવજીવન ટકાવવાની એક અનિવાર્ય શરત ન પાળવા બરાબર છે. એથી માનવજીવનને શિક્ષા થયા વિના ન જ રહે. જે એમાંથી છટકે છે તેમનો સ્નાયુવિકાસ ઓછો થાય છે અને તેઓમાં પેઢી દર પેઢી અપંગતા આવે છે. આમ બંને રીતે હાનિ જ થાય છે. આ વાતનો પુરાવો આપણા પેઢી દર પેઢી બેઠાડુ કામો કરનાર તથા ‘ભણેલા’ઓનાં શરીર આપે છે.

</body> </html>

Page 84

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણી અને મજૂરી</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="display: flex; justify-content: space-between; margin-bottom: 20px;">

કેળવણી અને મજૂરી

૩૫ </header> <main>

આથી ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણીનો અર્થ, મારી દૃષ્ટિએ, એ છે કે કેવળ મજૂરીનાં એકવિધ અને શ્રમભર્યાં કામો માટે શરીરની શક્તિ કેળવવી અને ટકાવવી અને તે પ્રત્યે માનસિક અરુચિ ઉત્પન્ન કરનારા સંસ્કારો અને સંયોગો તોડવા. આથી વિદ્યાર્થીઓને જડ શ્રમ કરવાનો મહાવરો રહે એવાં કાર્યોમાં પણ જોડવા જોઈએ.

આનો અર્થ એ નથી કે કારીગરી અને ઇજનેરીના શિક્ષણને ગૌણ સ્થાન આપવાનું છે. એમ કરવામાં આવે તો સ્નાયુશ્રમવાળા ઉદ્યોગો કરવાની બૌદ્ધિક લાયકાત વધે નહીં. અને તે પણ સમાજને હાનિકારક જ થાય.

આમ શાળાઓ એવી રીતે યોજાયેલી હોવી જોઈએ કે એમાં વિદ્યાર્થીઓ પૂરતી જડ મજૂરી કરતા હોય, કારીગરી શીખતા હોય અને સાથે પાઠો પણ ભણતા હોય. એવી સંસ્થાઓના ઉચ્ચ અભ્યાસક્રમમાં ઇજનેરીનું શિક્ષણ આવે.

એવા ઉચ્ચ ક્રમ માટે ખાસ પાઠશાળા કરતાં ઉદ્યોગસંસ્થા જુદા જુદા ધંધાઓનાં વધારે સગવડભર્યાં સ્થાનો હોય એ સંભવનીય છે. એ સિદ્ધાંત કરતાં સગવડ અને કરકસરનો વિષય છે.

પણ ઔદ્યોગિક શિક્ષણનાં એકેએક આવશ્યક લક્ષણ પ્રત્યે ધ્યાન ખેંચવાની જરૂર છે ખરી.

એક તો ‘ઉદ્યોગ’ને તો છેક આરંભથી એના શુદ્ધ અર્થમાં જ સમજવો જોઈએ. એટલે કે નાની કે મોટી જે કોઈ વસ્તુ બાળક બનાવે તે જીવનમાં કોઈકનેયે વાપરવાની વસ્તુ હોય કે તેનો કોઈ ભાગ હોય. રમકડું હોય તોયે સાચું રમકડું હોય, કેવળ બનાવનાર બાળકના વિનોદાર્થે બનાવેલું ન હોય. પોતે જે બનાવે છે તેનો કાંઈક ઉપયોગ થવાનો છે એવા જ્ઞાનપૂર્વક બાળકની એમાં પ્રવૃત્તિ અને યોજના હોવી જોઈએ. તો જ બાળક ‘ઉદ્યોગ’ કરે છે એમ કહેવાય.

બીજું, વ્યાયામ વગેરે શારીરિક તાલીમને ઉદ્યોગની અવેજીમાં મૂકીને નહીં ચાલે. વ્યાયામ, રમતો, કવાયત વગેરેનું ક્ષેત્ર અને પ્રયોજન

</main> </body> </html>

Page 85

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ - Page 36</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="display: flex; justify-content: space-between; margin-bottom: 20px;"> ૩૬ કેળવણીવિકાસ </header>

સ્વતંત્ર છે. તે આવશ્યક છે, પણ તે ઔદ્યોગિક શરીરશ્રમની જગા લઈ શકે નહીં.

આવી પાઠશાળાઓનો ખર્ચ એના વિદ્યાર્થીઓના ઉદ્યોગમાંથી જ નીકળવો જોઈએ એમ ગાંધીજીની સૂચના છે. એમ ન થઈ શકે તો બીજી બે સૂચનાઓ એવી છે કે વિદ્યાર્થીઓનો પોતાનો ખર્ચ તેમની મહેનતમાંથી નીકળવો જોઈએ, અથવા કમમાં કમ, પાઠશાળાનો ઉદ્યોગ- વિભાગ સ્વાવલંબી થવો જોઈએ. મારે કબૂલ કરવું જોઈએ કે એવી એકાદ શરત સંભાળીને જ પાઠશાળાની યોજના કરવાનો માર્ગ મને હજુ સ્પષ્ટ દેખાતો નથી. એટલું કહી શકાય કે આ ત્રણમાંથી, આજના પ્રજા- માનસ અને ગરીબાઈની દૃષ્ટિએ, વિદ્યાર્થીના શ્રમનું મહેનતાણું ફી ખાતે જમા થાય તેના કરતાં એમને કમાણીરૂપે મળે એવી વ્યવસ્થા વધારે સંતોષકારક અને પરિણામદાયી થશે એમ લાગે છે. પણ તે સાથે જ જેની કિંમત આપવી પડતી નથી તે વિદ્યા બહુ સફળ થતી નથી. આથી હું વચલો માર્ગ સૂચવું: એટલે કે વિદ્યાર્થીની મજૂરીનો અમુક ભાગ ફી ગણાય, અને બાકીનો એની કમાણી.

ઉદ્યોગમાંથી પાઠશાળાનો બધો ખરચ નીકળે કે ન નીકળે એ મુદ્દાનો પ્રશ્ન નથી. કારણ ગમે તે સંજોગોમાં આપણને શિક્ષણનો પ્રચાર તો જોઈએ જ છે. એ માટે બીજાં ખાતાંઓમાંથી એકેએક પાઈ આપણે બચાવવા તૈયાર રહીશું. શિક્ષણના ખરચ પ્રત્યે આપણે ભવિષ્યમાં વળતર આપનારા રોકાણની દૃષ્ટિએ જ જોવું જોઈએ. અત્યાર સુધી તો કેવળ પુસ્તકશિક્ષણના ખર્ચ પ્રત્યેયે આપણે સારા રોકાણ તરીકે જોતા આવ્યા છીએ. તો પછી ઔદ્યોગિક શિક્ષણની તો આપણે વધારે ઊંચી કિંમત સમજવી ઘટે.

મુદ્દો ખરચનો નથી પણ કુશળ શિક્ષણનો છે. ગાંધીજી કહે છે કે કુશળતા કેવળ શિક્ષણશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ નહીં પણ અર્થશાસ્ત્ર અને શરીર- શાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ પણ હોવી જોઈએ. એમાં દોષ કાઢવા જેવું કશું દેખાતું

</body> </html>

Page 86

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણી અને મજૂરી</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

કેળવણી અને મજૂરી ૩૭

</header> <main>

નથી. અમુક વ્યક્તિગત શાળાઓને આપણે આર્થિક દૃષ્ટિએ કુશળ ન કરી શકીએ તોયે એ બાબત પર આપણું ધ્યાન રહેશે તો આપણે, કમમાં કમ, નુકસાનને ઓછું કરવામાં તથા કેટલીક જાતની શાળાઓને સ્વાવલંબી કરવામાંયે ફાવી શકીશું. અને એમ પણ ન થાય તોયે તેથી આપણાં સાધનો વધવાનાં છે, ઘટવાનાં નથી. શિક્ષણશાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ રેઢિયાળ કેળવણીથી સંતોષ માની લેવો એ ગાંધીજીના સ્વભાવમાં નથી; અને આર્થિક લાભ પર બહુ નજર રાખવાથી કેળવણીમાં રેઢિયાળપણું આવે છે એમ જોવામાં આવે તો એ તેવા લાભને છોડી દેતાં ડરે એવા નથી. કાંતનારીના મજૂરીના દરથી અસંતુષ્ટ થઈ તે વધારી દઈ મોંઘી ખાદી વધારે મોંઘી કરી ચરખા સંઘને જોખમમાં મૂકતાં એમને આંચકો લાગ્યો નહીં એ આપણે જાણીએ છીએ ને

આથી, આ બાબતમાં ઉકેલ શોધવાનો માર્ગ એ નથી કે શી રીતે ગાંધીજીની દલીલો તોડી શકાય અને ગાંધીજી ઇચ્છે છે તે અશક્ય છે, એમ બતાવવા તરફ આપણી વિચારશક્તિને વાળવી; પણ શી રીતે આપણે એમની કલ્પનાને વધારેમાં વધારે સફળ કરી શકીએ એ રીતે વાળવાનો છે.

</main>

हरिजनबंधु, ૨૪-૧૦-‘૩૭

</body> </html>

Page 87

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography - Global control with A4 page sizing */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }
   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       margin: 0 auto;
       padding: 2cm;
       box-sizing: border-box;
       background: white;
       position: relative;
   }
   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body>

૨

વર્ધાપદ્ધતિ*

  1. ગાંધીજીએ રજૂ કરેલી શિક્ષણની યોજનાને અહીં ‘વર્ધાપદ્ધતિ ‘ને નામે ઓળખાવી છે.
  2. માનવકુટુંબમાં એક જવાબદાર કુટુંબીજનનું સ્થાન ભવિષ્યમાં લઈ શકે એ રીતે બાળકને કેળવવામાં અહિંસા-તત્ત્વનો અમલ શી રીતે થઈ શકે, તે એ યોજના દેખાડે છે.
  3. એ યોજના વિષે વ્યાપકપણે એ દાવો છે કે પ્રજામાં ખૂની લડાયક વૃત્તિને બદલે શાંતિસ્થાપક વૃત્તિ નિર્માણ કરવી હોય તો, ઘટતા ફેરફારો કરીને, આ પદ્ધતિ સર્વે દેશોના અને જાતિના લોકોને લાગુ કરી શકાય. હિંદુસ્તાન માટે તો એ જ એક યોગ્ય પદ્ધતિ છે.
  4. બાળક સારું-નરસું સમજવાની કાંઈક શરૂઆત કરે તે ઉંમરથી જ સમાજજીવનનાં કર્તવ્યોમાં એને ભાગ લેતું કરવું એ આ પદ્ધતિનું ધ્યેય છે.
  5. આ પદ્ધતિનું મધ્યબિંદુ એકાદ ઉત્પાદક ધંધો છે. સર્વ પ્રકારની કેળવણી, મોટે ભાગે, એ ઉદ્યોગ દ્વારા અને એની સાથે ગૂંથીને અપાય. દાખલા તરીકે, ઈતિહાસ, ભૂગોળ, ગણિત, ભૌતિક તથા સામાજિક શાસ્ત્રો તેમ જ સામાન્ય સાહિત્ય, બધાં એ ઉદ્યોગની આસપાસ અને એની જોડે સાંકળીને શીખવવામાં આવે. એ વિષયોની બીજી બાબતો છોડી દેવામાં ન આવે; પણ ગ્રથિત(ગૂંથેલી) કેળવણી પર વધારે ભાર હોય.

* આ લેખનું મથાળું પહેલાં ‘સેગામપદ્ધતિ’ આપેલું હતું પણ હવે ‘વર્ધાપદ્ધતિ’ નામ રૂઢ થઈ ગયેલું હોવાથી એ મથાળું કર્યું છે.

૩૮

</body> </html>

Page 88

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography - Global control with A4 page sizing */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }
   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       margin: 0 auto;
       padding: 2cm;
       box-sizing: border-box;
       background: white;
       position: relative;
   }
   h1 {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }
   h2 {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }
   h3 {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }
   h4 {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }
   p {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }
   blockquote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }
   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }
   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body>

વર્ણપદ્ધતિ

૩૯

૬. ઉદ્યોગ એ શિક્ષણનું કેવળ સાધન કે વાહન જ નથી. પણ, જેટલે અંશે માનવજીવન માટે એ અનિવાર્ય છે તેટલે અંશે, એ કેળવણીનું સાધ્ય પણ છે. એટલે કે સર્વ પ્રકારના શરીરશ્રમ માટે — તે ભંગીકામ હોય તોપણ — આદરબુદ્ધિ, અને પ્રામાણિકપણે શરીરશ્રમ કરીને જ પોતાનું ગુજરાન કરવું જોઈએ એવી કર્તવ્યનિષ્ઠા ઉત્પન્ન થાય એ આ કેળવણીનું એક ધ્યેય છે.

૭. વિદ્યાર્થીને જે ઉદ્યોગ શીખવવામાં આવે તે દ્વારા તેની સર્વે આધ્યાત્મિક, નૈતિક, બૈૌદ્ધિક અને શારીરિક શક્તિઓને પ્રગટ કરવી, એ આ પદ્ધતિના શિક્ષકનું લક્ષ્ય હોય.

૮. એમાં સમાજશાસ્ત્રો અને આરોગ્યશાસ્ત્ર કેવળ શિક્ષણવર્ગના વિષયો તરીકે શીખવવામાં ન આવે. પણ, મૂગાં પ્રાણી સહિત, આખા ગામની જુદી જુદી રીતે સેવા કરવાના સામુદાયિક અને વ્યક્તિગત કાર્ય- ક્રમો ઘડીને તે દ્વારા શીખવવામાં આવે. ચારે બાજુ સમાજ પર સંસ્કૃતિનો પ્રકાશ ફેલાવનાર દીપસ્તંભ તરીકે શાળાનું અસ્તિત્વ હોવું જોઈએ.

૯. ટૂંકામાં કહીએ તો આ પદ્ધતિ “હાથ અને જ્ઞાનેન્દ્રિયો દ્વારા વ્યક્તિનાં બુદ્ધિ અને હૃદયને કેળવે, અને શાળા દ્વારા સમાજ અને પર- માત્મા પર્યંત તેને પહોંચાડે.”

૧૦. શાળાના સામુદાયિક જીવનમાં રહીને રોજ ત્રણથી ચાર કલાક સહપરિશ્રમ કરવો, એ બાળા કે બાળક દરેકને માટે આરોગ્યકારક અને સરસ કેળવણી છે. “વિજ્ઞાન અને ઉદ્યોગ બન્નેના વિકાસને માટે, તેમ જ સર્વ સમાજના એકંદર લાભ માટે, મનુષ્ય ગમે તે વર્ગનો હોય, તેને એવું શિક્ષણ મળવું જોઈએ કે તે પૂરી વૈજ્ઞાનિક તાલીમ સાથે પૂરી હાથ-ઉદ્યોગની તાલીમ ભેળવી શકે.”(ક્રૉપૉટકિન)

૧૧. આજની શિક્ષણપદ્ધતિમાં ઘણાખરા વિદ્યાર્થીઓ, કૉલેજનો અભ્યાસ પૂરો થતાં સુધીયે, શિક્ષણ પૂરું થયા પછી પોતે શું કરશે તે સમજી શકતા નથી. જો ઘરની સ્થિતિ અત્યંત નિરાશાજનક ન હોય તો કેટલાયે છોકરા અને છોકરીઓ પ્રાથમિકમાંથી માધ્યમિક શાળાઓમાં,

</body> </html>

Page 89

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography - Global control with A4 page sizing */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }
   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       margin: 0 auto;
       padding: 2cm;
       box-sizing: border-box;
       background: white;
       position: relative;
   }
   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body>

૪૦

કેળવણીવિકાસ

અને તેમાંથી કોલેજોમાં ભારે ખર્ચ ઉપાડીને જતાં હોય છે. તેમ કરવા- માં તેમનો ઉદ્દેશ, જે સંસ્કારિતાનું શિક્ષણ આપવાનો શાળાઓ તથા કોલેજો દાવો કરે છે, તે લેવાનો હોય છે એમ કહી શકાય નહીં. પણ બીજું શું કરવું તે સમજાતું ન હોવાથી તેઓ ભણ્યે જાય છે. આજીવિકા માટે મુખ્ય ધંધો શો કરવો તે કઠણ પ્રશ્નનો નિકાલ લાવવાની તારીખ જેટલી બને તેટલી આગળ ધકેલવી, એ જ વિચારથી તેઓ એક પછી એક પરીક્ષાઓ આપ્યે જાય છે. જે સ્ત્રી કે પુરુષને, પોતાની શરૂઆતની ઉંમરનાં વીસ કે વધારે વરસ આ રીતે ધ્યેય વિના ગાળવાં પડે, તેનામાં જીવનનાં સર્વે કાર્યોમાં દીર્ઘસૂત્રીપણું, સંશયવૃત્તિ, અનિશ્ચિતતા અને જાતે નિર્ણય કરવાની અશક્તિ નિર્માણ થાય જ. વર્ધાપદ્ધતિનું ધ્યેય એ છે કે દરેક બાળકને જેટલી બને તેટલી વહેલી ઉંમરે એણે જીવનમાં શો વ્યવસાય કરવો યોગ્ય છે તેનો નિશ્ચય કરાવવો, અને જીવનના યોગ્ય ધારણપોષણ માટે જેટલી ઓછામાં ઓછી કમાણી થવી જોઈએ તેટલી કમાણી તો થાય જ એવા એક ધંધાનું એને જ્ઞાન આપવું.

૧૨. લેખન-વાચન દ્વારા અનેક વિષયોની માહિતી તથા તાર્કિક(કે તેના જેવી લાગતી) ચર્ચાઓને સમજવાની શક્તિ, એવી સાક્ષરતાની વ્યાખ્યા કરીએ તો એને વર્ધાપદ્ધતિમાં જ્ઞાન માન્યું નથી કે જ્ઞાનનું સાધન પણ માન્યું નથી; પણ જ્ઞાનને(તેમ જ ઓપ ચડાવેલા અજ્ઞાનને) પ્રગટ કરવાની સાંકેતિક પદ્ધતિ માની છે. જો જ્ઞાનનાં મુખ્ય મૂળો લીલાં હોય તો એ સંકેતોનું જ્ઞાન જરૂરી અને ઉપયોગી છે. વર્ધાપદ્ધતિનું ધ્યેય એ મૂળોને લીલાં રાખવાનું છે. એ માટેનાં સાધનો કામ, અવલોકન, અનુભવ, પ્રયોગ, સેવા અને પ્રેમ છે. એ વિના પુસ્તકશિક્ષણ વિદ્યાર્થીનાં હૃદય અને બુદ્ધિના વિકાસમાં વિઘ્નરૂપ પણ થાય છે અને એના શરીરનેયે બગાડે છે.

૧૩. વર્ધાપદ્ધતિ પ્રમાણે વિદ્યાર્થીની ‘પાયારૂપ કેળવણી’માં નીચેના વિષયોનો સમાવેશ થવો જોઈએ. માતૃભાષાનું સારું જ્ઞાન; માતૃ- ભાષાના સાહિત્યનો સાધારણ સારો પરિચય; દેશની રાષ્ટ્રભાષાનું વહેવારુ

</body> </html>

Page 90

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>વર્ધાપદ્ધતિ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body>

વર્ધાપદ્ધતિ

૪૧

જ્ઞાન; ગણિત, ઇતિહાસ, ભૂગોળ, ભૌતિક તથા સામાજિક શાસ્ત્રો, આલેખન, સંગીત, કવાયત, ખેલ, વ્યાયામ વગેરે વિષયોનું સામાન્ય જ્ઞાન; તથા એકાદ ધંધામાં એટલી કુશળતા કે જે સામાન્ય શક્તિના વિદ્યાર્થીને સાધારણ કમાણી કરવાની શક્તિ આપે, તથા ખંતીલા અને હોંશિયાર વિદ્યાર્થીને, તેની ઇચ્છા હોય તો સાહિત્યિક કે ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રોમાં વિશેષ કેળવણી મેળવવાની તૈયારી કરી આપે. ‘પાયારૂપ કેળવણી’માં અંગ્રેજી તથા જેનો સામાન્ય રીતે વહેવારુ જીવનમાં ઉપયોગ ન હોય, અથવા જે બુદ્ધિના વિકાસમાં અનિવાર્ય ન હોય, અથવા પોતાને હાથે પોતાની કેળવણી વધારવા માટે જેની સામાન્ય રીતે પાયારૂપે જરૂર લાગતી ન હોય — તેવા સર્વ વિષયોનો સમાવેશ આવશ્યક નથી.

૧૪. ‘પાયારૂપ કેળવણી ‘નો અભ્યાસક્રમ સાત વર્ષથી ઓછો ન હોવો જોઈએ. જરૂર હોય તો થોડો લંબાવી શકાય. નીચે સમજાવ્યા મુજબ જો શાળાઓ સ્વાવલંબી થાય અને વિદ્યાર્થીઓના પાલકોને પણ એમાંથી કાંઈક લાભ મળે તો વિદ્યાર્થીઓને વધારે લાંબો વખત કેળવણી આપવામાં પાલકોને અડચણ આવે નહીં.

૧૫. વર્ધાપદ્ધતિની પાછળ રાજ્યનાં કર્તવ્યો વિષે અને યોગ્ય નિર્વાહની અલ્પતમ મજૂરી વિષે કેટલાક સિદ્ધાંતો રહ્યા છે. એ નીચેની કલમોમાં રજૂ કર્યા છે.

૧૬. જે સ્ત્રી કે પુરુષ મહેનત કરવા તૈયાર છે અને જેને સરકાર કાયદો કરી કેળવણી લેવા ફરજ પાડે છે, તેને કામ આપવાને અને તે કામના બદલામાં, કમમાં કમ, યોગ્ય નિર્વાહનું અલ્પતમ મહેનતાણું આપવાને જે સરકાર તૈયાર ન હોય તે સરકાર ‘રાજ્ય’ કહેવડાવવાને લાયક નથી.

૧૭. એમ ગણતરી છે કે હાલના(૧૯૩૭ના) બજારભાવો પ્રમાણે હિંદુસ્તાનમાં યોગ્ય નિર્વાહ માટે ‘પૂરું કામ’ કરનાર માણસનું મહેનતાણું કલાક દીઠ એક આનાથી ઓછું ન હોવું જોઈએ. આમાં, કેળવીને

</body> </html>

Page 91

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body>

૪૨

કેળવણીવિકાસ

તૈયાર કરેલો સરેરાશ માણસ એક કલાકમાં જેટલું કામ કરી શકે તે ‘પૂરું કામ’ સમજવું.

૧૮. આપણા દેશની હાલની રાજ્યપદ્ધતિ તથા સમાજરચના આ કસોટીએ ઊતરતી નથી. આથી, આપણા દેશની સરકારો ‘રાજ્ય’ નામને પાત્ર નથી. એ ખામીનું કારણ પરદેશી સત્તા હોય કે આપણે પોતે હોઈએ, એ દૂર કર્યે જ છૂટકો છે. વર્ધાપદ્ધતિનો દાવો છે કે જો તેનો સાચી રીતે અને હિંમતથી અમલ થાય તો તે રાજ્યમાં અને સમાજમાં ઘટતા ફેરફારો કરવાની શક્તિ અને સાધનો આપણને આપશે.

૧૯. આ માટે રાજ્યે ઓછામાં ઓછા એક ઉદ્યોગને અપનાવી લેવો જોઈએ. એ એવો હોવો જોઈએ કે જેમાં તે લગભગ અસંખ્ય માણસોને કામ આપી શકે, અને છતાં પોતે નુકસાન ન વેઠે.

૨૦. હિંદુસ્તાન માટે હાથકંતામણ અને હાથવણાટ એ જ એવો એક ધંધો છે. એને દેશનો ખાસ ધંધો કરવા માટે બધી જાતની કુદરતી અનુકૂળતાઓ — કાચો માલ, થોડી મૂડી અને અપાર મનુષ્યબળ — છે. વળી, એ માટે પાછલી પરંપરા પણ છે; કારણ કે સેંકડો વર્ષ સુધી હિંદુસ્તાને જ જગતને સૂતરથી ઢાંક્યું છે.

૨૧. પણ કાંતવાની મજૂરી, જે પહેલાંયે બહુ સંતોષકારક નહોતી, તે યંત્રથી બનેલા માલની હરીફાઈમાં ઘણી જ વધારે ઘટી ગઈ. રાજ્યે તેમ જ પ્રજાએ આ હરીફાઈને દૂર કરવી જોઈએ. અને તે ન થઈ શકે ત્યાં સુધી, હરીફાઈની અવગણના કરી કાંતનારનો યોગ્ય નિર્વાહ થઈ શકે તેટલી તેને મજૂરી આપી ખાદી ઉદ્યોગને નિભાવવો જોઈએ.

૨૨. પૂરું ધારણ-પોષણ થઈ શકે એટલી હદ સુધી બધી જ મજૂરીના ભાવો વધવાની જરૂર છે. સરકારે એમ કરવાની શક્તિ મેળવવી જોઈએ, અને લોકોએ તેને શક્ય કરવામાં સહકાર આપવો જોઈએ.

૨૩. ઉપર જણાવેલી અલ્પતમ મજૂરી મોટા માણસ માટે છે. વર્ધાપદ્ધતિની શાળાના વિદ્યાર્થી માટે તેનો દર કલાકે અડધો આનો ગણ્યો છે.

</body> </html>

Page 92

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>વર્ષાપદ્ધતિ ૪૩</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> <header style="display: flex; justify-content: space-between; align-items: center; margin-bottom: 20px;">

વર્ષાપદ્ધતિ

૪૩ </header>

  1. સરેરાશ રોજના ત્રણ કલાકની મજૂરી લેખે, વર્ષમાં લગભગ નવ મહિના કામના દિવસો ગણતાં, વર્ધાપદ્ધતિની શાળાની કુશળતાની કસોટી એ હોવી જોઈએ કે ઓછામાં ઓછાં સાત ધોરણ, દરેક ધોરણમાં પચીસ વિદ્યાર્થી, અને આશરે આઠ કે નવ શિક્ષકોવાળી શાળામાં એટલો માલ ઉત્પન્ન થવો જોઈએ કે ઉપરને હિસાબે મજૂરીની કિંમત આંકતાં, તેમાંથી શિક્ષકોનો પગાર નીકળી આવે. શિક્ષકનો કમમાં કમ પગાર માસિક રૂપિયા પચીસ માન્યો છે.(એ રૂપિયા વીસથી ઓછો તો ન જ હોવો જોઈએ.)

  2. વિદ્યાર્થીની કાર્યશક્તિ, સાધનો અને કેળવણીની પદ્ધતિમાં એટલા સુધારા થવા જોઈએ કે કુશળતામાં, કમમાં કમ, ઉપરની કસોટીએ દરેક શાળા ઊતરે.

  3. શાળાના વિદ્યાર્થીની મજૂરીનો ઉપર મુજબ ભાવ મૂકતાં અને ગામડાંની હાલની રોજીનો વિચાર કરતાં, શાળાનો માલ ગામડાંના ખાનગી કારીગરોના માલ સાથે હરીફાઈ કરે એવો ડર નથી. ગામડાંના રોજીના દર ઉપરના ધોરણે પહોંચી જતાં સુધીમાં ગામડાંના કારીગરોની કાર્યશક્તિ અને સાધનોમાં પણ એટલા જ સુધારા થઈ ગયા હશે. આથી હરીફાઈની ધાસ્તી રાખવાની જરૂર નથી.

  4. હાલ તુરત તો શાળાને ઉપરની મજૂરી ચૂકવવા સરકારે બાંયધરી આપવી જોઈએ. કમમાં કમ ચરખા સંઘ તથા ગ્રામઉદ્યોગ સંઘના ભાવો તો આપવા જ જોઈએ અને, વિદ્યાર્થીને કલાકે અડધો આનો પડે ત્યાં સુધી, તે સંસ્થાઓ જેમ જેમ ભાવો વધારે તેમ તેમ વધારવા જોઈએ. આ તો આડકતરી રીતે શાળાને મદદ આપવાની વાત થઈ. અને હાલના બજારભાવોની દૃષ્ટિએ, સરકાર પર વધારે આર્થિક બોજો આવી પડ્યો એમ હાલ તુરત લાગશે ખરું. પણ કામદારોની કાર્ય- શક્તિ અને સાધનોમાં સુધારાને એટલો બધો અવકાશ છે કે એમ આશા રાખી શકાય કે, પદાર્થોની કિંમતમાં ઘણો ભારે વધારો કર્યા વિના, પાંચ

</body> </html>

Page 93

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body>

૪૪

કેળવણીવિકાસ

વર્ષમાં દરેક શાળાનો તેમ જ ખાનગી(કેળવાયેલો) કારીગર અલ્પતમ યોગ્ય મજૂરી હકથી મેળવવાની શક્તિ પ્રાપ્ત કરશે.

૨૮. ઉપર સમજાવેલા અર્થમાં દરેક શાળાએ સ્વાશ્રયી થવું જોઈએ, એ સિદ્ધાંત કેવળ આર્થિક કારણે રજૂ થયો નથી, પણ શાળાના ઔદ્યોગિક વિભાગમાં કુશળતાની વહેવારુ કસોટી તરીકે મુકાયો છે. બીજી રીતે એ કસોટી એમ રજૂ કરી શકાય કે ઉપર મુજબની શાળાનું કલાકનું વિદ્યાર્થી દીઠ સરેરાશ ઉત્પાદન તે ધંધાની કેળવણી લીધેલા એક મોટા કારીગરના ઉત્પાદનથી અડધું તો હોવું જ જોઈએ.

૨૯. વર્ધાપદ્ધતિ હાલ તુરત ખાદીઉદ્યોગ દ્વારા ‘પાયારૂપ કેળવણી’ આપવા માટે સાંગોપાંગ વિચારાઈ છે. એથી એમ ન માનવું કે બીજા ઉદ્યોગોને એમાં ઉત્તેજન આપવાનું નથી કે તેની દરકાર કરવાની નથી. પણ બીજા ઉદ્યોગોની બાબતમાં યોજના ઘડવા અને ગણતરી કરવા માટે આપણી પાસે હજુ પૂરતી સામગ્રી નથી.

૩૦. વર્ધાપદ્ધતિના સિદ્ધાંતો, ઘટતા ફેરફારો સાથે, તે પછીની કેળવણીમાં પણ લાગુ કરવા જોઈએ. દરેક પ્રકારના શિક્ષણમાં સ્વાશ્રયનું કાંઈક અંગ તો હોવું જ જોઈએ. ઉચ્ચ શિક્ષણમાં સંસ્થાનું ખર્ચ કાં તો વિદ્યાર્થીઓની મહેનતમાંથી અથવા ફીમાંથી નીકળે અથવા, ફી ન આપવી પડતી હોય તો, વિદ્યાર્થીનું પોતાનું ખર્ચ પોતાની શાળામાં કે બહાર કરેલી મજૂરીમાંથી નીકળે.

हरिजनबंधु, ૫-૧૨-‘૩૭

</body> </html>

Page 94

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography - Global control with A4 page sizing */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }
   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       margin: 0 auto;
       padding: 2cm;
       box-sizing: border-box;
       background: white;
       position: relative;
   }
   h1 { font-size: 24px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 20px 0; }
   h2 { font-size: 20px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 18px 0; }
   h3 { font-size: 18px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 16px 0; }
   h4 { font-size: 16px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 14px 0; }
   p { font-size: 16px; line-height: 1.6; margin: 12px 0; }
   blockquote { font-size: 16px; margin: 16px 0; padding: 0 20px; font-style: italic; border-left: 3px solid #ccc; }
   ol, ul { font-size: 16px; margin: 12px 0; padding-left: 20px; }
   li { margin: 4px 0; }
   </style>

</head> <body>

૩

બે સંસ્કૃતિઓ*

જે વિચાર હું રજૂ કરું છું તેને તમે મારા જ વિચાર માનશો. એ વિચારો તાલીમી સંઘ કે ગાંધીજીનો મત પણ રજૂ કરે છે જ એમ ન માની લેશો.

જે શિક્ષણપદ્ધતિ આપણા દેશમાં ચાલી રહી છે તેના પર અનેક પ્રકારના આક્ષેપો કરવામાં આવે છે. એ આક્ષેપ આજકાલથી નહીં પણ વરસોથી થયા કરે છે. તોપણ એ પદ્ધતિ હજુ ચાલી રહી છે અને, સમજવા જેવી વાત એ છે કે, આપણે આક્ષેપો કરનારા મોટે ભાગે એ પદ્ધતિ ચલાવનારાઓમાંથી જ પેદા થયા છીએ, તથા આક્ષેપ કરવા છતાં એ જ પદ્ધતિ ચલાવ્યા કરીએ છીએ. આથી, આપણે વિચાર કરવો જોઈએ કે આપણે આ કેળવણી પર આક્ષેપ કેમ કરીએ છીએ ને તે છતાં એને જ કેમ ચલાવી રહ્યા છીએ.

આપણે આ કેળવણી પર આક્ષેપ કરીએ છીએ એનો અર્થ એ છે કે એની મારફતે કાં તો આપણી જરૂરિયાતો અથવા આપણી આકાંક્ષાઓ, અથવા એ બંને, બરાબર પૂરી પડતી નથી. આપણે એ જ કેળવણી ચલાવીએ છીએ એનો અર્થ એ થાય છે કે, ગમે તેમ કહીએ તોયે, એની મારફતે આપણી કંઈક જરૂરિયાતો અથવા આકાંક્ષાઓ, અથવા બંને, પૂરી પડે છે. આ બંને વાતોનો આપણે ખ્યાલ રાખવો જોઈએ ને તેનું રહસ્ય સમજવું જોઈએ.

ત્યારે, આપણે એટલું યાદ રાખવું ઘટે છે કે ચાલુ શિક્ષણપદ્ધતિ પણ એક ખાસ પ્રકારની સંસ્કૃતિની પ્રતિનિધિ છે. એ છેક જ પરદેશી

* વર્ધામાં હિંદુસ્તાની તાલીમી સંઘના આશ્રય નીચે આપેલું એક વ્યાખ્યાન.

૪૫

</body> </html>

Page 95

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

૪૬ કેળવણીવિકાસ

</header> <main>

છે એમ કહેવું બરાબર નથી. મારા મત પ્રમાણે જે જાતની શિક્ષણપદ્ધતિ પ્રાચીન કાશી(અથવા આજની પણ સનાતની કાશી) અને મુસલમાન સમયમાં આપણા દેશમાં ચાલતી હતી એના કરતાં આજની કેળવણીની જાત જુદી નથી. એ ત્રણ યુગમાં જુદી જુદી ભાષાઓને પ્રતિષ્ઠા મળી છે એ ખરું. એક કાળે સંસ્કૃત ભાષાની પ્રતિષ્ઠા સૌથી વધારે હતી; પછી ફારસી, પછી હિંદુસ્તાની, ને પછી અંગ્રેજી ભાષાની —એમ એક પછી એક પ્રતિષ્ઠા વધી. પણ એમની મારફતે જે સંસ્કૃતિને પોષણ મળ્યું તે તો એક જ રહી છે. એ સંસ્કૃતિ જેમને આપણે ભદ્રલોક અથવા ઉજળિયાત લોકો માનીએ છીએ તેમની છે. મારો તો એવો ખ્યાલ છે કે ઓછામાં ઓછાં ગયાં એક હજાર વરસમાં રાજ્ય તરફથી બાળકોને કે મોટેરાંને કેળવણી અને સંસ્કારો આપવાનું જે કામ થયું છે તે કેવળ ઉજળિયાત લોકોમાં જ થયું છે.

આર્ય—ભદ્ર—સમ્માનિત જાતિઓ આપણા દેશમાં શરૂઆતથી છે. તે અંગ્રેજોની પેદા કરેલી નથી. સંભવ છે કે અંગ્રેજોએ એનું ક્ષેત્ર કંઈક વધાર્યું હોય, પણ એમણે એ પેદા કરી નથી.

ભદ્ર(ઉજળિયાત) સંસ્કૃતિનું લક્ષણ મનુષ્યની તર્ક અને કલ્પના- શક્તિનો વિકાસ છે. સંસ્કારિતાના ક્ષેત્રમાં શાસ્ત્રી, પંડિત, ઉલેમા, કવિ, લલિત કલાધર(જેવા કે ચિત્રકાર, ગવૈયા વગેરે) લોકો એના પ્રતિનિધિ છે. દુનિયાદારીના ક્ષેત્રમાં એના પ્રતિનિધિ વકીલ, વૈદ્ય, હકીમ, અધ્યાપક, ઉસ્તાદ અને મુનશી છે. અંગ્રેજી પદ્ધતિનું સંસ્કૃતિના વિકાસ તરફ દુર્લક્ષ નહોતું. બેશક એ પદ્ધતિએ એને પોતાના વિચારોનો વેશ જરૂર પહેરાવી દીધો છે. પણ એવું તો ઇસ્લામે પણ કર્યું હતું. દુનિયાદારીના ક્ષેત્રમાં અંગ્રેજોએ એવા પણ કેટલાક ઉજળિયાત ધંધા નિર્માણ કરેલા છે જેમાં બુદ્ધિ અને પરિશ્રમ બંનેની જરૂર પડે છે. એમાં બુદ્ધિ અને પરિશ્રમ બેના કામને છૂટાં પાડીને એમાંના બૌદ્ધિક વિભાગોના ઉજળિયાત ધંધા બનાવવામાં આવ્યા છે. દાખલા તરીકે ઈજનેરી, ખેતી વગેરે. અંગ્રેજોએ

</main> </body> </html>

Page 96

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> <header style="display: flex; justify-content: space-between; align-items: center; margin-bottom: 20px;">

બે સંસ્કૃતિઓ

૪૭ </header>

પોતાની સૂક્ષ્મ શાસ્ત્રીય વિધિચુસ્તતાની ટેવો વડે આ દુન્યવી ધંધાઓનો વધારે વિકાસ પણ કર્યો છે.

અંગ્રેજી કેળવણી સામે આક્ષેપ કરવા છતાં આપણો ઉજળિયાત વર્ગ તે છોડી શકતો નથી એનાં કારણ ઉપર બતાવ્યાં તે છે.

ભદ્ર સંસ્કૃતિ મનુષ્યોની સમાનતાના સિદ્ધાંત પર રચાયેલી નથી. તાત્ત્વિક દૃષ્ટિએ તે કેવળ મનુષ્યોની જ નહીં પણ ભૂતમાત્રની સમાનતા બતાવશે, પણ દુનિયાદારીનાં કામોમાં તે કેવળ એટલું જ નથી કહેતી કે માણસ માણસ વચ્ચે ભેદ હોય જ છે, પણ એમ પણ કહે છે કે એ ભેદ રહેવા જ જોઈએ. તેથી તે સમાજવ્યવસ્થાને માટે હિંસા — પશુબળને અપરિહાર્ય માને છે, અને કહે છે કે દરેક વ્યક્તિને પોતપોતાની મર્યાદામાં રાખવા માટે સમાજના રાજદંડે હંમેશાં ફરતા રહેવું જોઈએ.

એમ કહી શકાય કે વ્યવહારમાં ભદ્ર સંસ્કૃતિ એટલા જ માણસોને માણસજાતિમાં સમજે છે કે જેમને ભદ્ર(ઉજળિયાત) જીવનમાં નભાવી રાખવા તે યોગ્ય અને શકય માનતી હોય. બાકીના લોકો સંસ્કૃતિના ક્ષેત્ર બહાર અને તેથી એની સભ્યતાની વ્યાખ્યાની પણ બહાર છે. તેઓ શુદ્ર, દાસ, ગુલામ, ગિરમીટિયા અથવા બીજા કંઈ પણ હોઈ શકે છે, પણ તેમના સમાજના થઈ શકતા નથી, અને સમાજના બધા અધિકારો કે સગવડો ભોગવવાને પાત્ર થઈ શકતા નથી.

ભદ્ર સંસ્કૃતિથી ઊંચા દરજ્જાની એક બીજી સંસ્કૃતિ પણ પ્રાચીન કાળથી જગતમાં ચાલતી આવી છે. એને હું સંત અથવા ઓલિયા સંસ્કૃતિ કહીશ. ક્યારેક એને પૂર્વની સંસ્કૃતિ, અને ભદ્ર સંસ્કૃતિને પશ્ચિમની સંસ્કૃતિ કહે છે. પણ મને એ પરિભાષા યોગ્ય લાગતી નથી. વળી એવું પણ નથી કે ભદ્ર સંસ્કૃતિ આસુરી જ છે અને ભદ્ર સંસ્કૃતિની બહાર રહેલા લોકો દૈવી સંસ્કૃતિના જ છે. બંને સંસ્કૃતિઓ આખી દુનિયામાં ચાલે છે, અને ભદ્ર સંસ્કૃતિમાં કેટલાક દૈવી અંશો પણ છે, તેમ જ તેની બહાર રહેલા લોકોમાં આસુરી ભાવો પણ છે, છતાં આખી દુનિયાના દેશોમાં ઓલિયા અને સંતોની પણ એક પરંપરા

</body> </html>

Page 97

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિલાસ - પૃષ્ઠ ૪૮</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

૪૮ કેળવણીવિલાસ

</header> <main>

હંમેશાં ચાલતી આવી છે. એનું કામ જેટલું બીજા લોકોમાં થયું છે તેટલું ભદ્ર લોકોમાં નથી થયું. તેઓ કાં તો ભદ્રેતરોમાંથી પેદા થયેલા છે અથવા તો ભદ્ર વર્ગમાં જન્મ લેવા છતાં તેમણે ભદ્રેતરોની સાથે પોતાનું જીવન સાંધ્યું છે. ઘણી વાર ભદ્ર લોકોએ એમનો વિરોધ કર્યો છે અને એમને કષ્ટ પણ આપ્યું છે, છતાં આખરે એમનો, કમમાં કમ, જીભથી સ્વીકાર કર્યો છે, અને સ્થૂળ વંદના કરી છે. ગાંધીજી એ પરંપરામાંના એક પુરુષ છે.

હિંદુસ્તાનની હો યા બહારની, સંત સભ્યતાના ત્રણ સિદ્ધાંતો છે: માનવમાત્રની સમાનતા, અહિંસા અને પરિશ્રમ. ઉજળિયાત લોકો માને છે કે સભ્યતાના વિકાસ માટે ફુરસદ જરૂરની જ છે. સંતોનો એવો અભિ- પ્રાય નથી. ફુરસદ અથવા આરામ બિલકુલ ન જોઈએ એમ એમનું કહેવું નથી. પણ એમનો એવો અભિપ્રાય છે કે સંસ્કૃતિના વિકાસને માટે પરિશ્રમ અનિવાર્ય છે, અને ફુરસદમાં કંઈક ખરાબીનો ડર પણ છે.

આનું કારણ સમજવું કઠણ નથી. માણસ કેવળ અન્ન પર જીવતો નથી એ ખરું, પણ સાથે સાથે એમ પણ માનવું પડશે કે માણસ અન્નની બાબતમાં બેપરવાયે નથી રહી શકતો. એને અન્ન પેદા કરવું જ પડે છે, પછી ભલે એ કેવળ માણસના જ બળથી કરે અથવા તો માનવ- બળની સાથે પશુબળ કે યંત્રબળનો ઉપયોગ પણ કરે. વળી એ પણ છે કે બીજાં બળોની મદદ લેવામાં આવે તોપણ માણસ વિના છેક જ ચલાવી શકાતું નથી, અને મનુષ્યોના બહુ મોટા ભાગને તો અન્ન પેદા કરવા માટે પોતાનું જ બળ વાપરવું ફરજિયાત હોય છે. હવે, આપણું રાજતંત્ર મૂડીવાદના સિદ્ધાંતો પર બનેલું હોય કે સામ્યવાદના સિદ્ધાંતો પર, જ્યાં સુધી માણસોમાં એવો સંસ્કાર વધારવામાં આવે છે કે મહેનત કરવી જ પડે છે એ માણસજાતિ પર એક ઘોર શાપ છે, ત્યાં સુધી એક તરફ તો માણસની પાસે મહેનત કરાવવાને સારુ કાયદો-નિયમ — અર્થાત્, જબરદસ્તી — અનિવાર્ય થઈ પડશે, ને બીજી તરફ માણસ

</main> </body> </html>

Page 98

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body>

એ સંસ્કૃતિએ

૪૯

હમેશાં એમાંથી બચવાની કોશિશ કરતો રહેશે. ફક્ત બે જ કલાક કામ કરવાની જરૂર રહે એવી સામ્યવાદીની આદર્શ સ્થિતિ આવી જાય ત્યારે પણ, જ્યાં સુધી પરિશ્રમને આફતરૂપ સમજવાની આપણી મનોવૃત્તિ હશે ત્યાં સુધી, એટલું કામ પણ ટાળવાનો માણસ પ્રયત્ન કરતો રહેશે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, ત્યાં સુધી એ સંસ્કૃતિને નભાવવા માટે હિંસાનો આશ્રય લેવો જ પડશે.

મતલબ કે પરિશ્રમ — યંત્રવત્ અથવા બુદ્ધિયુક્ત બંને — અને અહિંસા સગાં ભાઈબહેન છે. પરિશ્રમનો અણગમો કેળવીએ તો સાથે સાથે અસમાનતા અને તેને નભાવનારી હિંસાની મનોવૃત્તિ કેળવ્યા વિના નહીં ચાલે. બેશક, માણસને આરામની જરૂર રહે છે. પણ આરામનું સ્થાન જેવું હૃદયની ક્રિયામાં હોય છે તેવું હોવું જોઈએ. હૃદય દરેક વખતે ફૂલે છે અને સંકોચાય છે તેની વચ્ચે તેને કેટલોક વખત આરામ લેવો પડે છે. પણ વિચાર કરો કે કોઈ હૃદય પોતાની આરામની ક્ષણોનો જ આદર કરે અને ફૂલવા-સંકોચાવાની ક્રિયાનો તિરસ્કાર કરતું થઈ જાય તો તેના માલિકની શી દશા થાય? એ જ પ્રમાણે જે સમાજ આરામને જીવનનું ધ્યેય બનાવી દે અને પરિશ્રમ તરફ કંટાળાની. જ નજરે જુએ તેને આખરે તો મરવું જ રહેશે.

‘વર્ધાપદ્ધતિ’ એ કેવળ ભણાવવાની એક નવી રીત જ નથી, પણ જીવનની નવી રચના અને ફિલસૂફી છે. એ ફિલસૂફી કબૂલ હોય તો તે પ્રમાણે સમાજની રચના કરવાનો બુદ્ધિપૂર્વક પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. એ ફિલસૂફી પર રચાયેલી નિશાળો ઉજળિયાત નિશાળો કરતાં જુદા જ પ્રકારની હોય એ અનિવાર્ય છે. હું કહી ગયો કે ભદ્ર અથવા ઉજળિયાત જીવનમાં હિંસાનો સ્વીકાર છે, અર્થાત્ યુદ્ધને પણ તે જીવનની એક જરૂરિયાત માને છે. તેથી બચપણથી જ તે બાળકમાં યુદ્ધને માટે આદર પેદા કરે છે. યુદ્ધનાં અને રણવીરોનાં તે યશોગાન કરે છે, અને બીજા દેશોમાં તો માણસ મારવાની કેળવણી સૌને ફરજિયાત લેવી પડે છે. આપણી દંતકથાઓ અને ઐતિહાસિક કથાઓ મોટે ભાગે માણસને હાથે થયેલી

के-४

</body> </html>

Page 99

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ - Page 50</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body>

૫૦

કેળવણીવિકાસ

માણસોની કે પશુઓની હત્યાઓનું વૃત્તાંત હોય છે. ધાર્મિક કથાઓ પણ એથી મુક્ત નથી હોતી. અને રૂપકાત્મક કથાઓ પણ લડાઈ અને મારા- મારીની મનોવૃત્તિનો આશ્રય લે છે.

એટલે, આપણે આ પણ એક વાત ખ્યાલમાં રાખવી પડશે, ને આપણા સાહિત્યમાંથી આપણે અતિશય સાવધાનીથી એવી કથાઓ કાઢી નાખવી પડશે, પછી ભલે તે ગમે તેટલી ધાર્મિક ને આકર્ષક હોય. અને આ બાબતમાં બાલમાનસ વિષે આપણા જે પૂર્વગ્રહો બંધાયેલા છે તે પણ આપણે છોડી દેવા પડશે. જેમ કે, અમુક ઉંમરનું બાળક અમુક યુગના મનુષ્યનું પ્રતિનિધિ છે એટલા માટે એને એ દશાની પોષક વાર્તાઓ કહેવી જ જોઈએ એવી માન્યતા છે. સાચું જોઈએ તો માણસ ભલા અને બૂરા ભાવ તથા સાચા કે જૂઠા તર્કને પ્રગટ કરવાની રીતોમાં હજારો કદમ આગળ વધ્યો હશે, છતાં હજારો વરસમાં પણ એ ભાવ અથવા તર્કોની જાતિમાં કે પ્રમાણમાં ભાગ્યે જ કંઈ ફરક પડયો છે. એમ નહીં કહી શકાય કે માણસનાં હૃદય અને બુદ્ધિનો આગળ વિકાસ થયો છે.

અને એનું એક કારણ કદાચ એ હોય કે માણસે પ્રાચીન કાળથી આજ સુધી હિંસાની કળા ખીલવવાનો બુદ્ધિપૂર્વક અત્યંત પરિશ્રમ કરેલો છે. પણ અહિંસાની કળા પાછળ ભાગ્યે જ કંઈ મહેનત કરી છે. બેશક, પ્રત્યક્ષ જીવનમાં તો અહિંસાનો ઉપયોગ તે શરૂઆતથી જ કરતો આવ્યો છે, પણ એ ઉપયોગ તેણે, જેમ કોઈ અભણ મજૂર ‘લીવર’ કે ‘ગુરુત્વાકર્ષણ’ના બળનો સહેજે ઉપયોગ કરે છે, એવી રીતે કર્યો છે; તે એનું ગણિત કે વૈજ્ઞાનિક ખુલાસો જાણતો નથી. જ્યારે વિજ્ઞાનશોધકે એનાં ગણિત અને ખુલાસા સમજી લીધાં ત્યારે તેણે એના ઉપયોગની નવી સેંકડો તરકીબો કાઢી. એક જમાનો એવો હતો જ્યારે વૈજ્ઞાનિકો મેલી વિદ્યાના ઉપાસક મનાતા હતા. પણ આવી શોધોએ વિજ્ઞાન વિષેની આપણી વૃત્તિ જ બદલી નાખી.

એ જ પ્રમાણે જ્યારે અહિંસાશક્તિનું બુદ્ધિ અને માનસશાસ્ત્રની સાથે સંશોધન થશે, અને એ પ્રમાણે માનવજાતિને ઉછેરવાની રીતો

</body> </html>

Page 100

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body>

શિક્ષણ વિષે ગાંધીજીના વિચારો

૫૧

શોધવામાં આવશે ત્યારે કદાચ આપણને એવો પણ અનુભવ થશે કે બાલમાનસ આપણે માનીએ છીએ એથી જુદા પ્રકારનું હોઈ શકે છે.

हरिजनबंधु, ૨૪,૩૧-૭-‘૩૮

૪.

શિક્ષણ વિષે ગાંધીજીના વિચારો *

ગાંધીજીના કેટલાક મહત્ત્વના વિચારો આપની સમક્ષ પ્રદર્શિત કરવાનું મને કહેવામાં આવ્યું છે. આ કામ અઘરું તો છે છતાં મારી મર્યાદાઓ ધ્યાનમાં રાખીને મેં એ માટે હા પાડી છે. પહેલી વાત એ કે હું ગાંધીજીના જે વિચારો પ્રદર્શિત કરું તેમાં જવાબદારી મારી છે, એમની નહીં. અને એમના વિચારો હું જે પ્રમાણે સમજ્યો છું તે મારી સમજ પ્રમાણે તમારી સમક્ષ રજૂ કરીશ. મારી આ સમજમાં એમની દૃષ્ટિએ ભૂલ પણ હોય, તો તે વિચારો તેમના નહીં પરંતુ મારા માની લેવા. બીજી વાત એ કે એમના બધા વિચારોનું વિવરણ કરવું અઘરું છે. ફક્ત શિક્ષણને લગતા થોડા વિચારો અહીં રજૂ કરીશ.

ગાંધીજીએ અનેક વાર કહ્યું છે કે એમની કોઈ નવી ફિલસૂફી નથી. એમણે જે નવી વસ્તુ બતાવી છે તે તો મૂળ સિદ્ધાંતોનો દુનિયાદારીમાં ઊભી થતી અડચણો અને ઝઘડા મટાડવા માટેનો ઉપયોગ કરવાનો વ્યવહારુ માર્ગ છે. જુદા જુદા સનાતન મહાન ધર્મોનો વૈયક્તિક નહીં પણ સામાજિક જીવનમાં સામુદાયિક રૂપમાં ઉપયોગ કરવાનો એમના મનનો આશય છે. ફિલસૂફી તો એ છે કે જે દરેક ધર્મના મહાત્માઓએ બતાવી છે અને જેનાં મુખ્ય ત્રણ અંગોનું ગયે વખતે મેં વિવરણ કર્યું હતું. એ અંગો તે અહિંસા, સમાનતા અને પરિશ્રમ. જેમને આ ફિલસૂફીમાં

* વર્ધામાં હિંદુસ્તાની તાલીમી સંઘના આશ્રય નીચે આપેલું બીજું 

       વ્યાખ્યાન.

</body> </html>

Page 101

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;"> ૫૨ કેળવણીવિકાસ </header>

શ્રદ્ધા નથી, તેમને ગાંધીજીના બીજા વિચારો પર પણ શ્રદ્ધા નહીં બેસે. એથી આ ત્રણેયની પાછળ રહેલા સિદ્ધાંતોનો વિચાર કરવો જોઈએ.

કેટલાક લોકો પૂછે છે કે સમાનતા અને પરિશ્રમ તો બરાબર છે પણ અહિંસા શા સારુ? હિંસા પણ કેમ નહીં? એનો જવાબ ગાંધીજી પાસે એટલો જ છે કે ઈશ્વર પર વિશ્વાસ. તાજેતરમાં(૧૮-૬-‘૩૮) હરિજનમાં ગાંધીજીએ આ વિષેના લેખો લખ્યા છે. તેમાં તે જણાવે છે:

  1. શાંતિસેનાના સભાસદનો–પુરુષ હો કે સ્ત્રી, – અહિંસામાં અડગ વિશ્વાસ હોવો જોઈએ. અને જે ઈશ્વરમાં એમને સાચો વિશ્વાસ હોય તો જ એમ બની શકે. અહિંસામાં માનતો માણસ ઈશ્વરની કૃપા અને શક્તિ વિના કંઈ કરી શકતો નથી.

પરંતુ પ્રશ્નકારોને આટલાથી સંતોષ નહીં થાય. એ કહે છે કે ઈશ્વરનું અસ્તિત્વ આજે શંકાસ્પદ છે. મોટા મોટા માણસોની બુદ્ધિએ ઈશ્વર નથી એમ સાબિત કર્યું છે, એટલે એની સાથે સાથે અહિંસા પણ નથી એ સાબિત થઈ જશે.

ફરીથી અહીં ભદ્ર-સંસ્કૃતિ અને સાધુ–સંસ્કૃતિ વચ્ચેનો ફેરફાર સમજવાની જરૂર છે. ગયે વખતે મેં કહ્યું હતું કે ભદ્ર-સંસ્કૃતિમાં તર્ક અને કલ્પનાશક્તિનો(જેને આપણે બુદ્ધિ કહીએ છીએ) ઘણો વિકાસ થયો છે. પણ ઈશ્વરને શોધવામાં, કે તેનું અસ્તિત્વ છે કે નહીં તે નક્કી કરવામાં બુદ્ધિ કામ આવતી નથી. આપણી પદ્ધતિ જ ખોટી છે. જેમ કાનથી દેખાય નહીં, અને આંખથી સંભળાય નહીં તેમ ઈશ્વર વિષેનું જ્ઞાન આપણે કેવળ બુદ્ધિથી પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી. કારણ કે જો એને વિષય ગણવામાં આવે તોપણ તે હૃદયનો વિષય છે. હૃદયની કેળવણી ઉપર આજકાલ એટલું ઓછું ધ્યાન આપવામાં આવે છે કે મોટે ભાગે બુદ્ધિમાન લોકો એને સમજી શકતા પણ નથી. જેમ કાન અને આંખ સાંભળવાને અને જોવાને આવશ્યક અને પ્રત્યક્ષ ઇંદ્રિયો છે, તેમ મન પણ આપણી પ્રત્યક્ષ ઇંદ્રિય છે. આપણે આપણી ભૂખતરસ આપોઆપ અનુભવી શકીએ છીએ. આપણને થતા દયા, ક્રોધ, પ્રેમ વગેરે ભાવો

</body> </html>

Page 102

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>શિક્ષણ વિષે ગાંધીજીના વિચારો</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

શિક્ષણ વિષે ગાંધીજીના વિચારો

૫૩ </header>

આપણે મેળે અનુભવી શકીએ છીએ. એમાં આંખ, કાન વગેરે પંચેન્દ્રિયોની જરૂર પડતી નથી. તર્ક અને કલ્પનાથી એ સમજી શકાતા નથી અને જે કોઈને એનો અનુભવ કોઈ પણ વખત ન થયો હોય તો વર્ણન દ્વારા તેને મનની કલ્પના આપી શકાતી નથી. એ જ રીતે ઈશ્વર પણ આ સીધા જ્ઞાનથી સમજવાનો વિષય છે. ‘સા’ અને ‘રે’ અથવા લાલ અને પીળાનો ઇંદ્રિયોને અનુભવ થઈ ગયા પછી તે પર કંઈક તર્ક અથવા વાણીનો પ્રયોગ થઈ શકે છે, અને જેને એ ભેદની ખબર ન હોય તેને તે સમજાવવાની રીત શોધી શકાય છે. એટલી શરત ખરી કે સાંભળનારનાં આંખકાન સાબૂત હોવાં જોઈએ.

એ પ્રમાણે પહેલાં હૃદય જો તૈયાર હોય તો તર્કયુક્ત વાણી દ્વારા એને કંઈક સમજાવી શકાય. એથી સંત-સંસ્કૃતિમાં બુદ્ધિ અને જ્ઞાનને બદલે હૃદયને કેળવવા પર વધારે ભાર મૂકવામાં આવે છે. આપણાં બાળકમાં પ્રેમ, આદર, દયા, કરુણા વગેરે ભાવો ઉત્પન્ન થવાની અને એને વિવેકથી કાબૂમાં રાખવાની શક્તિ આવવી જોઈએ. આ હૃદયની કેળવણી છે. જ્યારે તે હૃદયના આ સાધનને ઓળખતો થશે, અને એને કેળવશે ત્યારે તે ઈશ્વરના અસ્તિત્વ કે નાસ્તિત્વ વિષેના વિચારો સાંભળવા કે કરવા માટે લાયક થઈ શકશે. ઈશ્વરને શોધવાનું સ્થાન બુદ્ધિ નહીં પણ હૃદય છે એમ અનુભવી માણસોનું કહેવું છે. છતાં આપણે તર્ક અને કલ્પના વડે એને શોધવા મથીએ છીએ, અને ન મળતાં નિરાશ થઈ એ છીએ.

પ્રાચીન સંતોએ ઈશ્વર વિષે જે શબ્દ વાપર્યો છે તે જ ગાંધીજી વાપરે છે, અને તે ‘સત્’ કે ‘હક’. એનો અર્થ એ કે આખા જગતના મૂળમાં એક મહાન સત્ય — હકતાલા — રહેલું છે, અને જ્યાંથી આપણા જાત જાતના અનુભવો અને અહંવૃત્તિ — ખુદનુમાઈ — ઉત્પન્ન થાય છે તે આપણું હૃદય જ તેને શોધવાનું સ્થાન છે. આ હકનો સૌથી મોટો પ્રત્યક્ષ પુરાવો જગતમાં ચાલી રહેલું નિયમપાલન — હુકમ — નું રાજ્ય છે. જગતમાં જણાતી બધી ભલાઈબૂરાઈ નિયમ — હુકમ — થી થાય છે. ભલાઈ ભલાઈના નિયમથી અને બૂરાઈ બૂરાઈના નિયમથી. ભલાઈને માટે

</body> </html>

Page 103

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body>

૫૪

કેળવણીવિકાસ

ભલાઈના નિયમો શોધવા જોઈએ અને એ જ ઈશ્વરને જાણવાનો રસ્તો છે. એમાંથી અહિંસા, અપરિગ્રહ, અસ્પૃશ્યતાનિવારણ, સેવા વગેરે વિષેના ગાંધીજીના બધા વ્રતવિચારો મળી આવે છે.

એમાં વર્ધાયોજનાની દૃષ્ટિએ એક મહત્ત્વનો સિદ્ધાંત છે, અને તે ‘સર્વ-ધર્મ-સમભાવ’નો. એ યોજનામાં ધાર્મિક શિક્ષણની શી પદ્ધતિ હોવી જોઈએ? મને ભય છે કે આ બાબતમાં આપણા વિચારો પૂરેપૂરા સ્પષ્ટ નથી.

એમાં એમ કહેવામાં આવે છે કે બધા ધર્મો સરખા છે, બધા સત્ય તરફ લઈ જનારા છે, અને તેથી બધા પ્રત્યે સરખું માન રાખો. આ વાતને બુદ્ધિ અને હૃદયથી સમજવામાં ઘણો ફરક છે. બે ભાઈઓમાં ઝઘડો થાય અને જો એના ફેંસલા માટે તેઓ કચેરીમાં જાય તો ન્યાયા-ધીશ પોતાની ન્યાયબુદ્ધિથી જે ચુકાદો આપે તે એકતરફી હોય છે. પણ જો એ જ ઝઘડો એમની મા પાસે લઈ જાય તો એ હૃદયથી જે ન્યાય આપે છે તે બીજી જાતનો છે. એ જ પ્રમાણે જો આપણે બુદ્ધિથી બધા ધર્મોની સમાનતાનો સિદ્ધાંત સમજવા જઈએ તો એક બાજુ વેદ અગર ગીતા, બીજી બાજુ બાઈબલ અને ત્રીજી બાજુ કુરાન મૂકીએ. અને બધાં શાસ્ત્રો સમજવા બેસી જઈએ છીએ, અને દરેકનું પૃથક્કરણ કરવા લાગીએ છીએ. એક તરફ આપણે કૃષ્ણ, બુદ્ધ, ઈશુ, મહંમદ વગેરેની એકબીજા સાથે સરખામણી કરવા લાગીએ છીએ અને પછી આશ્ચર્ય બતાવીએ છીએ કે એ બધાને પૂરેપૂરા શી રીતે સમજી શકાય અથવા તો કોઈ બુદ્ધિશાળી માણસ કહે છે, હા, ઠીક છે, કારણ કે એકેયમાં માલ નથી. અથવા સમભાવ સાધનાર માણસ તો એક દિવસ કૃષ્ણનું ભજન, બીજે દિવસે મહંમદ પેગંબરનું, અને ત્રીજે દિવસે ઈશુનાં ગુણગાન ગાશે, અને એવી રીતે દરેકને ખુશ રાખવા પ્રયત્ન કરશે. એથી ભલે સર્વ-ધર્મ-સમાનતા સધાય પણ એમ કરવાથી ભક્તિનું ફળ નહીં મળે.

સર્વ-ધર્મ-સમાનતા સમજવાનો સાચો માર્ગ હૃદયનો છે. દરેક ધર્મમાં જે સંત કે ઓલિયા થઈ ગયા છે તેમની તરફ જુઓ તો તેમાં તેમના

</body> </html>

Page 104

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>શિક્ષણ વિષે ગાંધીજીના વિચારો</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

શિક્ષણ વિષે ગાંધીજીના વિચારો ૫૫

</header> <main>

જીવનની બાહ્ય વિગતોને ન જોતાં એમના હૃદયના ઊંડાણને જુઓ. એમ કરવાથી માલૂમ પડશે કે તેમને સૌને ‘હક’ અને હુકમ(સત્ય અને નિયમ)માં સમાન વિશ્વાસ છે. બધાયના સદ્ગુણોના વિકાસમાં લગભગ સમાનતા છે. માનો કે સૌ એક માબાપનાં ફરજંદ છે. એકનો જન્મ હિંદુસ્તાનમાં થયો છે, બીજાનો અરબસ્તાનમાં અને ત્રીજાનો યુરોપમાં અને ચોથાનો ચીનમાં હોય તોપણ સૌ ઈશ્વરનો એકસરખો અનુભવ ને વર્ણન કરે છે, અને હૃદયના સદ્ગુણો તથા ભલાઈની બાબતમાં એક જ પ્રકારના નિયમ બનાવે છે.

મૂર્તિ, કાબા, ક્રોસ, સ્તૂપ અથવા લિંગની પૂજા કરવી કે એક સ્ત્રી પરણવી કે ચાર એ બાબતો તો દેશકાળ — પરિસ્થિતિ – ના ભેદ છે. જે જે લોકોમાં પેદા થયો, ત્યાં જે સાધનોની એને ખબર હતી તેનો એણે ઈશ્વરપ્રાપ્તિ માટે ઉપયોગ કર્યો. પરંતુ એ તો માનવી નિયમો છે. ઈશ્વરી નિયમો તેથી વધારે ઊંડા છે અને એ બાબતોમાં સર્વ ધર્મો અને સર્વ ઓલિયાઓ અને સાધુસંતોનો એક જ મત છે. ‘સર્વધર્મ- સમભાવ ‘સમજવાની આ ચાવી છે. એટલા માટે બાળકોને સર્વ ધર્મોનાં શાસ્ત્ર શીખવવાની એટલી જરૂર નથી જેટલી જરૂર સર્વ દેશોના ઈશ્વરી પુરુષોના દિલનું ઊંડાણ પ્રગટ કરનારાં જીવનચરિત્રો શીખવવાની છે. અને બધા વિદ્યાર્થી એક દિવસ હિંદુ પદ્ધતિએ ઉપાસના કરે, બીજે દિવસે ઇસ્લામી રીતે ને ત્રીજે દિવસે ઈસાઈ ઢબે પ્રાર્થના કરે એ પણ કંઈ જરૂરનું નથી. જે વિદ્યાર્થી જે ધર્મમાં ઊછર્યો હોય તે જ ધર્મની ઢબે પ્રાર્થના કરે. સર્વ ધર્મોનાં ચિહ્નોનું પ્રદર્શન નિશાળમાં થવું જોઈએ એ પણ હું આવશ્યક નથી માનતો.

કેળવણીની સાથે સંબંધ ધરાવનાર ગાંધીજીનો એક બીજો વિચાર વર્ણવ્યવસ્થાને વિષે છે. વર્ણવ્યવસ્થાનો અર્થ સનાતની હિંદુઓ જે માને છે તેમાં અને ગાંધીજીની કલ્પનામાં ભેદ છે. સનાતની વર્ણવ્યવસ્થા એ શબ્દ જાતિવ્યવસ્થા અને ઊંચ-નીચ શ્રેણીઓનું બીજું નામ છે. ગાંધીજી વર્ણવ્યવસ્થાનો જે અર્થ કરે છે તે જુદા જુદા ધંધા કરનારા લોકોની

</main> </body> </html>

Page 105

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body>

૫૬

કેળવણીવિકાસ

સંગઠિત વ્યવસ્થા છે, પણ બંને વર્ણવ્યવસ્થાઓમાં એક સમાન અંશ છે. પુરાણી વર્ણવ્યવસ્થામાં પણ એ આવશ્યક મનાતું હતું કે દરેક માણસ પોતાના જ વર્ણનો ધંધો કરે. ગાંધીજી પણ દરેક બાળક બનતા સુધી પોતાનાં માતપિતાનો જ ધંધો કરે એ યોગ્ય માને છે. તેથી બચપણથી જ ધંધાની બાબતમાં એક ચોકસ ધારણા થઈ જાય છે. આપણી આધુનિક કેળવણીમાં ધંધાની દૃષ્ટિએ વર્ણવ્યવસ્થા તૂટી ગઈ છે. તેથી માણસ વીસ- પચીસ વરસનો થાય છે ત્યારે પણ તે કયા ધંધા વડે પોતાનો જીવન- નિર્વાહ કરશે એનો નિર્ણય કરી શકતો નથી. એક પછી એક પરીક્ષાઓ તે પસાર કરે જાય છે, પણ એને ખબર નથી હોતી કે એ શા માટે એ જ જાતની કેળવણી લે છે, અને પોતાની પરીક્ષાઓની આખરે એ કયા ધંધાથી પોતાનો નિર્વાહ કરશે. ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણી આપવાની યોજનામાં એક વિચાર એ પણ રખાવો જોઈએ કે જેટલું બની શકે તેટલું બાળકને પોતાના જીવનના ધંધાની બાબતમાં સ્થિર બુદ્ધિવાળો બનાવવો જોઈએ.

છેવટે, કેળવણી વિષેના ગાંધીજીના કેટલાક ખાસ વિચાર ટૂંકામાં કહી જાઉં:

(૧) કેળવણીનું ધ્યેય ‘सा विद्या या विमुक्तये ‘છે. અર્થાત્ વિદ્યા દ્વારા બાળકે પોતાની મુક્તિ મેળવવી જોઈએ. મુક્તિ શબ્દનો આધ્યાત્મિક તેમ જ ભૌતિક બંને અર્થ કરી શકાય.

(૨) જ્યાં સુધી તેની આજીવિકાના સવાલનો ઉકેલ ન આવે ત્યાં સુધી આ ધ્યેય સિદ્ધ ન થઈ શકે. અર્થાત્ આ હેતુથી પણ તેનું શિક્ષણ અક્ષરજ્ઞાન દ્વારા નહીં પણ ઉદ્યોગ દ્વારા થવું જોઈએ.

(૩) ઉદ્યોગ અને શિક્ષણપદ્ધતિનો નિશ્ચય કરવામાં આપણે સેંકડે દસ ટકાએ પણ નેવું ટકા લોકોનો ખ્યાલ રાખવો જોઈએ.

(૪) બહુ નાનાં બાળકોના શિક્ષણનો આરંભ સ્વચ્છતાના શિક્ષણથી થવો જોઈએ. અને અક્ષર શીખવતા પહેલાં ચિત્રકળા(ડ્રોઇંગ) શીખવવી જોઈએ. બાળકના હાથમાં કલમ કે પેન મૂકવામાં

</body> </html>

Page 106

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography - Global control with A4 page sizing */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }
   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       margin: 0 auto;
       padding: 2cm;
       box-sizing: border-box;
       background: white;
       position: relative;
   }
   h1 { font-size: 24px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 20px 0; }
   h2 { font-size: 20px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 18px 0; }
   h3 { font-size: 18px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 16px 0; }
   h4 { font-size: 16px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 14px 0; }
   p { font-size: 16px; line-height: 1.6; margin: 12px 0; }
   blockquote { font-size: 16px; margin: 16px 0; padding: 0 20px; font-style: italic; border-left: 3px solid #ccc; }
   ol, ul { font-size: 16px; margin: 12px 0; padding-left: 20px; }
   li { margin: 4px 0; }
   </style>

</head> <body>

‘દારા’; ‘અને’; ‘ની’? ૫૭

વાર લાગે એમાં દોષ નથી. પણ ત્યાં સુધી તે અજ્ઞાન રહે એ જરૂરનું નથી. અનેક પ્રશ્નોનું જ્ઞાન તેને મોઢે આપવું જોઈએ.

(૫) કેળવણીનું વાહન સ્વભાષા જ હોવું જોઈએ.

(૬) ઇતિહાસમાં આપણને ઘણે ભાગે રાજવંશોની ઊથલ-પાથલ, લડાઈઓ વગેરે શીખવવામાં આવે છે. માનવજીવનમાં આ ચીજો તો મરકી કે કોલેરાની પેઠે કદી કદી ફૂટી નીકળનારી બીમારીઓ છે. એ કંઈ માણસોનું નિત્ય જીવન નથી. એ તો અહિંસાત્મક સમાજસંગઠન દ્વારા ચાલે છે, અને એની જ મારફતે માણસજાતિએ પોતાનો આજ સુધીનો વિકાસ સાધ્યો છે. ઇતિહાસ દ્વારા આ વિકાસક્રમનું જ્ઞાન થવું જોઈએ.

(૭) આ ઉપરાંત સંગીત અને કવાયત પર ગાંધીજી બહુ ભાર મૂકે છે.

हरिजनबंधु, ૩૦-૧૦-‘૩૮

૫

‘દ્વારા’, ‘અને’, ‘ની’?

“ઉદ્યોગ અને કેળવણી” તથા “ઉદ્યોગની કેળવણી” એ ભાષા તથા તેનો અર્થ આપણે જાણીએ છીએ. પણ હવે “ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણી” એવી નવી ભાષા કાઢવામાં આવી છે.

આ લેખમાં એ ત્રણે વચ્ચેનો ભેદ બતાવવા પ્રયત્ન કરીશ.

જ્યાં સામાન્ય લેખન-વાચન સાથે બે ત્રણ ભાષાઓ, ઇતિહાસ, ભૂગોળ, ગણિત, વિજ્ઞાન વગેરે ભણાવવામાં આવે છે અને એ ઉપરાંત કારીગરોના ધંધાઓનું પણ કંઈક શિક્ષણ અપાય છે તેને “ઉદ્યોગ અને કેળવણી” કહે છે. આ ચીજ બધાને જાણીતી હોવાથી એનો વિસ્તાર કરવાની જરૂર નથી.

જ્યાં ભાષાઓ, ઇતિહાસ, ભૂગોળ વગેરે કશું ભણાવાતું નથી, માત્ર કારીગરોના કે બીજા કોઈ એકાદ ધંધાનું શિક્ષણ આપવામાં આવે છે,

</body> </html>

Page 107

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

૪૮ કેળવણીવિકાસ

</header> <main>

અને તે ધંધાને માટે ગણિત, વિજ્ઞાન વગેરેની જેટલી જરૂર હોય તેટલું જ જ્ઞાન અપાય છે તે “ઉદ્યોગની કેળવણી” છે. એમાં ભાષા, ઇતિહાસ, ભૂગોળ વગેરે વિષયોના શિક્ષણની કાં તો જરૂરિયાત જ મનાતી નથી, અથવા એવો નિયમ હોય છે કે એ બધું જે ભણી ચૂક્યા હોય તેઓ જ એ ઉદ્યોગોનું શિક્ષણ લે. દાક્તરી, વકીલાત, ઇજનેરી, નામું, શોર્ટહૅંડ, ટાઇપરાઇટિંગ વગેરે બધા મહેતાગીરીના ધંધાઓનું શિક્ષણ, ઘણું- ખરું, આ રીતે થાય છે. એમાં એ ઉદ્યોગ માટે જેટલા વિષયોનો સંબંધ હોય તેટલાનું જ શિક્ષણ અપાય છે. આ ઉદ્યોગની કેળવણી છે. પણ તે એ ધંધા દ્વારા જ અપાતી નથી. પણ જીવનનિર્વાહની દૃષ્ટિએ ઉદ્યોગ અને ધંધા વચ્ચે કેટલુંક સરખાપણું હોવાથી, “ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણી”નો એમાં કાંઈક અંશ છે.

હવે એક બીજો દાખલો લઈ એ.

સૉલિસિટરનો ધંધો લો. સૉલિસિટર થવા માટે ઉમેદવારને કોઈ બીજા સૉલિસિટરના હાથ તળે કેટલાંક વર્ષ કામ કરવું પડે છે. ત્યાં એ તરુણને સૉલિસિટર પોતાની પાસે બેસાડી શિક્ષકની જેમ પાઠ ભણાવતો નથી, તેમ એ ધંધાની કોઈ પાઠશાળાયે હોતી નથી. એ તો માત્ર ઉમેદ- વારને પોતાની ઑફિસના કામમાં બીજા કારકુનોની સાથે કામે લગાડી દે છે. ધીરે ધીરે એ કામને તે સમજવા માંડે છે. જે કાયદો એને શીખવો પડતો હોય તે એને પોતાને જ વાંચી લેવો પડે છે. એ રીતે કામ કરતાં કરતાં તે બે ત્રણ વર્ષમાં સૉલિસિટરના ધંધાની બધી રીતો જાણી લે છે. એ ધંધા માટે લગભગ બી. એ. જેટલું સામાન્ય શિક્ષણ જરૂરનું મનાય છે. તેથી સૉલિસિટર તેવાને જ ઉમેદવાર લઈ શકે છે.

પહેલા જ દિવસથી ઉમેદવાર પાસે જે કામ કરાવવામાં આવે છે, તેમાંનું કોઈ પણ ભાગ્યે જ એવું હોય છે કે જે કેવળ એને શીખવવા માટે જ લેવાયું હોય. દફતરના કોઈ જરૂરી કામમાં જ એને જોડવામાં આવે છે. એ ભૂલ કરે તો એનું કામ ભલે રદ કરવામાં આવે, પણ ઑફિસને માટે જરૂરી ન હોય પણ કેવળ તેને શીખવવા માટે જ

</main> </body> </html>

Page 108

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

‘હારા’, ‘આને’, ‘ની’? ૫૯

</header> <main>

અપાય એવું કામ એને માટે શોધવામાં આવતું નથી. એ ફુરસદની વખતે જૂની ફાઈલો શોધીશોધીને જુએ છે ખરો; પણ એ તો એની શીખવાની તીવ્ર ઇચ્છાની જ નિશાની છે.

આમાં(મોટા અર્થમાં) ઉદ્યોગની કેળવણી છે. અને તે ઉદ્યોગ દ્વારા પણ છે. પણ એમાં સામાન્ય શિક્ષણ નથી. તેમ એ કેળવણીના પાયા- રૂપ પણ નથી. જેનું સામાન્ય શિક્ષણ થઈ ગયું હોય તે જ એનો વિદ્યાર્થી થઈ શકે.

આવી જાતની ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણી ઘણા જૂના સમયથી જાત જાતના ધંધાઓમાં અપાતી આવી છે. જ્યારે આજના જેવી જાહેર શાળાઓ નહોતી, ત્યારે વાણિયાના છોકરા હિસાબ અને નામું કેવી રીતે શીખતા? કાયસ્થના છોકરા ચિઠ્ઠીપત્રી અને દસ્તાવેજ લખવાનું જ્ઞાન કેવી રીતે પામતા? ગામના પંડ્યાજી પાસે આઠ કે નવ વર્ષની ઉંમર સુધીમાં કંઈક લખતાં વાંચતાં અને ગણતાં શીખી લીધા બાદ કોઈ શરાફની દુકાન પર કે મોટા કાયસ્થની પાસે બેસી, તેમના કામમાં મદદ કરતાં કરતાં તેઓ એ જ્ઞાન મેળવી લેતા. મને પોતાને નામાનું શિક્ષણ નિશાળમાં ભાગ્યે જ મળ્યું છે. વેપારીઓ ચતુર્થાંશ(આણુપાણુની) પદ્ધતિથી જે હિસાબો કરે છે અને રાખે છે તે મુંબઈની જે શાળામાં હું ભણતો ત્યાં શીખવાતી નહોતી. નામું પણ શીખવાતું નહોતું. એ ચીજો હું બચપણથી મારા પિતા અને ભાઈઓની પેઢીમાં ફુરસદને વખતે કામમાં મદદ કરતાં કરતાં શીખ્યો. એ માટે મને કોઈ ખાસ દાખલા લખાવવામાં આવતા નહીં, પૈસાની લેવડદેવડમાં તથા ચોપડા જોતાં અને લખતાં એના નિયમો સમજાયા. જ્યાં ન સમજાયું કે ભૂલ થઈ ત્યાં પિતાએ બતાવ્યું. એનાં પાઠ્યપુસ્તકો તો જ્યારે એ વિષયો શીખવવાનો ભાર મારા પર રાષ્ટ્રીય શાળામાં આવ્યો, ત્યારે જોયાં.

આજે પણ ખેતીનું જે કાંઈ જ્ઞાન પરંપરાથી આપણી પ્રજામાં છે, તેને કરોડો ખેડૂતબાળકો શી રીતે શીખે છે? ગામડાનો વણકર, સુથાર, લુહાર, કુંભાર, મોચી, ઘાંચી વગેરે પોતપોતાના ધંધાનું જ્ઞાન શી રીતે

</main> </body> </html>

Page 109

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="display: flex; justify-content: space-between; margin-bottom: 20px;"> ૧૦

કેળવણીવિકાસ

</header>

પામે છે? આપણી પ્રજા બહુ અજ્ઞાન અને પાછળ પડી ગઈ છે એ સાચું. છતાં, એમ તો ન જ કહેવાય કે તે બિલકુલ જ મૂર્ખ કે જંગલી દશામાં છે અને નથી તેમનામાં ખેતીનું જ્ઞાન કે નથી કોઈ કળાનું. ઊલટું ઇતિહાસ પરથી તો એમ માલૂમ પડે છે કે, દેશના આ બધા ઉદ્યોગોને શીખવવાની જાહેર નિશાળો દ્વારા સંગઠિત વ્યવસ્થા ન હોવા છતાં એ કળાઓમાં પ્રજા આજ કરતાં તો બહુ જ આગળ વધેલી હતી. હવે તો તેઓ પોતાની કળાઓ ઊલટી ભૂલવા લાગ્યા છે.

વાત તો એ છે કે શાળાઓ ન હોવા છતાં જીવનરૂપી શાળા દેશમાં હમેશાં ચાલતી જ આવી છે, અને એ શાળા અસંગઠિત રૂપમાં દરેક ધંધાદારીના ઘરમાં જ ચાલે છે. નાનાં છોકરાં મોટાને મદદ કરે છે અને મદદ કરતાં કરતાં ધંધો શીખી લે છે. કોઈ કોઈ વાર તે ઉમેદવાર પણ રાખે છે. કોઈ વાર એ ધંધાદારીઓનાં મહાજનો તરફથી કાંઈક બંદોબસ્ત પણ હોય છે.

આ બધાં ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણીનાં દૃષ્ટાંતો છે. આવાં બીજાં ઘણાં આપી શકાય. સાધારણ રીતે નિશાળે ન ગયેલી છોકરીઓ જે રીતે રાંધવું, શણગારવું, સીવવું, લીપવું વગેરે ઘરકામ શીખે છે, જે રીતે બાળક સ્વભાષા શીખે છે, ઘરમાં બોલાતાં નિત્યપાઠનાં સ્તોત્રો વગેરે શીખે છે તે, શાસ્ત્રીય રીતે ન ખેડેલાં છતાં ઉદ્યોગ(અથવા કામ) દ્વારા કેળવણીનાં દૃષ્ટાંત છે. પણ આ બધામાં ખામી એ છે કે એમાં કેવળ તે તે ઉદ્યોગોની જ કેળવણી મળે છે. બાળકની સર્વ પ્રકારની કેળવણી થતી નથી. જેને આપણે વિદ્યાસંસ્કારની કેળવણી કહીએ છીએ તે એમાં નથી.

મારો એ કહેવાનો આશય નથી કે વિદ્યાસંસ્કારની કેળવણી માટે આપણા દેશમાં કોઈ પ્રબંધ જ નહોતો. પણ એ કરવાવાળો એક સ્વતંત્ર વર્ગ હતો. તે પુરાણી, વ્યાસ, કથાકાર, ઉપદેશક, સાધુ વગેરેનો.

કથાઓ અને ઉપદેશો દ્વારા સાહિત્ય, ઇતિહાસ, ભૂગોળ, વિજ્ઞાન, ધર્મ, નીતિ, સદાચાર, તત્ત્વજ્ઞાન વગેરેનું જે કાંઈ જ્ઞાન તે તે જમાનાના

</body> </html>

Page 110

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

‘દારા’; ‘અને’; ‘ની’? ૬૧

</header> <main>

પંડિતોને હતું, તેને તેઓ પ્રજામાં ફેલાવતા. આથી ભણતર ન હોવા છતાં લોકોમાં સામાન્ય જ્ઞાનનો પ્રચાર થતો. અલબત્ત, એ પંડિતો, સાધુઓ, મુલ્લાઓ, ફકીરોનું પોતાનું જ જ્ઞાન પ્રાચીન ગ્રંથોમાં મર્યાદિત હતું અને તેઓ પોતે જ વર્તમાન યુગના જ્ઞાનથી બિનવાકેફ હતા. આથી પ્રાચીન સાહિત્ય, ધર્મ, નીતિ, સદાચાર, તત્ત્વજ્ઞાન વગેરેમાં એમના જ્ઞાનને કંઈક પણ કિંમત હતી; પણ ઇતિહાસ, ભૂગોળ અને વિજ્ઞાનની વિવિધ શાખા- ઓમાં એ મોટે ભાગે નકામું થવા માંડયું હતું.

આ રીતે ઉદ્યોગનો અને સામાન્ય શિક્ષણનો, ભલે અશાસ્ત્રીય હોય તોયે, જુદો જુદો બંદોબસ્ત હતો. ઉદ્યોગની કેળવણી માટે કંઈ નહીં તોયે પાંચસાત સદીમાં ભાગ્યે જ જાહેર સંસ્થાઓ હતી. તે ઉદ્યોગ મારફતે જ અપાતી. સાધારણ શિક્ષણ માટે ઉપર જણાવ્યા મુજબ પંડયાઓ અને પંડયાઓની શાળા તથા કથા-કીર્તનની સંસ્થાઓ હતી. નિશાળોમાં કેવળ બ્રાહ્મણ–વાણિયા વગેરે ઊંચી ગણાતી કોમોના છોકરા જ ભણતા. તેમાંયે કેટલાક બિલકુલ નયે ભણે. પણ કથા-કીર્તનનો લાભ સર્વે લોકો લેતા; અથવા જુદી જુદી જાતિઓમાં તેમના સ્વતંત્ર ભક્તો ઊપજતા.

આ યોજના અને વધાર્યોજના વચ્ચેનો ફરક હવે આપણે જોઈ એ.

ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણીની જૂની રીત વ્યક્તિગત અને ખાનગી પદ્ધતિની છે. એ કાં તો બાપ—બેટા પદ્ધતિ હોય છે અથવા ઉમેદવાર પદ્ધતિ હોય છે. જ્યાં ઉમેદવાર પદ્ધતિ છે, ત્યાં કોઈ કોઈ વાર કાયદાનાં બંધનો પણ હોય છે. એટલે અંશે તે વ્યવસ્થિત(organized) હોય છે. પણ મોટા પાયા પર દેશનાં બધાં બાળકો માટે જાહેર શાળાઓનાં રૂપમાં એવી કોઈ વ્યવસ્થા નથી. વર્ધાયોજનાનો હેતુ જીવનની આ સ્વાભાવિક પદ્ધતિને મોટા પાયા પર, જાહેર શાળાઓના રૂપમાં સર્વ બાળકો માટે લાગુ કરવાનો છે.

આનો અર્થ એ કે જેમ ખેડૂત ખેતી, સુથાર સુથારી, લુહાર લુહારી, વાણિયો દુકાનદારી, ગૃહિણી ઘરકામ વગેરે ધંધાઓની કેળવણી પોતાનો ધંધો કરતાં કરતાં પોતાનાં બાળકોને આપે છે એ જ રીતે, પણ શાસ્ત્રીય

</main> </body> </html>

Page 111

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;"> ૧૨

કેળવણીવિકાસ

</header>

પદ્ધતિથી, આપણી બધીયે જરૂરી કેળવણી દેશનાં તમામ બાળકોને જાહેર શાળાઓ દ્વારા આપવાનો સરકારી તંત્ર દ્વારા બંદોબસ્ત કરીએ. એનો બીજો અર્થ એ કે સરકાર બેચાર એવા ઉત્પાદક ધંધા ઉપાડે કે(૧) જે મોટા પાયા પર સરકાર તરફથી સીધી રીતે ચલાવી શકાય,(૨) જે બાળકોને લાયક હોય,(૩) જેમાં એટલી સામગ્રી ભરવાને ગુંજાશ હોય કે તે ઉદ્યોગ કરાવતાં કરાવતાં તે મારફતે સાહિત્ય, ઇતિહાસ, ભૂગોળ, વિજ્ઞાન વગેરેની પૂરતી માહિતી બાળકોને આપી શકાય, અને(૪) એ ઉદ્યોગો માત્ર બાળકનાં મનોરંજન, રમત કે શિક્ષણ માટે જ યોજેલા કૃત્રિમ ઉદ્યોગો નહીં હોય, પણ લાખો લોકોનાં ગુજરાનનુયે સાધન ગણાય એવા સાચા ઉદ્યોગ હોય. તેથી, તેમાં રાજ્યવ્યવસ્થા, સમાજવ્યવસ્થા, સંપત્તિવ્યવસ્થા વગેરે બધી સમાજવિદ્યાઓનું પણ વહેવારુ જ્ઞાન આપવાની કુદરતી સગવડો મળે.

આમાં પહેલી બે શરતો સૌથી અગત્યની છે. પહેલી એ કે સરકાર તરફથી સીધી રીતે મોટા પાયા પર ચલાવી શકાય એવા કેટલાક ઉત્પાદક ધંધા શોધી લેવામાં આવે. અર્થશાસ્ત્રની ભાષામાં કહીએ તો એ દેશના જીવનધંધા(key-industries) હોવા જોઈએ. બીજી શરત એ કે તે ધંધા બાળકને પણ લાયક હોવા જોઈએ. કેટલાય ધંધા એવા છે કે તે દેશને જીવનરૂપ છે, પણ તે બાળકને યોગ્ય નથી. બીજી બાજુથી કેટલાક ધંધા એવા છે કે તે બાળકને લાયક છે, પણ દેશના જીવન- ધંધા નથી.

આ પાછલા ધંધાઓની ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણીની શાળાઓ થઈ શકે; શરત એ કે તેને ખાનગી સંસ્થાઓ સરકારની દેખરેખ નીચે ચલાવે. અલબત્ત, એની સંખ્યા ઘણી થોડી હશે. પણ ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણીના સિદ્ધાંતની દૃષ્ટિએ એને માટે અવકાશ છે. પણ સરકારની દૃષ્ટિએ સવાલ એ છે કે બાળકને લાયક રાષ્ટ્રના જીવનધંધા કયા છે? દેખીતું છે કે એમાં પહેલે નંબરે કાંતણવણાટ જ આવે છે. સંપત્તિશાસ્ત્રીઓના બધા સંપ્રદાયો કાપડના ધંધાને આપણા દેશના જીવનધંધા તરીકે સ્વીકારે છે,

</body> </html>

Page 112

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> <header style="display: flex; justify-content: space-between; margin-bottom: 20px;"> ‘દારા’; ‘અને’; ‘તી’? ૧૩ </header>

અને તેને સરકાર નિયંત્રિત(રાષ્ટ્રીય-nationalized) કરવામાંયે માને છે. મોટા તેમ જ બાળક બન્ને માટે એ પૂરો ધંધો થઈ શકે છે. હાથ- કંતામણ અને હાથવણાટના રૂપમાં એમાં મોટા અને બાળક વચ્ચે હરીફાઈનો સવાલ ઊભો થતો નથી. વળી, કપાસ એક એવી ચીજ છે કે જેણે ઇતિહાસમાં પહેલા દરજ્જાનો ભાગ લીધો છે. તેની આસપાસ ખેતી, સુથારી, લુહારી, રંગાઈ, ધોલાઈ, છપાઈ વગેરે સ્વતંત્ર ધંધાઓના કંઈ કંઈ ભાગ ગોઠવી શકાય છે.

આમ, ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણીનો અર્થ એ કે સરકાર દેશના હિતના કેટલાક ધંધા એવી રીતે ચલાવે કે તેથી દેશ માટે માલ પણ પેદા થાય અને બાળકેળવણીની પણ વ્યવસ્થા થાય.

બહુ મોટા પાયા પર પ્રબંધ કરી શકાય એવો બીજે ધંધો હજુ સુધી નજરે નથી ચડતો. ખેતી, ગોપાલન વગેરે દેશના જીવનધંધા તો છે. પણ તેમાં બાળકોનો ઉપયોગ કરવો અશક્ય નહીં તોયે મુશ્કેલ તો છે જ. એમાં મોટાનાનાની બરાબરી પણ થઈ શકતી નથી. આથી, જોકે એવી કેટલીક શાળાઓ સરકાર ચલાવી શકે ખરી, પણ તેની સંખ્યા ઓછી જ રહેશે.

ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણી માટે જુદા જુદા ધંધાઓની શોધમાં ઘણા શિક્ષણશાસ્ત્રીઓ લાગ્યા છે. જો આપણે એ સમજી જઈએ કે એ જ ધંધા નિશાળોમાં સારું કામ આપી શકે કે જે સરકાર-નિયંત્રિત કરવા શક્ય હોય, તો શોધ સહેલી થશે. જો તેમ ન બનાવી શકાય, તેમાં હરીફાઈને લીધે બાળકેળની વેઠ, મોંઘવારી, મોંઘવારીને લીધે નુકસાન વગેરે અનેક ગૂંચો ઊભી થશે. જેને સરકારી બનાવી શકાય, તેમાં માલની કિંમત ઠરાવવાનું સરકારના હાથમાં રહેશે. જે ધંધા બધા માટે મોકળા હોય, તેમાં ન્યાય અને હરીફાઈના સવાલોનો ઉકેલ લાવવો વિકટ છે.

ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણીની જૂની રીત અને આ નવી યોજનામાં જે બીજો ફરક છે, તે ઉપરની વાતોમાંથી ધ્યાનમાં આવી શકે એમ છે. તે એ કે ગેરલાભનો ધંધો ન કરી શકાય કે ન બાળકો પાસે કરાવી

</body> </html>

Page 113

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

૬૪ કેળવણીવિકાસ

</header>

શકાય. આ તત્ત્વ બન્ને પદ્ધતિમાં સામાન્ય છે. પણ જૂની પદ્ધતિમાં ધંધાનો ઉદ્દેશ ફાયદો લૂંટવા( profit-making)નો હોય છે, વર્ધા- યોજનામાં ફાયદો લૂંટવાનો હેતુ ન હોઈ શકે. એ હેતુ છોડીને ધંધો કરવો એનું જ નામ તો ધંધાને સરકારી બનાવવો.

બે પદ્ધતિમાં એક બીજોયે ભેદ છે. જૂની પદ્ધતિમાં એ ધંધા- માંથી પોતાનું ગુજરાન ચલાવી શકે એવી રીતે ઉમેદવારને તૈયાર કરવો(બલકે એણે તૈયાર થવું), એ ગુરુ અને શિષ્ય બન્નેનો ઉદ્દેશ હોય છે, અને એટલો જ હોય છે. નવી યોજનામાં શીખવવામાં આવતા ધંધાથી જ વિદ્યાર્થી પોતાનું ગુજરાન કરશે એવો ઉદ્દેશ નથી, અને એટલો જ નથી. હિંદુસ્તાનને કાંતનાર–વણનાર પ્રજાનું રાષ્ટ્ર કરવું એવા હેતુથી કાંતવાવણવા પર ભાર મુકાતો નથી. પણ તે દ્વારા બાળકનાં શરીર, ઇન્દ્રિયો, મન અને બુદ્ધિને પૂરી તાલીમ મળે અને તે છોકરો કે છોકરી ઇચ્છે તે ધંધો શીખવા લાયક બને એ ઉદ્દેશ છે. પણ સાથે જ વિદ્યાર્થીને એક આશ્વાસન આપવામાં આવે છે કે જો તે કોઈ બીજા ધંધામાં સફળ ન થઈ શકે તો, કમમાં કમ, કાંતવા–વણવાની મજૂરી કરી તે પોતાનું ગુજરાન કરી શકશે. ઉપરાંત, એ પણ કે કોઈ અભણ જ નહીં પરંતુ માત્ર આજના જેવી નિશાળોમાં શીખેલા વિદ્યાર્થી કરતાં તે કોઈ પણ કામ વધારે સારી રીતે કરી શકશે, અને જેમાં બન્ને બિનવાકેફ હોય, તેને શીખી લેવામાં એ વધારે હોશિયાર નીવડશે. જો આ પરિણામો ન આવે તો સમજવું જોઈએ કે શિક્ષણમાં ક્યાંક પણ ખામી છે.

આમ, આ કેવળ સામાન્ય કેળવણી વત્તા ઉદ્યોગની કેળવણી નથી, તેમ(ઉદ્યોગ મારફતે કે સ્વતંત્ર રીતે) માત્ર ઉદ્યોગની કેળવણી નથી, પણ ઉદ્યોગ મારફત પૂરી કેળવણી આપવાની કલ્પના છે. એમ બને કે અવિવેકથી એ કલ્પનાને આપણે બગાડીએ કે હાસ્યાસ્પદ દેખાય એવું સ્વરૂપ આપી દઈએ. એ બિનઅનુભવ અથવા અણસમજનું પરિણામ કહેવાય. પણ એથી ડરવા જેવું નથી. અનુભવ એને સુધારી દેશે. મૂળ વસ્તુ

</body> </html>

Page 114

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

‘દારા’, ‘આને’, ‘ની’?

૬૫ </header> <main>

એ છે કે જીવનમાં ચાલતી કુદરતી પદ્ધતિને શાસ્ત્રીય રૂપ આપવાનો આ પ્રયત્ન છે, અને એ રૂપમાં એ યોજના પહેલી જ વાર શિક્ષણશાસ્ત્રીઓ આગળ મુકાયેલી છે. એ પણ યાદ રાખવું જોઈએ કે ઉદ્યોગ ઉપરાંત જે નિસર્ગ અને સમાજની વચ્ચે બાળક રહે છે, તેને પણ શિક્ષણનાં સાધન બનાવવા પર આમાં ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે.

ચરખાસંઘે હાથકંતામણ અને વણાટના ધંધાને દેશમાં ફેલાવ્યો છે. એમાં ચરખાસંઘનો હેતુ એકાદ કંપનીની માફક એ ઉદ્યોગમાંથી લાભ- ખોરી કરવાનો નથી. પણ દેશમાં ધન પેદા કરવાની સાથે તેને પેદા કરવાવાળાઓની હાલત સુધારવાનો છે. આથી ચરખાસંઘને કાંતનાર- વણનારનું શોષણ કરવાની નીતિ નામંજૂર છે. જે ચીજ ચરખાસંઘ મોટી ઉંમરનાં માણસોમાં કરે છે તે જ તાલીમીસંઘે દેશનાં બાળકોમાં કરવાની છે. બાળકો નાનાં છે ખરાં, પણ તેથી એવી કાંઈ જરૂર નથી કે તે ઘરમાં કે નિશાળમાં અણુકમાઉ અને અણઉપજાઉ(unpro- ductive) બેસી રહે. દેશનું ધન વધારવામાં તેઓ પણ ફાળો આપી શકે છે. પણ એ કામમાં એમને જોડવામાં આપણી દૃષ્ટિ સાફ હોવી જોઈએ. તે એ કે જે કામમાં એમને જોડવામાં આવે તેમાં તેમનો ફાયદો હોવો જોઈએ. આથી આ કામ ધંધાદારી સંસ્થાનું નથી. એ સરકારે જાતે કે તાલીમીસંઘ, વિદ્યાપીઠ જેવી સંસ્થાઓએ કરવું જોઈએ.

( ઓક્ટોબર ૧૯૩૮ના ઊર્મિ માસિકમાંથી સુધારીને)

</main> <footer style="text-align: right; margin-top: 30px; font-size: 14px;"> 

       કે.- ૫
   </footer>

</body> </html>

Page 115

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણી</title> <style> 

   /* Basic typography - Global control with A4 page sizing */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }
   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       margin: 0 auto;
       padding: 2cm;
       box-sizing: border-box;
       background: white;
       position: relative;
   }
   h1 { font-size: 24px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 20px 0; }
   h2 { font-size: 20px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 18px 0; }
   h3 { font-size: 18px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 16px 0; }
   h4 { font-size: 16px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 14px 0; }
   p { font-size: 16px; line-height: 1.6; margin: 12px 0; }
   blockquote { font-size: 16px; margin: 16px 0; padding: 0 20px; font-style: italic; border-left: 3px solid #ccc; }
   ol, ul { font-size: 16px; margin: 12px 0; padding-left: 20px; }
   li { margin: 4px 0; }
   </style>

</head> <body>

૬
ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણી

[ ગુજરાત વિદ્યાપીઠના શિક્ષક તાલીમવર્ગ આગળ આપેલાં વ્યાખ્યાનોને
સુધારીને લખેલાં.]

ગાંધીજીએ ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણીનો એક નવો વિચાર દેશ આગળ
મૂક્યો છે. એ મારો છેલ્લો વારસો છે અને એનાથી વધારે મહત્ત્વની
ભેટ હું આપી શકું એમ લાગતું નથી, એમ એમણે તે રજૂ કરતાં
કહ્યું હતું. આવી પ્રસ્તાવના સાથે રજૂ થયેલી યોજનાનો આપણે પણ
ગંભીરતાથી અભ્યાસ કરવો જોઈએ એ દેખીતું છે. એમના વિચારોમાં
નવું શું છે તે આપણે જોઈએ.

આપણે બે જાતની કેળવણીથી પરિચિત છીએ. પુસ્તકની કેળવણી
અને ઉદ્યોગની કેળવણી. સુથાર, લુહાર, કુંભાર, રંગરેજ, ઇજનેર વગેરેનાં
કામો શીખનાર ઉદ્યોગની કેળવણી લે છે એમ આપણે કહીએ છીએ.
તમે બધા ઔદ્યોગિક કેળવણીના શિક્ષકો નથી. તમારા વિદ્યાર્થીને કોઈ
પૂછે કે તમે શું જાણો છો, અથવા તમને પૂછે કે તમે શું ભણાવો છો, તો
જવાબ મળશે કે આટલામી ચોપડી, ફલાણી ભૂગોળ, અમુક ઇતિહાસ,
ગણિતનો અમુક વિભાગ, વગેરે. એટલે કે કેટલીક પુસ્તકી વિદ્યાઓ તેઓ
જાણે છે અને તમે ભણાવો છો.

કેટલીક જગ્યાએ પુસ્તક અને ઉદ્યોગ બન્નેની કેળવણી અપાય
છે. એવી શાળાનો વિદ્યાર્થી(દાખલા તરીકે) કહેશે કે હું પાંચમી
ચોપડી ભણું છું અને સિવાય સુથારીકામ શીખું છું. એના પુસ્તક-
કેળવણીના વિષયો અને ઉદ્યોગના વિષય વચ્ચે ક્યાંય સંબંધ આવતો
જ હશે એમ ન કહેવાય. દા. ત. એમ બને કે એના ગણિતમાં અમુક
ખાંડમાં અમુક રેતી અથવા અમુક ગૅલન દારૂમાં અમુક ગૅલન પાણી

૩૩

</body> </html>

Page 116

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણી</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણી

૬૭ </header> <main>

ભેળવવાથી મિશ્રણ કે નફાતોટાનું શું પ્રમાણ બેસે તે શોધવાનું હોય. એ ભૂગોળમાં અમેરિકા ખંડ શીખતો હોય અને ઇતિહાસમાં બાબરનો સમય વાંચતો હોય. વળી વિજ્ઞાનમાં નાદ કે વીજળીનો વિષય શીખતો હોય. એ બધાનો સુથારીકામ સાથે કશો સંબંધ ન હોય. આમ પુસ્તકોના વિષયોને પુસ્તકશાળામાં અને ઉદ્યોગના વિષયને ઉદ્યોગશાળામાં છૂટા પાડીને રાખવામાં આવે છે. પુસ્તકશાળાનો શિક્ષક ઉદ્યોગશાળાના શિક્ષકના અને ઉદ્યોગશિક્ષક પુસ્તકશિક્ષકના વિષયો ન સમજી શકે.

આ રીત અશાસ્ત્રીય છે એમ સમજાવવાની ભાગ્યે જ જરૂર હોવી જોઈએ. બાળક જે જે વિષય શીખે તેનો પરસ્પર ઠીક ઠીક સંબંધ હોવો જોઈએ. જે અનેક વસ્તુઓ તે શીખતો હોય તેમાંથી જે મહત્ત્વની હોય તેની આજુબાજુ બીજા વિષયોની ગૂંથણી થવી જોઈએ. એકમાંથી બીજે વિષય સંકળાઈને ઊઠવો જોઈએ.

આ શક્ય છે કે? એ શક્ય છે અને એ જ થવું જોઈએ, એમ બતાવવાનો વર્ધાયોજનાનો પ્રયત્ન છે.

ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણી એ એનું મુખ્ય બિંદુ છે. મુખ્ય બિંદુ કહ્યું એટલે એમાં કેટલાંક ઉપબિંદુઓ પણ છે એમ સમજી લેવું. ઝાકિર- હુસેન કમિટીએ ત્રણ બિંદુઓ પર ભાર મૂક્યો છે: ઉદ્યોગ, સમાજ અને કુદરત. દરેક માણસ ત્રિવિધ વાતાવરણમાં વીંટળાઈને રહે છે. એની આબોહવાના વાતાવરણમાં, એના સામાજિક વાતાવરણમાં, અને એના ઔદ્યોગિક વાતાવરણમાં. આબોહવા અને સમાજ મળી એના ઉદ્યોગ પર અસર પાડે છે. પણ એક વાર એ ઠર્યા પછી એના જીવનનો મોટો ભાગ એના ઔદ્યોગિક વાતાવરણમાં વીંટળાયેલો રહે છે. એ જ એના જીવનનો મોટામાં મોટો આધાર બને છે. આ રીતે વ્યવહારમાં ઉદ્યોગ એ મનુષ્યના બાહ્ય જીવનનું મુખ્ય બિંદુ છે, અને સમાજ તથા કુદરત બીજાં બે ઉપબિંદુઓ છે એમ વર્ધાયોજનામાં કહ્યું છે. એ મુખ્ય બિંદુ તરફ ધ્યાન ખેંચી, એની આજુબાજુ કેળવણી ગૂંથવી જોઈએ એમ પહેલી વાર ગાંધીજીએ બતાવ્યું છે.

</main> </body> </html>

Page 117

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="display: flex; justify-content: space-between; margin-bottom: 20px;"> ૧૮

કેળવણીવિકાસ

</header>

પણ ઉદ્યોગો તો ઘણા છે. તેમાંથી કેળવણી માટે કયો ચૂંટાય? અને કેળવણી પણ કોની? મોટી ઉંમરનાં સ્ત્રીપુરુષોની નહીં; પણ સાતથી ચૌદ વર્ષનાં નાનાં બાળકોની. દાખલા તરીકે, એમાં મોટર બનાવવાના કે નળિયા-પતરાં બનાવવાનો ઉદ્યોગ વિચારી ન શકાય. વળી એમાં થોડાં શહેરી બાળકોનો વિચાર કરવાનું નથી. પણ દૂર દૂર ગામડાંઓમાં વસતાં કરોડો ગરીબ અને પછાત બાળકોનો વિચાર કરવાનો છે. એટલે આપણે એવા ઉદ્યોગોનો વિચાર કરવાનો રહ્યો કે જે કરોડો બાળકોને માટે વિચારી શકાય, અને જેની આજુબાજુ તેની બધી કેળવણી ગૂંથી શકાય.

એવા ઉદ્યોગોમાં પહેલે નંબરે અને વધારેમાં વધારે વ્યાપક હોય એવો ખાદીનો ઉદ્યોગ જ નજરે પડે છે. ખેતી એ આપણા દેશનો પહેલા નંબરનો અને વધારેમાં વધારે વ્યાપક વ્યવસાય છે એ સાચું છે, પણ એ વ્યવસાય બાળકનો નથી. એમાં ઘણા મોટા સાથે થોડાં બાળક હાથલાકડી તરીકે કામ કરી શકે, પણ બરાબરી ન કરી શકે. બાર વર્ષની નીચેનાં બાળકો એમાં મહત્ત્વનો ભાગ ભજવી ન શકે. એને બારે મહિના ચલાવવા માટે જે કુદરતી અનુકૂળતાઓ અને જમીનનું સાધન જોઈએ તે બધે મળી ન શકે. આમ એ મહત્ત્વનો વ્યવસાય હોવા છતાં કેળવણીના વાહન તરીકે એનો ઉપયોગ મર્યાદિત ક્ષેત્રમાં જ થઈ શકે. બીજા વ્યવસાયો એટલા વ્યાપક નથી, અને તેમાંયે બાળકની ઉંમર નડે છે જ. આથી ખાદીનો ઉદ્યોગ જ વધારેમાં વધારે વ્યાપક અને અનુકૂળ જણાયો છે.

પણ તે સાથે જ ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણીના વાહન તરીકે પણ ખાદી- ઉદ્યોગમાં આશ્ચર્ય પમાડનારી સગવડો છે. છેક પ્રાચીનકાળથી આજ સુધી રૂએ આપણા દેશનો ઇતિહાસ ઘડવામાં મોટો ભાગ ભજવ્યો છે. રૂની ખેતી અને તેને કાંતવા તથા વણવાની શોધ આપણા દેશે જ પ્રથમ કરી હોય એમ જણાય છે. ‘ઝાડ પર ઊગતાં ઊન’ અને તેનાં સુંવાળાં કપડાં જોઈ પરદેશીઓ આશ્ચર્યચકિત થયા, અને તેમાંથી હિંદુસ્તાનનો કાપડનો આંતરરાષ્ટ્રીય વેપાર જામ્યો. તેણે પરદેશીઓને અહીં ખેંચ્યા, અને તેમાંથી જે અનેક રાજકીય પલટાઓ થયા તેનું પરિણામ તે આજનું

</body> </html>

Page 118

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણી</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણી

૬૯ </header> <main>

હિંદુસ્તાન. આમ ખાદી સાથે આપણા દેશનો ઇતિહાસ ગૂંથાયેલો છે. તે જ પ્રમાણે હિંદુસ્તાન પછી જે જે દેશોએ રૂની ખેતી કે રૂના કાપડનો ઉદ્યોગ વિકસાવ્યો તે દેશોનો વિચાર કરીએ તો લગભગ આખા જગતનાં ઇતિહાસ, ભૂગોળ, અર્થશાસ્ત્ર, સમાજરચના તથા રાજકારણના અનેક પ્રશ્નોમાં આપણે ઊતરવું પડે. રૂએ માનવજીવનમાં એટલો બધો મહત્ત્વનો ભાગ ભજવ્યો છે.

કપાસની ખેતીથી માંડી વિવિધ રંગો વડે છાપેલી ખાદી સુધીનું બધું જ્ઞાન આપવા બેસીએ તો તેમાં વિજ્ઞાન અને ગણિતના કેટલા વિષયોનો અભ્યાસ કરવો પડે તે વિચારવું કઠણ નથી. યંત્રશાસ્ત્ર, પદાર્થ- વિજ્ઞાન, રસાયન, કૃષિવિદ્યા, વનસ્પતિવિદ્યા, જંતુશાસ્ત્ર, અંકગણિત, ભૂમિતિ, વગેરેનાં વિવિધ પ્રકરણો એમાંથી અનિવાર્યપણે ઊપજે. ખાદી દ્વારા તે કેટલી કેળવણી આપી શકાય એ મૂંઝવણ થવાને બદલે, કેટલી કેળવણી આપીને સંતોષ માનવો એ જ મૂંઝવણ થવાનો સંભવ છે.

આ ઉપરાંત એની આધ્યાત્મિક શક્યતા પણ ઓછી નથી. અહિંસાપ્રધાન સંસ્કૃતિનો એમાં પાયો છે. બળજબરી નહીં પણ પરિશ્રમ એ એનો મંત્ર છે. કબીર જેવા વણકરે એમાંથી કેવળ ખાદીના તાકા નથી કાઢ્યા, પણ ધર્મ અને તત્ત્વજ્ઞાનના સિદ્ધાંતો પણ વણી બતાવ્યા છે. આપણી ભાષાની કેટલીયે કહેવતો અને રૂઢિપ્રયોગોની અને આપણા જીવનની કેટલીયે રૂઢિઓની આસપાસ ચરખો, પીંજણ, રેંટિયો, સાળ, રંગકામ, વગેરે ગોઠવાયાં છે.

હું આ કેવળ દિગ્દર્શન જ કરાવું છું. વ્યવહારમાં એ કેમ ઊતરશે એનો આધાર શિક્ષકો ઉપર છે. એ હજુ વ્યવહારમાં સાંગોપાંગ ગોઠવીને બતાવાયું નથી. આથી જ તેની શરૂઆત કરવા માટે શિક્ષણખાતાના અનુભવી, ઉત્સાહી અને ભાવનાવાળા શિક્ષકોને પ્રથમ ચૂંટવામાં આવ્યા છે એમ હું માનું છું. એટલે આ શિક્ષણની સફળતાનો ઘણો આધાર તમારી ઉપર છે. તમારે તમારી કલ્પનાશક્તિનો પૂરેપૂરો ઉપયોગ કરી ઉદ્યોગ અને જુદા જુદા વિષયોનું કુદરતી બને એવું જોડાણ કરવાનું છે.

</main> </body> </html>

Page 119

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

   /* Basic typography - Global control with A4 page sizing */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }
   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       margin: 0 auto;
       padding: 2cm;
       box-sizing: border-box;
       background: white;
       position: relative;
   }
   h1 { font-size: 24px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 20px 0; }
   h2 { font-size: 20px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 18px 0; }
   h3 { font-size: 18px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 16px 0; }
   h4 { font-size: 16px; font-weight: bold; line-height: 1.4; margin: 14px 0; }
   p { font-size: 16px; line-height: 1.6; margin: 12px 0; }
   blockquote { font-size: 16px; margin: 16px 0; padding: 0 20px; font-style: italic; border-left: 3px solid #ccc; }
   ol, ul { font-size: 16px; margin: 12px 0; padding-left: 20px; }
   li { margin: 4px 0; }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

૭૦. કેળવણીવિકાસ

</header> <main>

બીજાં બે ઉપબિંદુઓ પણ ભૂલવાનાં નથી. એ બે બિંદુઓ ઉપર હું બોલતો નથી, કારણ કે એ નવીન નથી. એનો અર્થ એ નથી કે એને હું ભુલાવવા ઇચ્છું છું.

આ માટે તમારે જાતે ઉદ્યોગમાં પૂરી પ્રવીણતા મેળવવી રહી જ. કેવળ પુસ્તકશિક્ષક આમાં નહીં ચાલે. કોઈ બાળક તમારા કરતાંયે ઉદ્યોગમાં વધી જાય એ અશક્ય નથી; કારણ કે તમે મોડી શરૂઆત કરો છો. પણ તમે ઠીક ઠીક કુશળતા ન મેળવો તો ચાલી શકશે નહીં.

તકલી પર તમારે પૂરી ગતિ મેળવવી જોઈએ, ડાબા જમણા બન્ને હાથની. તે જ પ્રમાણે પીંજવામાં અને રેંટિયામાં. એ બધા માટે જેને કંટાળો હશે તે આ અખતરો સફળ નહીં કરી શકે. હું તો માનું છું કે તમે તો ઉત્સાહ અને શ્રદ્ધાથી આવ્યા છો, તેથી તમને આ બાબતમાં બહુ કહેવાની જરૂર નથી.

हरिजनबंधु, ૨૬-૩-‘૩૯

૭
જીવનનિર્વાહની કેળવણી

આપણે બધા જાણીએ છીએ કે આપણો દેશ કેળવણીમાં બહુ જ પછાત છે. આથી કેટલાંયે વર્ષોથી આપણે કેળવણી ફેલાવો, કેળવણી ફેલાવો એવી માગણી કરીએ છીએ. કૉંગ્રેસ સરકાર થયા પછી સ્વાભાવિક રીતે આપણે તે માટે વધારે અધીરા બન્યા છીએ.

પણ બીજી બાજુથી જે લોકો કેળવણી પામેલા છે તેમાંના ઘણાકની સ્થિતિ તપાસીએ તો આપણને નિરાશા ઉત્પન્ન થાય છે. કેળવણી ભણાવે છે વધારે કે ભુલાવે છે વધારે એ એક સવાલ જ છે. આપણે જાણીએ છીએ કે જે ભણે છે તે બાપદાદાનો ધંધો ભૂલે જ છે, અને તેના બદલામાં ઘણા થોડા કાંઈ પણ નવો ધંધો શીખે છે. ખેડૂતનો ભણેલો છોકરો ખેતીમાં કશું સમજી ન શકે. કુંભારનો અભણ છોકરો માટલાં

</main> </body> </html>

Page 120

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>જીવનવિદ્યાની કેળવણી</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="display: flex; justify-content: space-between; margin-bottom: 20px;">

જીવનવિદ્યાની કેળવણી

૭૧ </header> <main>

ઉતારી શકે, પણ એના ભણેલા છોકરાને માટી ખૂંદતાંયે નહીં આવડે. દરજીનો કેળવાયેલો દીકરો ન સીવી શકે, ન વેતરી શકે. ભણ્યા પછી એ બધાની કોઈ મહેતાગીરી મેળવવા પર જ દૃષ્ટિ જાય. આપણી ભાષામાં કારકુન તથા શિક્ષક બંને મહેતા કહેવાય છે; કેમ કે બંનેનો કાગળકલમ સાથે સંબંધ છે. ઘણું અભણ માબાપ આ પરિણામ સમજે છે, અને તેથી તેમને પોતાનાં બાળકોને ભણાવવાની હોંશ થતી નથી. આપણા દેશમાં કેળવણીનું પરિણામ ઊલટું એવું આવ્યું છે કે અનેક જાતનું પરંપરાથી ચાલી આવેલું જ્ઞાન પણ ખોવાતું ચાલ્યું છે. ડોશીનું ઘરગથુ વૈદક ડોશી સાથે મરી જાય; કારણ કે એની ભણેલી દીકરીએ એમાં રસ ન લીધો હોય. એવી જ રીતે કેટલીયે જાતનાં કળાકારીગરીનાં કામો કેવી રીતે થતાં તે જાણનારા હવે રહ્યા નથી.

પણ કેળવાયેલાઓની દશા કાંઈ સંતોષકારક હોય તો આપણે કહીશું કે ભલે એ જૂનું જ્ઞાન ગયું તો ગયું. પણ તેયે નથી. છોકરો ચાર ચોપડી ભણે છે અને પ્રશ્ન ઊભો થાય છે કે હવે શું કરવું? ચાર વર્ષમાં બાપના ધંધા પર અણગમો આવે એટલું જ એ ભણ્યો હોય. માર્ગ સૂઝતો નથી, તેથી આગળ ભણવાનું નક્કી થાય છે. આમ એ મૅટ્રિક સુધી જાય છે, અને પાછો એનો એ સવાલ ઊભો થાય છે. વળી કશું સૂઝતું નથી. અને આશા તો અમર છે, તેથી કૉલેજમાં જાય છે. આમ જીવનનાં વીસબાવીસ વર્ષ કશા ધ્યેય વિના ચાલ્યાં જાય છે. જીવનનાં વીસ અમૂલ્ય વર્ષો અનિશ્ચિતતાનો સંસ્કાર મજબૂત કરવામાં જ વીતે, તેનું આખા જીવન પર કેવું પરિણામ આવે?

આ ઉપરાંત આપણી કેળવણી એક બીજી રીતે પણ પાંગળી નીવડી છે. આપણે જે ભણ્યા તે આપણાં અભણ માબાપને, બહેનને કે પત્નીને આપી શકતા નથી. બાળક શાળામાં જે શીખે છે તેની વાત એ ઘેર જઈને કરી શકતો નથી. ઊલટું, જો એની મા પૂછે કે, ‘અલ્યા, તું શું ભણે છે, મને સમજાવને,’ તો બાળક કહેશે કે ‘એ અઘરું છે, તને ન સમજાય.’ શાળામાં આપણે ગરમીનું વિજ્ઞાન ભણીએ અને પ્રયોગશાળામાં

</main> </body> </html>

Page 121

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ - Page 72</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body>

૭૨

કેળવણીવિકાસ

તેના પ્રયોગો કરીએ, પણ ઘેર તેનો કશો ઉપયોગ ન કરી શકીએ. જ્ઞાન ચેપી હોવું જોઈએ, તેને બદલે પોતામાં જ ગોંધાઈ રહે છે. આનું પરિણામ એટલે સુધી આવે છે કે આજનો ગ્રૅજ્યુએટ વીસ વર્ષ પહેલાંના ગ્રૅજ્યુએટને પણ અભણ જેવો જ સમજે.

કેળવણીની આવી વાત છે. હવે વગર કેળવાયેલી પ્રજાને જોઈ એ તો અભણ બાળક સાતઆઠ વર્ષની ઉંમરથી જ એનાં માબાપને કાંઈક ને કાંઈક મદદગાર થતું લાગે છે. પાંચછ વર્ષે જ મા કામે જાય ત્યારે એ નાનાં ભાંડુઓને સંભાળે છે. જરા મોટું થાય એટલે ઢોરને સંભાળવા લાગે છે અને ઘરનાં નાનાં નાનાં કામ કરી નાખે છે. બાર વર્ષનો થાય ત્યારે બાપની જોડે કામ કરવા જાય છે, અને સોળમે વર્ષે ઘરનો ભાર ઉપાડવા જેવો ગણાય છે. આમ પાંચછ વર્ષથી જ એ કુટુંબનો બોજો હળવો કરવામાં મદદગાર થાય છે. ભલે પ્રત્યક્ષ મજૂરીરૂપે એના હાથમાં કશું ન મુકાતું હોય, પણ એના કામને આર્થિક કિંમત છે. દેશ એટલો ગરીબ છે કે કુટુંબને એ લાભ જવા દેવો પાલવતો નથી. માબાપ કાંઈ પોતાનાં બાળકનાં શત્રુ નથી, તેમ અભણ હોય છતાં સાવ મૂઢ છે એમ સમજવા- નેયે કારણ નથી; પણ આર્થિક પરિસ્થિતિને વશ થઈ એમને બાળકને નિશાળે મોકલવાં સહેજે પાલવે એમ નથી.

છતાં, આપણે ફરજિયાત કેળવણીનો વિચાર કરીએ છીએ, કારણ કે દેશને કેળવ્યા વિનાયે ચાલે એમ નથી. ચાલુ કેળવણી વિષે અસંતોષ હોય તો તેને સુધારીએ, નવી કેળવણી વિચારીએ, પણ બિનકેળવણીની સ્થિતિ નભાવી શકાય નહીં.

ફરજિયાત કેળવણી એટલે શું તેનો વિચાર કરીએ. તેનો અર્થ એ કે લગભગ ચૌદ વર્ષનો થાય ત્યાં સુધી બાળક ઓછામાં ઓછા રોજના છ કલાક સરકારના કબજામાં રહે. માબાપે એને સરકારને સોંપ્યે જ છૂટકો. આમ જે સરકાર પ્રજા પર બંધન નાખે તેના પર બે જવાબદારી સહેજે આવી પડેલી ગણાય. સરકાર પ્રજાકીય હોવાથી એ બે જવાબદારીઓ ઉઠાવવાની તૈયારી હોય તો જ એ કેળવણીને ફરજિયાત કરી પોતાની

</body> </html>

Page 122

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>જીવનતિવારીની કેળવણી</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="display: flex; justify-content: space-between; margin-bottom: 20px;">

જીવનતિવારીની કેળવણી

૭૩

</header> <main>

હયાતી જાળવી શકે. એક જવાબદારી એ કે માબાપ પાસેથી બાળકને લઈ લેવાને પરિણામે માબાપને જે આર્થિક અગવડ ઉત્પન્ન થાય તેનો બદલો તે બાળક દ્વારા જ કોઈક રીતે વાળી આપે; અને બીજી એ કે એવી રીતે કેળવણી પામેલું બાળક કેળવણીને પરિણામે બેકાર નહીં બને એવી ખાતરી આપે. મતલબ કે, એ બાળક જો સરકારને પોતાની મજૂરી આપવા તૈયાર હોય તો એની પાસે કામ લઈ એનો જીવનનિર્વાહ થાય એટલી મજૂરી આપવાની સરકાર તૈયારી રાખે.

દેશની પરિસ્થિતિ, ગરીબાઈ, બેકારી, અત્યાર સુધીની કેળવણીની ખામીઓ, અને આ બે જવાબદારીઓ એ બધાનો ભેગો વિચાર કરતાં એનો ઉપાય ‘ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણી ‘એ જ સૂઝી શકે એવો છે.

ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણીનો અર્થ કોઈ ધંધાની પૂરી તાલીમ એવો લેવાનો નથી. એનો અર્થ એવો પણ નથી કે બાળક જે ઉદ્યોગ કરતો હોય, તે જ ધંધો એણે જીવનમાં કરવાનો છે. બાળકને આપણે કક્કો ઘૂંટાવીએ છીએ અને આંક ગોખાવીએ છીએ તેનો અર્થ એવો થોડો જ છે કે એ બાળપોથી અને આંકની ચોપડી જ વાંચીને રહેશે? જે પહેલી કે બીજી કે અન્ય ચોપડીઓ એ વર્ગમાં ભણે છે કે દાખલા ગણે છે, એમાં જ એનું પુસ્તકિયા શિક્ષણ સમાઈ જતું નથી. પણ એ કક્કો અને આંક એને લેખન-વાચન-ગણિતની ચાવીઓ આપે છે. પણ એ કેળવણી એને કોઈ રીતે ઉદ્યોગમાં પડવાની ચાવી આપતી નથી; કારણ કે આખી કેળવણી દરમ્યાન એની પાસે કોઈ ઉદ્યોગના મૂળાક્ષર કે આંક ઘૂંટાવવામાં જ આવતા નથી. ઊલટું, એનું મન ઉદ્યોગ માટે અણગમો થાય એવી રીતે તૈયાર થાય છે.

ત્યારે ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણી આ ખામીને સુધારવા માટે છે. જડ તેમ જ કુશળ મજૂરી કરવાની એને ટેવ પડે અને રહે, તે કરવાની આવડત આવે, તેમાં રસ લાગે, કોઈ પણ ઉદ્યોગમાં પડવું અને તે શીખી લેવો એમાં એને પ્રતિષ્ઠા લાગે એ ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણીનું એક અંગ છે.

</main> </body> </html>

Page 123

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ - Page 74</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

૭૪ કેળવણીવિકાસ

</header> <main>

પણ એવુંયે ઘણી રીતે કરી શકાય. એવી એવી યુક્તિઓ શોધી શકાય કે જેથી બાળક સવારથી સાંજ સુધી ભાંગફોડ કરતું રહે, કઠણ પરિશ્રમ કરે, કાંઈક એ દ્વારા શરીર અને ઇંદ્રિયો કસે પણ ખરું, અને છતાં એને ઉદ્યોગનું એટલે જીવનને આવશ્યક હોય એવી કોઈ વસ્તુના ઉત્પાદનનું વાતાવરણ ન મળે. એ બધું એક જાતની રમતની જેમ થાય.

ત્યારે ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણીમાં ઉદ્યોગનો અર્થ જીવનમાં મહત્ત્વનો ભાગ ભજવનારો કોઈ ઉદ્યોગ એમ સમજવાનું છે. અને તેવા ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણીની યોજના કરવાની છે. બીજી ભાષામાં એ ઉત્પાદક ઉદ્યોગની અથવા જીવનનિર્વાહની કેળવણી કહી શકાય.

એટલે એ શાળામાં આવી કોઈક ઉદ્યોગમાં જોડાય. એ ઉદ્યોગ એના અને, જે સમાજ કે ગામમાં એ રહે છે, તે સમાજ અને ગામના જીવનમાં મહત્ત્વનો હોવો જોઈએ. એ શાળામાં આવી એવું કરતો અને શીખતો હોવો જોઈએ કે જેથી એનાં માબાપ પણ થોડા જ વખતમાં જાણે કે એનું નિશાળે જવું આવકારપાત્ર છે; એ ઘરમાં કાંઈક લાવવાની શક્તિ મેળવી રહ્યો છે; એ કંઈક એવું ભણી રહ્યો છે કે જેનો ચેપ ઘરમાં લાગે તો ઘરનેયે લાભ થાય.

આજના ગ્રામજીવન પર દૃષ્ટિ નાખીએ તો ચારેકોર નિરાશા ફેલાયેલી દેખાય છે. પોતાની આર્થિક ચિંતાઓ કેમ ટળે તેનો કોઈને કાંઈ માર્ગ જ સૂઝતો નથી. એ નિરાશાની ગ્લાનિ કાઢવા માટે લોકો અવળે માર્ગે ચડી જાય છે. નિરાશાને ભૂલવા માટે એ સટ્ટો, જુગાર, નશો વગેરેનાં વ્યસનમાં પડે છે. એ કાઢવાનો ઉપાય જીવનની આવશ્યકતાઓ પૂરી પાડનાર ઉદ્યોગ જ છે.

માબાપ જોશે કે બાળક નિશાળે જઈ આળસુ નહીં, પણ કામઢું થાય છે. પોતાનાં કપડાં જેટલું તો થોડા જ વખતમાં પોતે કાંતતું થઈ જાય છે; નવરું પડે છે ત્યારે તકલી ચલાવે છે, રેંટિયો ચલાવે છે, પીંજણ

</main> </body> </html>

Page 124

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>જીવનનિર્વાહની કેળવણી</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

જીવનનિર્વાહની કેળવણી

૭૫ </header> <main>

ચલાવે છે, કે કાંઈક સાફસૂફી, કાંઈક ફૂલવાડી કે એવું કરવામાં જ મશગૂલ રહે છે. આ ઉપરાંત હું તો એમ પણ ઇચ્છું કે બાળકની મજૂરીનો કાંઈક અંશ બાળકને ખોરાકરૂપમાં મળે. મને ખાતરીપૂર્વક લાગે છે કે ઘણુંખરાં બાળકોની સુસ્તી, શારીરિક કે માનસિક અચપળતા અને મંદ બુદ્ધિનું કારણ પૂરતા પૌષ્ટિક ખોરાકની ન્યૂનતાને લીધે છે. આમે સરકારે ગાંધીજીનો સ્વાવલંબી શિક્ષણનો આગ્રહ સ્વીકાર્યો નથી. એનો અર્થ એ કે એ શિક્ષણનો ખર્ચ બીજી રીતે પણ કાઢવા હિંમત કરશે. તો પેદાશનો અંશ બાળકને આપવાની વાત ગંભીરપણે વિચારવા જેવી છે. આમ થાય તો માબાપને બાળકનું નાહકનું ઘરમાંથી ગેરહાજર રહેવું કઠશે નહીં. એને ઢોર સંભાળવાની મૂંઝવણ રહેશે. તેને માટે એ બીજો માર્ગ ગોતશે. પણ એ બાળકને નિશાળે આવતું અટકાવવા ઇચ્છશે નહીં. તે ઉપરાંત જો એને એ ખાતરી થાય કે બાળક બીજું કશું ન કરી શકે તોયે એ કાંતવા વણવાની મજૂરી કરીને પેટ ભરી જ શકશે તો એને એના ભાવિની ચિંતા પણ નહીં લાગે. આમ ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણી એને આશાનું સ્થાન થઈ પડશે.

</main> <footer style="text-align: left; margin-top: 20px; font-style: italic;">

हरिजनबंधु, ૨-૪-‘૩૯

</footer> </body> </html>

Page 125

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>નવી કેળવણીનો શિક્ષક</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body>

૮

નવી કેળવણીનો શિક્ષક

ચરખાસંઘના નામથી તમે સર્વે પરિચિત છો. ખાદી ઉત્પન્ન કરનાર સંસ્થા તરીકે તમે એને જાણો છો. એનું અંગ્રેજી નામ વધારે સૂચક છે. તેનો અર્થ થાય કાંતનારાઓનો સંઘ. એ સંસ્થા સાધારણ અર્થમાં વેપારી સંસ્થા નથી. મજૂરીથી હાથકંતામણ તથા વણાટ કરાવી, લોકોની દેશભક્તિની ભાવનાનો લાભ લઈ એક જાતના કાપડનો વેપાર હાથ કરવો અને નફો મેળવવો એ એનો ઉદ્દેશ નથી. એના કાર્યકર્તા- ઓને જેટલી ખાદી ઉત્પન્ન કરાવે કે વેચે તેના પ્રમાણમાં આડત કે નફામાં ભાગ આપવામાં આવતો નથી. એમને તો એમનો ઠરેલો પગાર જ મળે. આનું કારણ એ છે કે ચરખાસંઘ ખાદીનો વેપાર કરવા ખાદીકામમાં પડયો નથી, પણ કંતામણ દ્વારા ગરીબ ગામડિયા- ઓની આર્થિક અને સામાજિક સેવા કરવા એમાં પડયો છે. એના કાર્યકર્તાઓની ફરજ સોંઘામાં સોંઘા મજૂરો શોધી ખાદીના ઢગલા ઉપજાવ- વાની અને તેને મોંઘામાં મોંઘી કિંમતે વેચવાની નથી; અથવા, ઠરાવેલી મજૂરી પ્રામાણિકપણે ચૂકવી દીધી એટલે ફરજ પૂરી થઈ એમ પણ નથી. પણ કાર્યકર્તાઓ પાસે એવી અપેક્ષા રાખવામાં આવે છે કે એ કાંતનારા તથા વણનારાના જીવનમાં પ્રવેશ કરે, તેમના જીવનને સુધારે અને તેમનામાં જાગૃતિ આણે.

નવી કેળવણીના શિક્ષકોનું કર્તવ્ય પણ આને મળતું છે. એ પણ સંપત્તિ ઉત્પન્ન કરનાર કાર્યકર્તાઓનું એક જૂથ છે. પણ તે વેપારના ઉદ્દેશથી નહીં, પરંતુ એ સંપત્તિને પેદા કરનારાઓનું હિત અને સેવા કરવાના ઉદ્દેશથી. અહીં જેમની મારફતે સંપત્તિ પેદા કરવાની છે તે મોટી ઉંમરનાં સ્ત્રીપુરુષો નથી; પણ છ-સાતથી ચૌદ-પંદર વર્ષનાં

૭૧

</body> </html>

Page 126

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>નવી કેળવણીનો શિક્ષક</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

નવી કેળવણીનો શિક્ષક ૭૭

</header> <main>

છોકરાછોકરીઓ છે. એમને માટે શિક્ષણની દૃષ્ટિએ, ગામડાંની દૃષ્ટિએ અને સમાજની દૃષ્ટિએ અનુકૂળ એવા થોડાક ધંધા શોધાયા છે કે શોધાશે. એ ધંધા સારામાં સારી રીતે શીખવે, કરાવે અને તે નિમિત્તે બાળકોનાં જીવનમાં પ્રવેશ કરી એમને જીવનોપયોગી કેળવણી આપે તથા બીજી રીતે તેમનું જીવન સુધારે, એવી આ કાર્યકર્તાઓ પાસે અપેક્ષા રખાશે. જ્યાં ખાદીને એવા ધંધા તરીકે પસંદ કરી હશે ત્યાં એમ માનો કે આ ચરખાસંઘની એક સ્વતંત્ર અને વિશિષ્ટ શાખા છે. એક એક શાળા તે એક એક ઉત્પત્તિ કેંદ્ર છે. એમાં સાત-આઠ સંસ્કારી સુશિક્ષિત અને ખાસ તાલીમ મેળવેલા કાર્યકર્તાઓ — ખાદીસેવકો — ગોઠવ્યા છે. ચરખાસંઘની જેમ જ એમના પગાર નિશ્ચિત છે અને એમને સ્વતંત્ર રીતે મળે છે. છતાં, જેમ ચરખાસંઘ તેના કાર્ય- કર્તાઓ પાસે એવી અપેક્ષા રાખે છે કે કાંતનારીઓનાં હિતને જાળવી અને તેમના હિતાર્થે જ કાર્યકર્તાઓ એવી રીતે કામ લે કે જેથી કાંતનારીઓની કુશળતા વધે, બગાડ ન થાય, અને કમમાં કમ એ કેંદ્રનું ખર્ચ ત્યાંથી નીકળી આવે, એ જ રીતે શિક્ષણખાતું પણ એના કાર્યકર્તાઓ પાસે એવી જ અપેક્ષા રાખે. એમાં કુશળતા, બગાડ વગેરેની બાબતમાં બાળકો મારફતે કામ લેવાનું છે એ વાત ધ્યાનમાં રાખેલી હોય જ.

ત્યારે એમ સમજો કે એક શાળા એટલે સાતઆઠ મોટા કાર્યકર્તા અને બસોએક બાળકોનું એક મોટું કુટુંબ છે. એમણે મૂડી સિવાયનું બીજું ખર્ચ ખાદી ઉપજાવીને કાઢવાનું છે. પાસે બેચાર વીઘાં જમીન છે, તેમાંથી કાંઈક ફળફૂલ પણ ઉપજાવે; એની કિંમત શિક્ષણ અને મનોરંજનની દૃષ્ટિએ મોટી થાય, પણ આવકની દૃષ્ટિએ નજીવી ગણાય. કપાસ લોઢવાથી માંડી અમુક પ્રકારના વણાટ સુધીનો ધંધો કરવાની એમાં છૂટ છે. બાળકો જુદી જુદી ઉંમરનાં છે. એમની ઉંમરનો ખ્યાલ રાખીને જ એમની પાસેથી કામ લઈ શકાય. જે કામ કરાવવામાં આવે તેમાં એ બાળકનું હિત અને કેળવણી તપાસવાની જવાબદારી પણ રહેલી છે. આ મર્યાદાઓ વચ્ચે કામ કરવાનું છે.

</main> </body> </html>

Page 127

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="display: flex; justify-content: space-between; margin-bottom: 20px;"> ૭૮

કેળવણીવિકાસ

</header>

એમાં ઉંમરના કેટલાક સ્વાભાવિક વિભાગો પડશે જ. દરેક કાર્યકર્તા એક એક જૂથને સંભાળશે. જે જાતનું કામ જે જૂથ પાસે કરાવવાનું હોય, તે કામની તે દેખરેખ રાખે, અને તેમની સાથે એ કામમાં જોડાય. દા. ત. કોઈ વાર એ નાનાં બાળકો સાથે કપાસ સાફ કરવા બેસે. તે વખતે એ એમને કપાસ સાફ કરવાની રીત બતાવે; સાથે સાથે કીટી વિનાનો કપાસ ભેળો કરવાની વાત કરે. કપાસમાં આવતી કીટીના પ્રકાર સમજાવે. પોતાની પાસે જે કપાસ હોય તેની જાત વગેરે કહે. શાળામાં બીજે કોઈ કપાસ હોય તો તેની જોડે તેની સરખામણી કરાવે. એ જ રીતે જુદાં જુદાં જૂથોમાં ખાદીને લગતી જુદી જુદી ક્રિયાઓ ચાલતી હોય; અને તેને લગતી વિવિધ માહિતી તેના શિક્ષક આપે. તેમાં વપરાતાં ઓજારો, સાધનો, યંત્રો વગેરેનું જ્ઞાન, ગણિત, ઇતિહાસ પણ કહેવામાં આવે. આમ ખાદીને કેંદ્રમાં રાખી બાળકને વિવિધ રીતે ભણેલુંગણેલું અને વિવિધ માહિતીથી ભરેલું કરવામાં આવે. એમાંથી જ ખાદીના અને ગામડાંઓના આર્થિક અને રાજકીય કોયડાઓ પણ ઉત્પન્ન થાય. એટલે તેમાંથી દેશની વર્તમાન રાજકીય, સામાજિક, આર્થિક સંસ્થાઓના પ્રશ્નો ચર્ચવા પડે. એનો એમનાં કામો સાથે પ્રત્યક્ષ સંબંધ હોવાથી એવો વિદ્યાર્થી કેવળ પુસ્તકિયા માહિતી કે ‘નાગરિકધર્મ’નું પુસ્તક ભણેલો નાગરિક નહીં બને, પણ વ્યવહારમાં પડેલો નાગરિક બનશે.

આ તો માત્ર ઉદ્યોગનો વિચાર કરીને ચિત્ર દોર્યું. પણ એ ઉપરાંત જે કુદરત અને સમાજ વચ્ચે બાળક વસે છે, તેને વિચારીને પણ તેને વિવિધ રીતે પાવરધું કરવાનું રહેશે.

એક એવો વર્ગ પણ છે કે જે ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણીની હિમાયત કરે છે, પણ તેમાં ઉદ્યોગથી બનનારી વસ્તુને મહત્ત્વ આપતો નથી. એ સાવ નિરુપયોગી અને બનાવીને ફેંકી દેવાનીયે હોય; કદાચ થોડો વખત શોભા માટે કે કુતૂહલથી કબાટમાં દેખાડવાની હોય. એથી બાળકના હાથ- પગ ઘડાય અને એને મનોરંજન સાથે કેળવણી મળે તો બસ એમ તેઓ માને છે. આથી ઉદ્યોગ દ્વારા કેળવણીમાં બગાડ તો હોય જ એમ

</body> </html>

Page 128

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>નવી કેળવણીનો શિક્ષક</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="display: flex; justify-content: space-between; margin-bottom: 20px;">

નવી કેળવણીનો શિક્ષક

૭૯ </header>

એ, જાણે સિદ્ધાંત હોય તેમ, માને છે. વર્યોજના જે કેળવણીની હિમાયત કરે છે તેમાં બગાડને અનિવાર્ય સ્થાન નથી. અનિવાર્યપણે કાંઈક બગાડ થશે, અને તેને ગણતરીમાં લેવો પડશે એ જુદી વાત છે; પણ બગાડ ધ્યેયરૂપે ન હોય. તેમ કેવળ શોભા કે કુતૂહલ મહત્ત્વનું સ્થાન ન ભોગવી શકે. તમે પોતાને એક ઉત્પત્તિકેંદ્રના કાર્યકર્તા તરીકે સમજવા માંડો તો તરત ધ્યાનમાં આવે એવું છે. અથવા, એમ વિચારો કે એક સુથાર કે દરજી પોતાનાં બાળકને પોતાનો ધંધો કરતાં કરતાં શીખવતો હોય તો તે બગાડ માટે લાકડું કે કપડું બગાડવા માટે કેટલી સગવડ રાખે? બાળવાના ટુકડા પર કે કાપલીઓ પર એ થોડા દિવસ બાળકને રમત કરવા દેશે, પણ પછી એને નાનાં નાનાં, પણ પોતાને જેને માટે મજૂરી મળવાની હોય તેવાં, કામો સોંપશે. આજે બનાવ્યું અને કાલે બાળી નાખ્યું એવી પદ્ધતિએ શીખવવાનું કદી પાલવે નહીં. આથી શીખવવા માટે કાચો માલ ખરીદવો અને તેમાંનો મોટો ભાગ બગાડ ખાતે માંડી વાળવો એ વાત કદી પોસાય નહીં એમ સમજીને ચાલવું જોઈએ.

શાળામાં ચલાવવાને ધંધો એ ભલે હળવો હોય પણ એ ધંધો છે, વિનોદ નથી, એ ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ. એક પદ્ધતિ રૂપે જ કશું નકામું ન ફેંકાય કે બગાડ ન કરાવાય.

જે આ બરાબર સમજાયું હોય તો હવે તમે માસ્તર મટી ઉદ્યોગના કાર્યકર્તા બન્યા છો એમ વિચારતા થવું જોઈએ. તમે હવે વણાટના ધંધામાં પડ્યા છો. એમાં પછી તમારાં સ્ત્રી અને બાળકો પણ હોય જ. એ પણ એમાં મદદ કરે. શાળાનાં બાળકો, તમે, તમારું કુટુંબ બધાંની જાણે એક મોટી સહકારી મંડળી.

પણ તમે તો વણાટના ધંધાદારી ઉપરાંત શિક્ષક—એટલે બ્રાહ્મણ —પણ છો. એ તમારો ધર્મ પણ તમારે થોડો જ છોડવાનો છે? એટલે તમારી કેવળ એક ધંધો કરવાની જ જવાબદારી નથી, એ શીખવવાની અને એનાં શાસ્ત્ર નિર્માણ કરવાનીયે જવાબદારી છે. બ્રાહ્મણો કેવળ

</body> </html>

Page 129

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

૭૦ કેળવણીવિકાસ

</header> <main>

સાહિત્ય, વ્યાકરણ, તત્ત્વજ્ઞાન, કે કર્મકાંડનાં જ શાસ્ત્ર રચે કે શીખવે એવું પહેલાં હોય એમ લાગતું નથી. દ્રોણ કોણ હતા? એ શસ્ત્રવિદ્યાના શિક્ષક હતા. તેમ જ પરશુરામ. તે જ પ્રમાણે અનેક કારીગરીનાં શાસ્ત્રો પણ બ્રાહ્મણો જ રચતા. પણ દ્રોણ જાતે ઉત્તમ યોદ્ધા ન હોત તો એ કેમ શીખવી શકત? ધંધાઓ એવી વસ્તુ નથી કે જે એક શીખવે અને બીજો ન જાણનારો માણસ તેનું શાસ્ત્ર રચી શકે.

આનો અર્થ એ કે નવી તાલીમમાં ધંધાના શિક્ષક જુદા અને પુસ્તકના શિક્ષકો જુદા એવો ભેદ પાડી શકાશે નહીં. દરેક શિક્ષક ધંધાની ક્રિયામાં કુશળ હોવો જ જોઈએ. આજે આપણી સ્થિતિ એવી છે કે આપણી શાળામાં એક ધંધો ચાલતો હોય, પણ એમાં વપરાતાં ઓજારો કે યંત્રોના ભાગોનાં નામ સુધ્ધાં પુસ્તકશિક્ષક ન જાણતો હોય. બીજી અનેક અલકમલકની એ વાતો કરી શકે; કમળના દસ પર્યાયો બતાવી શકે, વિજ્ઞાનની ઝીણી પરિભાષા આપે, પણ રેંટિયાના જુદા જુદા ભાગોનાં નામ એના વિદ્યાર્થી પૂછે તો એ ન આપી શકે. એનાં દરેકનાં જુદાં જુદાં નામો શોધવાની અને, ન હોય તો, પાડવાનીયે આપણે મહેનત લઈ એ નહીં. નવી કેળવણીમાં આવી સ્થિતિ ન રહેવી જોઈએ. જે શિક્ષક આ રીતે ઝીણવટમાં ઊતરશે તે જોશે કે ઉદ્યોગ મારફતે કેટલું ભાષાજ્ઞાન, વિજ્ઞાન, ગણિત વગેરે વધી શકે છે, કેટલું નવું સાહિત્ય નિર્માણ થઈ શકે છે, કેટલો બુદ્ધિનો વિકાસ અને ઇંદ્રિયોની સૂક્ષ્મતા સાધી શકાય છે, અને સમાજની નવરચનાનો કેવી રીતે પાયો નાખી શકાય છે. એની ક્રાંતિકારી અસર આપણા પોતાના જ જીવનમાં પહેલાં જણાવા માંડશે. 

           हरिजनबंधु, ૯-૪-‘૩૯

</main> </body> </html>

Page 130

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>વર્ધા શિક્ષણનો એક નમૂનો</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body>

૯

વર્ધા શિક્ષણનો એક નમૂનો

મારા ઘરની બારી સામે એક સુકાઈ ગયેલા ઝાડનું થડ ઊભું હતું. ગઈ કાલે સવારે ઘરધણીના નોકરે એક સાથીની મદદથી તેને પાડ્યું, અને બપોરે બાર વાગ્યા સુધીમાં કરવતથી વાઢી તેના મોટા મોટા કડકા પાડ્યા. એની સાથે એની પત્ની અને પાંચેક વર્ષનો છોકરો પણ આવેલાં હતાં. પત્નીએ લાકડાં ઉપાડી જવામાં સાથ દીધો; બાર વાગ્યે પરવાયાં ત્યારે લાંબી કરવત પણ એ જ ઉપાડી ગઈ. જે ત્રણ ચાર કલાક આ કામમાં ગયા, તેટલો વખત પેલો છોકરો પણ સાથે રહી કાંઈક કાંઈક કર્યા કરતો હતો. નાનાં છોડિયાં ઊડતાં તે ઉપાડીને એ એક ઠેકાણે કરતો; સાથે કરવત ચાલતી તેની મજા પણ જોતો. બાર વાગ્યે નોકરે કરવત હાથમાંથી મૂકી કે તરત તેણે તેને બે હાથે ઘસડીને લાકડાના એક ગોળવા ઉપર ચડાવીને ટેકવી. કરવતના દાંતા પહેલાં ઉપલી બાજુ રાખ્યા. પછી કાંઈક વિચાર આવ્યો, તેથી ફેરવીને નીચેની બાજુ પર કર્યા. વળી કાંઈક વિચાર આવ્યો, તેથી ગોળવા પરથી ઉતારી વ્યવસ્થિત રીતે જમીન પર સુવાડી. પછી પાસે પડેલી દોરીને હાથમાં લીધી, અને તેને વીંટાળીને હાથમાં લઈ લીધી. આ બધું એણે જાતે જ કર્યું, કોઈના કહેવાથી નહીં. ઊલટું, એ જ સાથે સાથે કાંઈક બોલતો જતો હતો.

એ આમ કરતો હતો, તેટલામાં નોકરે કરવતને પત્નીને માથે ચડાવી, અને એક મોટું લાકડું સાથીને માથે ચડાવ્યું. પછી સર્વે પોતાના ઘર તરફ વિદાય થયાં.

નોકર ને તેની પત્ની અભણ હતાં. બાળકને પોતાના કામ સાથે કાંઈક શિક્ષણ આપે એ એમને માટે શક્ય નહોતું. કાંઈક શીખશે એ

<footer style="text-align: center; margin-top: 40px; font-size: 14px;"> 

       ૮૧

       કે-૬
   </footer>

</body> </html>

Page 131

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

૮૨ કેળવણીવિકાસ

</header> <main>

દૃષ્ટિથી તેમણે એને સાથે આણ્યો જ નહીં હોય. એ તો માની પાછળ પાછળ આવ્યો હશે. પણ એને માબાપના કામમાં રસ પડયો. એ કામ એમના જીવન સાથે સંબંધ ધરાવે છે અને કોઈક રીતે જરૂરી છે એમ પણ એ કળી ગયો હશે જ. એટલે એણે માબાપના કામનું ધ્યાનપૂર્વક નિરીક્ષણ કર્યું, અને પોતાની બાળસમજ પ્રમાણે તેમાં રસપૂર્વક ભાગ લીધો. આથી એ ત્રણ-ચાર કલાક માબાપને હેરાન કર્યા વિના ત્યાં ટક્યો એટલું જ નહીં, પણ ઊલટું પોતાની નાની નાની ક્રિયાઓ અને બોલીથી એણે માબાપનો શ્રમ પણ હર્યો.

આ જ વસ્તુને શાસ્ત્રીય રીતે ગોઠવીએ એટલે તે વિદ્યા બને, અને તેમાંથી વર્ધા શિક્ષણનું શાસ્ત્ર નિર્માણ થાય.

शिक्षण अने साहित्य, ओप्रिल, १८८०

૧૦
કમાતી કેળવણી

[ સેવાગ્રામ રાષ્ટ્રીય શિક્ષણ સંમેલનમાં રજૂ કરેલો ઠરાવ તથા તે ઉપર કરેલું વિવરણ.]

ઠરાવ

“આ સંમેલનનો એવો અભિપ્રાય છે કે, ગામડાંઓમાં કેળવણીની એવી વ્યવસ્થા કરવી જોઈએ કે, કોઈ પણ સામાન્ય પ્રૌઢ વિદ્યાર્થી પોતે કેળવણી લઈ રહ્યો હોય તે કાળમાં જ કેળવણીનું ખર્ચ કાઢી શકે તેટલી મજૂરી તેને મળી શકે. જો ગામડાંઓની શિક્ષણસંસ્થાઓ એવી વસ્તુઓ બનાવતી થાય કે જે ઉપયોગી હોય તેમ જ શિક્ષણની દૃષ્ટિએ કીમતી હોય તો જ આ શક્ય બને. આ થઈ શકે તેટલા માટે દેશની આર્થિક વ્યવસ્થામાં પણ સાથે સાથે જ ક્રાન્તિ કરવી જોઈશે. અર્થ- વ્યવસ્થા અને કેળવણીના ક્ષેત્રની આવી બેવડી ક્રાન્તિને પરિણામે, જેને

</main> </body> </html>

Page 132

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કમાતી કેળવણી</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="display: flex; justify-content: space-between; margin-bottom: 20px;"> ૮૩ </header>

સામાન્ય અને બુદ્ધિ વિનાની મજૂરી કહેવામાં આવે છે તે, તેમ જ કુશળ કારીગરી, એ બંનેના દરોમાં સર્વે બાજુથી અને સારો એવો વધારો થવો જોઈએ; અન્ન, વસ્ત્ર, રહેઠાણ તેમ જ જીવનની બીજી જરૂરી વસ્તુઓની નીપજમાં પણ ઠીક ઠીક વધારો થવો જોઈએ. આ માટે ‘નવી તાલીમ’ના ઔદ્યોગિક સંશોધનનો ઉદ્દેશ નાના પાયા પરના અને છૂટા છૂટા વીખરાયેલા ઉત્પાદક ધંધાઓને આર્થિક દૃષ્ટિએ સફળ કરવાનો હોવો જોઈએ. ‘નવી તાલીમે’ ગ્રામવાસીઓના શ્રમમાં વધારો કર્યાં વિના ગામડાંનું આર્થિક ધોરણ ઊંચું કરવું જોઈએ. વેપાર અને ઉદ્યોગ- માંથી નફો અને વ્યાજ મેળવવું એ નહીં, પણ દેશની આંતરિક સ્વયં- પૂર્ણતા અને તેના પછાતમાં પછાત સંતાનને સુખનાં સાધનો પૂરાં પાડવાં એ ઉત્પાદનનો મુખ્ય ઉદ્દેશ હોવો જોઈએ.”

એવડી ક્રાંતિની જરૂર

સત્યાગ્રહ આશ્રમ સ્થપાયો ત્યારથી શાળામાં ભણતા વિદ્યાર્થીઓ કોઈ પણ ઉપયોગી વસ્તુઓ નિર્માણ કરે એ મુદ્દા પર ગાંધીજી આગ્રહ રાખતા આવ્યા છે. પાયાની કેળવણીની શરૂઆતમાં પણ તેમણે આપણને કહ્યું હતું કે, વિદ્યાર્થીઓના કામમાંથી શિક્ષકોનું વેતન નીકળવું જોઈએ. આ મુદ્દા પર તેમણે હરિજનપત્રોમાં પણ ઘણી વાર લખ્યું છે. પાયાની કેળવણીની યોજના ઘડવા જ્યારે ઝાકિરહુસેન સમિતિ બેઠી તે વખતે અમે ગાંધીજીના આ મુદ્દાનો અંશતઃ સ્વીકાર કર્યો હતો.

હવે ગાંધીજી કહે છે કે, બધી કેળવણી પૂર્ણપણે સ્વાશ્રયી હોવી જોઈએ. ગોસેવા સંઘમાં તાલીમ લેવા આવેલો કાર્યકર્તા સ્વાશ્રયી બનીને શી રીતે તાલીમ મેળવી શકે એવો પ્રશ્ન ઊઠતાં તેમણે સ્વાશ્રય જ અનિવાર્યપણે સ્વીકારાવો જોઈએ, એમ પોતાનો સ્પષ્ટ અભિપ્રાય આપ્યો. સ્વાશ્રયથી કોલેજનો અભ્યાસક્રમ પૂરો કરનારા આપણે ત્યાં છે. પણ એવાઓ મોટે ભાગે ટ્યૂશન વગેરેની મદદથી તેમ કરે છે. પણ ટ્યૂશનો બધા માટે ક્યાંથી આવે? એ તો મુંબઈ જેવાં ઠેકાણાંએ જ મળી શકે.

</body> </html>

Page 133

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

કેળવણીવિકાસ

</header> <main>

પણ અમેરિકામાં આપણે ત્યાંના વિદ્યાર્થીઓએ એવી રીતે કેળવણી મેળવી છે ખરી.

રશિયામાં કોઈ પણ પ્રજાજન અભણ ન રહે તે માટે ત્યાંની સરકાર જબરદસ્ત પ્રયત્ન કરે છે. પણ ત્યાંની રીત જુદી જ છે. આપણે ત્યાં મજૂરી કરનારને પ્રગતિની દિશા જ નથી હોતી. એક વાર માણસ રસોઇયો બન્યો એટલે સદાનો રસોઇયો જ રહે છે. તેના જીવનમાં પ્રગતિને સ્થાન જ નથી હોતું. માણસ જે કામ કરતો હોય તે પણ પ્રગતિશીલ હોવું જોઈએ. અમેરિકામાં એવું નથી. કાર્નેગી, ફૉર્ડ અને એડિસન જેવાઓના દાખલા જાણવા જેવા છે. જાતમહેનત અને મજૂરી કરીને તેઓ આગળ વધ્યા અને સમાજમાં મોખરેના સ્થાને પહોંચ્યા.

આ માર્ગ આપણે ત્યાં ખુલ્લો નથી, તે માટે આપણે અંગ્રેજ સરકારને દોષ ન દઈ શકીએ. આપણે ત્યાં એમ થાય એવું ઇચ્છતા હોઈએ તો તેને માટે અનુકૂળ વાતાવરણ પેદા કરવું જોઈએ. અમેરિકામાં આ શાથી શક્ય બન્યું છે? ત્યાં મજૂરીનું ધોરણ ઊંચું છે તેથી. એ ધોરણ ઊંચું થાય તે માટે આપણી આર્થિક સ્થિતિમાં ક્રાન્તિ કરવાની જરૂર છે. મજૂરીનું ધોરણ ઊંચું કરીએ તો જ તે કરનારમાં જીવનનો ઉત્સાહ આવી શકે. દસ અગિયાર કલાક વૈતરું કર્યા પછી રાત્રિશાળામાં તે કેવી રીતે આવી શકે? માટે મજૂરી આપીને ભણાવી શકાય એવી સ્થિતિ લાવવી જોઈએ. હાથઉદ્યોગની વિદ્યા દ્વારા જ આ બની શકે તેમ છે. અન્નવસ્ત્ર વગેરેની ખોટ ન પડવી જોઈએ. હવા- પાણીની જેમ આ વસ્તુઓ પૂરતા પ્રમાણમાં મળી શકવી જોઈએ. ધાન્ય ને કપડાં પૂરતા પ્રમાણમાં મળે તે માટે રશિયા અને અમેરિકાની ઉત્પાદનની પદ્ધતિ આપણને કોઈ બતાવે તો તે કામમાં ન આવી શકે. કારણ, બેકાર માણસો તે શી રીતે મેળવી શકે? તેથી નાના પ્રમાણમાં ને છૂટાં વીખરાયેલાં કેન્દ્રોમાં ઉત્પાદન કરવાની પદ્ધતિ આપણે સ્વીકારવી જોઈએ. વિજ્ઞાનનો આપણે આ કામમાં ઉપયોગ કરવો પડશે. આ

</main> </body> </html>

Page 134

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કમાતી કેળવણી - પૃષ્ઠ ૮૫</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

કમાતી કેળવણી

૮૫ </header> <main>

ધંધા આર્થિક દૃષ્ટિએ શી રીતે સફળ કરી શકાશે તે જોવું પડશે. આ કોઈ અવૈજ્ઞાનિક વસ્તુ હું તમને કહેતો નથી, આ જાતના ઔદ્યોગિક ‘ટેક્નિકલ’ સંશોધનની જવાબદારી તાલીમી સંઘને માથે આવે છે એ વાત ખરી. આ બધું કર્યા પછી પણ આપણી સ્થિતિમાં સુધારો ન થાય એવો સંભવ છે. એટલે બીજી એક વસ્તુનો વિચાર કરવો રહ્યો. આ બધું કરવાનું પ્રયોજન શું છે? નફો, વ્યાજ ઇત્યાદિ મેળવવાનું? ના. ઇસ્લામમાં વ્યાજ લેવું હરામ છે. તેવી જ રીતે આપણે કરવું પડશે. ઊંઘતા ભાગીદારો, ગેરહાજર જમીનદારો કે શાહુકારો જેવી કમાણી કરે છે, તેવી ન થઈ શકવી જોઈએ. પૈસા લેનાર માણસ એમ કહી શકે છે કે, ભાઈ હું તમારું મુદ્દલે મુદ્દલ ચૂકવીશ; બલ્કે, પાંચસોના ચારસો નવ્વાણું આપીશ. કારણ તમારી મૂડી સચવાશે ને

આ બધા ધંધા નફા ખાતર ન ચાલવા જોઈએ. ચાળીસ કરોડ પ્રજાની જરૂરિયાતો સંતોષવાની છે. દેશને સ્વયંસંપૂર્ણ બનાવવાનો પ્રયત્ન કરવાનો છે. જીવનસાધનોનો અભાવ કોઈને ક્યાંય ન નડવો જોઈએ. આજે તો ખેડૂતનામાં જીવવાની ધગશ પણ રહી નથી. મોક્ષની આપણી ફિલસૂફી થોડા લોકો માટે ભલે બની હોય, પણ તે કરોડોનું ધ્યેય નથી. શા માટે જીવવું એ જ પ્રશ્ન છે. વણમાગ્યો જન્મ મળ્યા પછી મરણ પણ તેવું જ મળે છે. જીવનહેતુનો સર્વથા અભાવ દેખાય છે. પ્રજાને કશામાં ઉત્સાહ નથી. તે જો વધારે મહેનત કરે તો શેઠ, શાહુકાર કે સરકાર તે ઝૂંટવી લેશે એવી બીક તેને રહે છે. આવી આ પ્રજાને જીવનનું ધ્યેય મળવું જોઈએ— તેનું તેને ભાન કરાવવું જોઈએ. પરાધીનતાનો નાશ કરવો છે, એ તેને શીખવવું જોઈશે. અજ્ઞાન દશા- માંથી જ્ઞાન, દરિદ્રતામાંથી સમૃદ્ધિ, રોગમાંથી આરોગ્ય અને વિષમતામાંથી સમાનતા-એકતા તરફ પ્રગતિ તેણે કરવાની છે. નોકર શેઠનું કામ ભલે કરે, પણ તેથી તેનું સ્થાન શેઠની બાજુમાં શું કામ ન હોય? તે પણ શેઠનો એક પ્રકારનો મંત્રી કે સેક્રેટરી જ છે ને? શેઠ માટે કાગળો ઇત્યાદિ લખનાર તેનો સેક્રેટરી કહેવાય તો શેઠને માટે રસોઈ કરનારો

</main> </body> </html>

Page 135

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ - પૃષ્ઠ ૮૬</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body> <header style="display: flex; justify-content: space-between; margin-bottom: 20px;"> ૮૬ કેળવણીવિકાસ </header> <main>

પણ સેક્રેટરી કેમ ન ગણાવો જોઈએ? આ વસ્તુ મેં સિદ્ધ નથી કરી એ સાચું છે, પણ એ દોષ છે તેનું મને ભાન થયું છે. મેલાં કપડાંવાળો પ્રતિષ્ઠાને પાત્ર છે એવી ભાવના જાગવી જોઈએ. કામને કારણે માણસને પ્રતિષ્ઠા મળવી જોઈએ, નહીં કે સ્વચ્છ ઊજળાં કપડાંને કારણે કે નિરાંતે બેસી રહેવાને કારણે. 

           શિક્ષણ અને સાહિત્ય, ફેબ્રુઆરી, ૧૯૪૫

૧૧

‘નયી તાલીમ ‘નો સંદેશ

પાછલાં થોડાં વરસ થયાં ગાંધીજી પોતાના પહેલાંના માનીતા વિષય રેંટિયા કરતાં ‘નયી તાલીમ ‘વિષે વધુ બોલતા. એનું કારણ એ નહોતું કે પહેલાં કરતાં રેંટિયો તેમની નજરે ઓછી અગત્યનો બની ગયો હતો. ઊલટું, હાથકંતામણ અને હાથવણાટ સિવાય તેમની કલ્પનાની ‘નયી તાલીમ’નો અમલ કરવો જ અશક્ય છે.

નયી તાલીમ અને રેંટિયા વચ્ચેના સંબંધની ગાંધીજીની કલ્પના સત્ય અને અહિંસા વચ્ચેના સંબંધને જ લગભગ મળતી આવે છે. ગાંધીજીના અભિપ્રાયમાં સત્ય એ ઈશ્વર અને ધ્યેય છે; ત્યારે અહિંસા તેને પ્રાપ્ત કરવાનું સાધન — એકમાત્ર સાચું અને સબળ સાધન છે. તે જ પ્રમાણે નયી તાલીમ એ ધ્યેય છે, અને રેંટિયો તેને સિદ્ધ કરવાનું સાધન છે. અને જેમ અહિંસા એ શબ્દથી કેવળ અહિંસા જ ન સમજતાં તેમાં સંયમ, અપરિગ્રહ વગેરે બીજા યમોનો સમાવેશ કરવાનો હોય છે, તેમ રેંટિયામાં પણ વિશ્વશાંતિનો દૃઢ પાયો નાખવા માટે આવશ્યક એવી ધંધાદારી, સામાજિક, ધાર્મિક, સાંસ્કૃતિક, રાજકીય, આર્થિક વગેરે તમામ માનવપ્રવૃત્તિઓ સમાવી લેવાની છે.

નયી તાલીમને હું જે રીતે સમજું છું, તે પ્રમાણે તે શબ્દ કોઈ પાયાનો ઉદ્યોગ અથવા જેને ‘ઉત્પાદક પ્રવૃત્તિ’ કહેવામાં આવે છે તેની

</main> </body> </html>

Page 136

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>નયી તાલીમનો સંદેશ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

‘નયી તાલીમ’નો સંદેશ ૮૭

</header> <main>

દ્વારા આપવાના શિક્ષણના પર્યાયરૂપ જ કેવળ નથી. તેમ જ, ઘણી વાર કહેવામાં આવે છે તેમ, પાયાના ઉદ્યોગ સાથે અભ્યાસપત્રકના બધા વિષયોનો સંબંધ જોડી આપવો કે આયોજન કરી આપવું એટલો જ તેનો ભાવાર્થ નથી. શિક્ષણની એક નવી કળા અથવા પદ્ધતિ કહેવા- માત્રથી સૂચિત થાય છે તે કરતાં એમાં ઘણું ઊંડું રહસ્ય રહેલું છે.

વિચાર કરવા જેવો પ્રશ્ન તો એ છે કે, આપણને અત્યારે કયું ધ્યેય સિદ્ધ કરવાને માટે તાલીમ આપવામાં આવે છે? આપણે આપણી બધી કેળવણીવિષયક પ્રવૃત્તિઓથી,— ભલે પછી તે પ્રાથમિક, માધ્યમિક, ઉચ્ચ કે નિષ્ણાતને લગતી હોય,— તે બધીથી કઈ જાતનો સમાજ ઊભો કરીએ છીએ કે કરવા માગીએ છીએ? આધુનિક કેળવણીનાં બધાં પગથિયાં પસાર કરાવીને એક મહત્ત્વાકાંક્ષી, બુદ્ધિશાળી યુવાન( કે યુવતી)ને આપણે કઈ કારકિર્દી માટે તૈયાર કરવા માગીએ છીએ? વિદ્યાર્થીને યુદ્ધની તત્પરતા સાથે બંધ બેસે તેવી કારકિર્દી માટે તૈયાર કરવા ઇચ્છીએ છીએ, કે શાંતિસ્થાપન સાથે બંધ બેસે તેવીને માટે? તેને ફરજિયાત લશ્કરી તાલીમ લેવા તથા લશ્કરી નોકરી, મુલકી નોકરી, મોટા પ્રમાણનું ઉત્પાદન, વિરાટ ઉદ્યોગો, પૂરેપૂરી શસ્ત્રસજ્જતા, રાજકીય પક્ષોનું સંગઠન વગેરે કરિયરોને માટે તૈયાર કરવામાં આવે છે. તે એક સમર્થ મુત્સદ્દી, એક સફળ પત્રકાર, એક અસરકારક પ્રચારક ઇત્યાદિ બનવા માગે છે. જેમાં તેને સતત વિમાનોમાં ફર્યા કરવાનું થાય, તથા જે અપ-ટુ-ડેટ વિપુલ સાધનસંપત્તિવાળું હોય એવું જીવન જીવવાની તેને તાલીમ આપવામાં આવે છે. તેનું ચાલે તો તે, ગામડામાં વ્યતીત કરવાનું, જમવાથી માંડીને મરતા સુધી ખેતરમાં કે ઢોર સાથે કે હાથસાળ ઉપર કરવાના કામમાં રોકાયેલા રહેવાનું, તથા ગામડાંના પ્રશ્નો ઉપર ધ્યાન આપી ગામડાનું જીવનધોરણ ઊંચું લાવવાના કામમાં ગાળવાનું જીવન પસંદ નહીં કરે. આપણે અત્યારે આપણા લોકોને જે જાતનું શિક્ષણ આપીએ છીએ, તે એક બુદ્ધિશાળી તથા મહત્ત્વાકાંક્ષી યુવાન કે યુવતીને આ જાતના જીવનથી સંતુષ્ટ થતાં નહીં જ કરે. ભલે પછી એ

</main> </body> </html>

Page 137

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

૮૮ કેળવણીવિકાસ

</header> <main>

જીવન સાથે એવી બાંયધરી આપવામાં આવી હોય કે, તે જો કામ કરે તો તેને એક સારુંસરખું ઘર, પેટ ભરીને પથ્ય ખોરાક, પૂરતાં વસ્ત્ર, સારી સોબત, અને નિર્દોષપણે માણી શકાય તેવી સંસ્કારી પ્રવૃત્તિઓ મળી રહેશે. તેને સંતોષ નહીં થાય, કારણ કે તેને નાનપણથી બીજી એક વસ્તુ આ કરતાં વધુ ચાહવાની તાલીમ મળેલી છે; અર્થાત્, હંમેશાં આગળ આવવાની અને આંજી નાખે તેવી પરિસ્થિતિમાં રહેવાની. તેને ધમાલ જોઈએ, શાંતિ નહીં; ભલે પછી તે ધમાલ આગ વરસાવતાં બૉમ્બર વિમાનોની અને માનવજાતના નિકંદનની હોય. કોઈ પ્રાણીની જિંદગી માટે, સાદાઈ માટે, અને સદાચરણ માટે તેના મનમાં આદર રહ્યો નથી. સ્વતંત્રતાનો પણ ભોગ અપાય છે. અત્યારની કેળવણી- પદ્ધતિનું–પુરાણી તાલીમનું–કેન્દ્રબિંદુ ભૌતિક શાસ્ત્રો દ્વારા સામર્થ્ય વધાર્યે જવાનું છે.

નયી તાલીમનો સંદેશ આનાથી ઊલટો છે. તે ભલાઈનો વિકાસ સાધવા ઇચ્છે છે, સામર્થ્યનો નહીં; પોતાના વિદ્યાર્થીઓમાં—ભલે પછી તે બાળક હોય કે મોટાં હોય— તે લડાઈ અને વિખવાદને બદલે શાંતિ અને સુમેળનો, સાદા આનંદો માટેનો, સાદી સુખસગવડો માટેનો, સચ્ચાઈ માટેનો, તથા નીતિમત્તા માટેનો પ્રેમ, કામ કરવાનો આનંદ, અને સ્વાતંત્ર્યનો જુસ્સો ઊભો કરવા માગે છે. જીવતાં પ્રાણીઓને તે એક મોટા યંત્રના દાંતા જેવાં નથી ગણવા માગતો, કે જેથી તેઓ તેમાં બંધબેસતાં થાય તો જ કશી અગત્યનાં રહે, નહીં તો જરાય આનાકાની સિવાય ‘ખતમ’ કરી નાખવા યોગ્ય ગણાય.

રેંટિયો આ જાતની સંસ્કૃતિની ખિલવણી માટે સૌથી વધુ અગત્યનાં સ્થૂળ સાધનોમાંનું એક છે. તે માત્ર જૂના જમાનાનું સૂતર પેદા કરનારું યંત્ર નથી. તે તો એક એવું કેન્દ્ર છે કે જેની આસપાસ શાંતિની સંસ્કૃતિ ઊભી કરી શકાય. તેથી કરીને, તેને કેળવણીનાં બધાં પગથિયાંએ કેન્દ્રસ્થાન આપવું જોઈએ. નાનપણથી જ રેંટિયો બાળકના જીવનનું એક અંગ ન બને, અને તેના જીવનના અંત સુધી તેવો ન રહે, તો ખાદી પોતે જ

</main> </body> </html>

Page 138

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography - Global control with A4 page sizing */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }
   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       margin: 0 auto;
       padding: 2cm;
       box-sizing: border-box;
       background: white;
       position: relative;
   }
   h1 {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }
   h2 {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }
   h3 {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }
   h4 {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }
   p {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }
   blockquote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }
   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }
   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body>

ઇતિહાસનું જ્ઞાન

જડ ન નાખી શકે. રેંટિયો:ગાંધીજીના આખા રચનાત્મક કાર્યક્રમના પ્રતીકરૂપ હોવાથી, ‘લોકસેવકસંઘ’ ઉપરની પોતાની છેવટની નોંધમાં( જુઓ હરિજન, તા. ૧૫-૨-‘૪૮) ગાંધીજીએ જે ભાર મૂક્યો છે કે, લોકસેવકે “ગામડાંના લોકોની જન્મથી માંડીને મૃત્યુ સુધીની કેળવણી નવી તાલીમને માર્ગે, હિંદુસ્તાની તાલીમી સંઘે નક્કી કરેલી નીતિ અનુસાર ગોઠવવી જોઈએ,” તેથી કશી નવાઈ ઊપજતી નથી.

शिक्षण अने साहित्य, मार्च, १९४८

૧૨

ઇતિહાસનું જ્ઞાન

છેલ્લી અર્ધી સદીથી વિદ્વાનોએ ઇતિહાસના જ્ઞાનનો ઘણો મહિમા વર્ણવ્યો છે, અને અનેક દિશામાં ઐતિહાસિક શોધખોળ કરવાનો તથા અનેક વિષયોનો ઇતિહાસ લખવાનો ઘણો પ્રયત્ન થયો છે. પોતાના દેશ, જગત તથા જીવનની અનેક બાબતોનો પાછલો ઇતિહાસ જાણવો એ મનુષ્યની સર્વાંગીણ અને સામાન્ય કેળવણીનું આવશ્યક અંગ મનાયું છે. અર્થશાસ્ત્રીઓમાં ઇતિહાસવાદીઓનો એક સંપ્રદાય જ છે. કમ્યુનિસ્ટો પોતાની વિચારસરણી ઐતિહાસિક સત્યો ઉપર જ રચાયેલી માને છે, અને તે ઉપરથી માનવજીવનનું ભવિષ્ય શું થવાનું છે તે વિષે નિશ્ચિત પ્રતિપાદનો કરે છે. ઇતિહાસના જ્ઞાનના મહિમામાંથી ઇતિહાસને ‘જાળવી રાખવાનો’યે એક આગ્રહ બન્યો છે. અને તે એટલે સુધી કે આરણ્યક પછાત પ્રજાઓને — માનવના આદિયુગના નમૂના લુપ્ત ન થઈ જાય તે માટે — એમની આદિદશામાં રહેવા દેવી જોઈએ એવો વિચાર ધરાવનારાયે પુરાતત્ત્વવાદીઓ છે. અનેક રૂઢિઓ તથા સંસ્થાઓને આજના જીવનમાં તે અર્થહીન અને અગવડરૂપ થતી હોય તોયે ઇતિહાસ જાળવવા માટે સાચવનારો વર્ગ પણ છે.

૮૯

</body> </html>

Page 139

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="display: flex; justify-content: space-between; margin-bottom: 20px;"> ૯૦ કેળવણીવિકાસ </header>

ઇતિહાસનું આટલું બધું મહત્ત્વ મનાય છે, તે સ્થિતિમાં એમ કહેવું કે એ માન્યતા લગભગ વહેમની કોટિની છે, તે ધૃષ્ટતા જેવું લાગશે. પણ નમ્રતાપૂર્વક મારે કહેવું જોઈએ કે જેટલું ઇતિહાસના જ્ઞાનનું મહત્ત્વ માનવામાં આવે છે તેટલા મહત્ત્વને તે પાત્ર નથી. પિત્તળના ઘરેણાને સોનાનું ઘરેણું માની લેવા જેવી એમાં ભૂલ થાય છે.

સાચી વાત તો એ છે કે કોઈ પણ ઘટનાનો સોળે આના સાચો ઇતિહાસ આપણને ભાગ્યે જ મળી આવે છે. પોતે જ કરેલી અને બોલેલી વાતોનીયે માણસની સ્મૃતિ એટલી ઝપાટાબંધ ઝાંખી પડી જાય છે કે થોડા વખત પછી એમાં સત્ય અને કલ્પનાનું મિશ્રણ બની જાય છે. એક માનસશાસ્ત્રીએ એક પ્રયોગ નોંધ્યો છે. વિદ્વાનોની એક સભામાં એક નાટ્યપ્રયોગ કરવામાં આવ્યો. તેમાં એક અકસ્માતનો દેખાવ હતો. પ્રયોગની જોડે જ એની ફિલ્મ પણ ઉતારી રાખવામાં આવી. પ્રયોગ થોડી મિનિટોનો જ હતો. પ્રયોગ થયા પછી અડધા કલાક બાદ શ્રોતાઓને પોતે શું જોયું તેનું બરાબર વર્ણન લખવાનું જણાવવામાં આવ્યું. પરિણામ એ નીકળ્યું કે ત્રીસેક સાક્ષીઓમાંથી બે એક જણનો જ વૃત્તાન્ત ફિલ્મ સાથે નેવું ટકા જેટલોયે મળતો આવ્યો. બાકી બધાનાં વર્ણનોમાં ૪૦ થી ૬૦ ટકા જેટલી ભૂલો નીકળી.

આમાં કાંઈ આશ્ચર્ય પામવા જેવું નથી. તટસ્થ અને દક્ષ સાક્ષીઓ પણ ઘટનાઓને આમ ઝપાટાબંધ ભૂલી જાય છે તો પછી જેમાં ઘટનાના નિપજાવનારા તથા લખી રાખનારા લોકોના કોઈ રાગદ્વેષ-પક્ષપાત વગેરે હોય તેમના વૃત્તાન્તોમાં સત્યાંશ ઓછો હોય અને જેમ જેમ સમય જતો જાય તેમ તેમ વધારે ને વધારે ઓછો થતો જાય છે તેમાં શી નવાઈ? વર્તમાન બનાવોની બાબતમાંયે ખરેખર ઘટના શી થઈ તે ક્યારેયે નિશ્ચય- પૂર્વક ન શોધી શકાય એવી એક જ દિવસમાં તે સંશયાસ્પદ થઈ જઈ શકે છે. કલકત્તાની ‘કાળી કોટડી’ની વાતને ગઈ કાલ સુધી સાચા કિસ્સા તરીકે બધા વિદ્યાર્થીઓ અને શિક્ષકો માનતા હતા. તે હવે ગપ સાબિત થઈ છે. મહમ્મદ ગજનવીએ સોમનાથ લૂંટ્યાની વાત પણ સાચી નથી

</body> </html>

Page 140

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>Document Page</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body>

ઇતિહાસનું જ્ઞાન

૯૧

એમ પં. સુંદરલાલજીએ જણાવી આપણને હમણાં જ આશ્ચર્યચકિત કર્યા છે. ઑગસ્ટ ૧૯૪૬ પછી દેશભરમાં થયેલા હિંદુ-મુસલમાન અત્યાચારો અને રમખાણોની બાબતમાં સોળેસોળ આના સાચો ઇતિહાસ કદીયે મળી શકવાનો નથી. કૃષ્ણનું સાચેસાચું જીવનચરિત્ર કોણ જાણી શકે એમ છે? રામનો જ નહીં, ઈશુ ખ્રિસ્તનોયે કદી જન્મ થયો હતો કે કેમ અને તેને ક્રૉસ પર મારવામાં આવ્યો હતો કે કેમ તે વિષે શંકા કાઢવામાં આવી છે. શેક્સપિયરનાં નાટકો વિષે પ્રેમાનંદનાં નાટકોના જેવો જ વાદ છે. કાલિદાસ કેટલા, એ વિષે વિદ્વાનો ચર્ચા કરે છે.

આમ જે ઇતિહાસના જ્ઞાનનો આપણે મહિમા ગાઈએ છીએ, તે ઇતિહાસને નામે અને સેક્રેટેરિયેટનાં દફતરો તથા પ્રત્યક્ષ ભાગ લેનારાઓની જુબાની પર લખાયો હોય તોયે નવલકથા કે સંભવનીય કલ્પના કરતાં વધારે કિંમતનો હોતો નથી. એનું વાચન અને પાછળની કડીઓ શોધવા અને જોડવાની બૌદ્ધિક કસરત મનોરંજક વિષય અવશ્ય છે. પણ શેક્સપિયર, કાલિદાસ, બર્નાર્ડ શૉનાં ઉત્તમ નાટક, કે પૌરાણિક વાર્તાઓ તથા પરંપરાગત આવેલી દંતકથાઓ કરતાં એની વધારે કિંમત કે એના જ્ઞાનનો મોહ રાખવા જેવો નથી.

ઇતિહાસ વાંચીને આપણે ભૂતકાળ વિષે જે કલ્પનાઓ કરીએ છીએ તે યોગ્ય કરતાં ઘણી વધારેપડતી વ્યાપક રૂપમાં હોય છે; અને તે ઉપરથી વળી જે અહંતાઓ કે દ્વેષો પોષીએ છીએ તે તો અતિશય અઘટિત હોય છે. પ્રજાજીવનનાં વર્ણનોમાંથીયે પ્રજાના બહુ થોડા ભાગના જીવનની માહિતી જ નોંધાયેલી હોય છે. પણ આપણે તેને સમસ્ત પ્રજાવર્ગની સ્થિતિરૂપે સમજીએ છીએ. ભૂતકાળમાંયે સમૃદ્ધિ હતી, મોટાં મોટાં નગરો, નાલંદા જેવાં વિદ્યાપીઠો વગેરે હતાં; આ કાળમાંયે છે. પણ આપણને એમ લાગતું નથી કે આજની જેમ ત્યારેયે તે સમૃદ્ધિનો થોડા લોકો ઉપભોગ કરતા હશે, મોટો ભાગ દરિદ્ર જ હશે; ગુરુકુળોનો લાભ ગણ્યોગાંઠ્યો વર્ગ જ લેતો હશે; ગાર્ગી જેવી વિદુષી કાંઈ બ્રાહ્મણને ઘેર ઘેર નહીં હોય; અનેક બ્રાહ્મણીઓ તો આજના જેવી જ નિરક્ષર

</body> </html>

Page 141

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ - Page 62</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="text-align: center; margin-bottom: 20px;">

૯૨ કેળવણીવિકાસ

</header> <main>

હશે, અને બીજા વર્ણોનાં સ્ત્રીપુરુષો પણ આજના જેવાં જ હશે. પણ આપણે એવું સમજીએ છીએ કે તે વખતે તો સૌ કોઈની સ્થિતિ સારી જ હતી; પાછળથી પલટાઈ. આવું બહુ મોટા પ્રજાસમૂહ માટે કેટલે અંશે કહી શકાય તે શંકા જ છે.

પછી શિવાજીએ તે કાળનાં મુસલમાન રાજ્યો સામે મોરચો માંડ્યો અને સ્વતંત્ર હિંદુ રાજ્યની સ્થાપના કરી, તે પરથી મરાઠામાત્રને લાગે છે કે મુસલમાનોનો દ્વેષ કરવો એનો કુળધર્મ છે; એ જ ન્યાયે શિવાજીએ સુરતને લૂંટ્યું હતું એ વાંચીને મારા એક બાળપણના સાથી, જેના પૂર્વજો સુરતમાં રહેતા હતા, તેને લાગતું હતું કે શિવાજી અને મરાઠા બધા લુટારુ હતા અને મહારાષ્ટ્રી પ્રત્યે અણગમો ધરાવવો એને કુળા- ભિમાનનો પ્રશ્ન લાગતો હતો. દેશદેશ અને પ્રજાપ્રજા વચ્ચેનાં કેટલાંયે વેરો ઇતિહાસ જેવી કશી વસ્તુ ન હોય, માણસને ભૂતકાળની કશી સ્મૃતિ જ ન રહેતી હોય તો પોષાય નહીં. ઇતિહાસ વાંચીને ઘડો લીધો હોય અને શાણી બની હોય એવી કોઈ પ્રજા કે વ્યક્તિયે હજુ સુધી થઈ નથી.

ખરું પૂછતાં, ઈતિહાસ સ્મૃતિ કે યાદદાસ્તનું જ બીજું નામ છે. યાદદાસ્ત કરતાં એની કિંમત ઓછી છે કારણ કે ઘણુંખરું ઇતિહાસ લખવાની પ્રવૃત્તિ સ્મૃતિ તાજી હોય ત્યારે નહીં, પણ તે ઝાંખી પડી ગઈ હોય અને સાચી બિનાઓ જાણવાનાં સાધનો પણ લુપ્ત થવા લાગ્યાં હોય ત્યારે જ થાય છે. પણ તાજી અને સાચી સ્મૃતિયે મનુષ્યને મળેલી બક્ષિસ જ નથી, શાપ પણ છે. બે ગાયો વચ્ચે સહાનુભૂતિ-પ્રેમ સદા રહે છે, એમની વચ્ચે થયેલો ઝઘડો ક્ષણિક રહે છે; કારણ કે એની સ્મૃતિની શક્તિ બહુ મંદ છે, અને જ્યારે ઝઘડો ન હોય, તેનું સ્મરણે ન હોય, ત્યારે સહાનુભૂતિ સ્વભાવસિદ્ધ જ હોય છે. પણ માણસો સ્મૃતિને તાજી રાખીને ઘણુંખરું દ્વેષ જ જીવતો રાખતા હોય છે; એટલે કે સહાનુભૂતિ-પ્રેમને ઝાંખો કરતા હોય છે. સ્વભાવસિદ્ધ સહાનુભૂતિ-પ્રેમ કાંઈ ખાસ કર્મ દ્વારા બતાવવામાં આવ્યો હોય તો તો યાદ રહે અને

</main> </body> </html>

Page 142

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>ઇતિહાસનું જ્ઞાન</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body> <header style="display: flex; justify-content: space-between; margin-bottom: 20px;">

ઇતિહાસનું જ્ઞાન

૯૩ </header>

પોષાય; તેને અભાવે અથવા તેને ભુલાવી શકે એવો ઝઘડો એકાદ વાર પણ થયો હોય તો તે સ્મૃતિ દ્વારા લાંબો કાળ જીવતો રહે.

આ બધું જોતાં ઇતિહાસનું શિક્ષણ કાવ્ય-નાટક-પુરાણ-નવલકથા વગેરે સાહિત્યના શિક્ષણ કરતાં વધારે મહત્ત્વનું છે એમ મને જણાતું નથી. ઇતિહાસનું અજ્ઞાન એકાદ પ્રસિદ્ધ નાટક કે કાવ્યના અજ્ઞાન કરતાં વધારે મોટી ખામી નથી. મનોરંજક ભાષાસાહિત્યનો જ એ એક વિભાગ સમજવો જોઈએ.

ઇતિહાસનાં પરિણામો તે આજનું માનવજીવન છે. આજનું માનવ- જીવન કેવું છે તેનું બરાબર નિરીક્ષણ કરવું જોઈએ અને તેની સમસ્યાઓનો ઇતિહાસની કેદમાં પુરાયા વિના ઉકેલ શોધવો જોઈએ. ઇતિહાસ તૂટી જશે, એની પરંપરા જળવાશે નહીં, એવો ડર રાખવાનું કારણ જ નથી. કારણ કે એના સંસ્કારો તો આપણા જીવનમાં દૃઢ થઈ જ ગયા હોવાથી, ગમે તેટલું કરો એની કારણકાર્ય-શૃંખલા તો તૂટી શકતી જ નથી. જે ઉપાયો વિચારશો તે ભૂતકાળના કોઈ સંસ્કારોમાંથી જ સૂઝશે, એટલે ન- ભણેલા ઇતિહાસમાંથી જ હશે. ભણેલો ઇતિહાસ ઊલટો એમાં વિકૃત થવા જ વધારે સંભવ રહે છે.

જો ઇતિહાસજ્ઞાન ન હોત તો ઝંડાના ચક્રને અશોકના ધર્મચક્ર જોડે કે કૃષ્ણના સુદર્શન જોડે સરખાવવાની ઇચ્છા ન થાત; અને ચંદ્ર- તારાના ઝંડાનેયે મહત્ત્વ ન મળત. ઇતિહાસજ્ઞાન ક્ષીણ થવાને લીધે મધ્યકાળમાં હિંદુસ્તાનમાં આવેલા શક, હૂણ, યવન, બર્બર, અસુર વગેરે લોકો તથા તેમના ધર્મો અને આર્યો વચ્ચે જેમ આજે કોઈ સ્વદેશી-પરદેશીનો ભેદ કરતું નથી, કે હિંદુની સાવરકરી વ્યાખ્યા ભણવા બેસતું નથી, તેમ મુસલમાન, ખ્રિસ્તી, પારસી વગેરે વિષે પણ હોત. પૌરાણિક ચતુઃસીમા પ્રમાણે અરબસ્તાન, તુર્કસ્તાન, મિસર, બર્મા વગેરે સર્વે દેશો ભરતખંડના જ દેશો ગણાતા હોત. જેમ બધાં પુરાણો એક જ કાળે અને વ્યક્તિએ લખ્યાં હોય એમ ઇતિહાસના અજ્ઞાનથી

</body> </html>

Page 143

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>કેળવણીવિકાસ</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body>

૯૪

કેળવણીવિકાસ

માનીએ છીએ, તેમ બધા ધર્મો સનાતન ધર્મના જ ફાંટા મનાતા હોત. ઇતિહાસ વાંચવાને પરિણામે આપણે છૂટા પડતાં શીખ્યા છીએ.

કેળવણીમાં ઇતિહાસને ગૌણ સ્થાને મૂકવાની જરૂર છે. એની કિંમત ભૂતકાળ વિષેની કલ્પનાઓ અથવા દંતકથાઓ જેટલી જ સમજવી જોઈએ.

( સમૂળી ક્રાન્તિમાંથી, ૩૦-૧-‘૪૮)

</body> </html>

Page 144

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>ગાંધીજીનાં પુસ્તકો</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body>

ગાંધીજીનાં પુસ્તકો

<tbody> </tbody>
અનાસક્તિયોગ ૦-૮-૦
આત્મકથા ૨-૦-૦
સંક્ષિપ્ત આત્મકથા. ૧-૦-૦
આરોગ્યની ચાવી ૦-૧૦-૦
આશ્રમજીવન ૦-૬-૦
એક સત્યવીરની કથા ૦-૨-૦
ગામડાંની વહારે ૦-૪-૦
ગાંધી-વાઈસરૉય પત્રવહેવાર ૨-૮-૦
गोतापदार्थकोष ૦-૪-૦
ગીતાબોધ ૦-૩-૦
દિલ્હી ડાયરી ૩-૦-૦
દેશી રાજ્યોનો પ્રશ્ન ૧-૮-૦
ધર્મમંથન ૨-૦-૦
ધર્માત્મા ગોખલે ૦-૪-૦
‘નીતિનાશને માર્ગે’ ૦-૬-૦
બાપુના પત્રો- ૧: આશ્રમની બહેનોને ૧-૦-૦
મંગળપ્રભાત ૦-૩-૦
રચનાત્મક કાર્યક્રમ – તેનું રહસ્ય અને સ્થાન ૦-૪-૦
રામનામ ૦-૧૦-૦
રાષ્ટ્રભાષા વિષે વિચાર ૦-૧૨-૦
વર્ણવ્યવસ્થા ૦-૧૨-૦
વ્યાપક ધર્મભાવના ૨-૦-૦
સત્યાગ્રહાશ્રમનો ઇતિહાસ ૧-૦-૦
સર્વોદય ૦-૩-૦
સો ટકા સ્વદેશી ૧-૪-૦
હિંદ સ્વરાજ(છાપેલી આવૃત્તિ) ૦-૬-૦
હિંદ સ્વરાજ(હસ્તાક્ષરમાં) ૧-૪-૦

નવજીવન પ્રકાશન મંદિર

અમદાવાદ

</body> </html>

Page 145

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>શાળોપયોગી પુસ્તકો</title> <style> 

       /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
       /* A4 Page Specifications for consistent output */
       @page {
           size: A4;
           margin: 2cm;
       }

       body {
           font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
           margin: 0;
           padding: 0;
           /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
           width: 210mm;
           min-height: 297mm;
           max-width: 210mm;
           /* Center the page content */
           margin: 0 auto;
           /* Page padding equivalent to 2cm margins */
           padding: 2cm;
           /* Ensure consistent box model */
           box-sizing: border-box;
           /* Background and basic styling */
           background: white;
           position: relative;
       }

       h1, .chapter-title {
           font-size: 24px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 20px 0;
       }

       h2, .section-title, .headline {
           font-size: 20px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 18px 0;
       }

       h3, .sub-section-title, .sub-headline {
           font-size: 18px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 16px 0;
       }

       h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
           font-size: 16px;
           font-weight: bold;
           line-height: 1.4;
           margin: 14px 0;
       }

       p, .paragraph {
           font-size: 16px;
           line-height: 1.6;
           margin: 12px 0;
       }

       blockquote, .quote {
           font-size: 16px;
           margin: 16px 0;
           padding: 0 20px;
           font-style: italic;
           border-left: 3px solid #ccc;
       }

       ol, ul {
           font-size: 16px;
           margin: 12px 0;
           padding-left: 20px;
       }

       li {
           margin: 4px 0;
       }
   </style>

</head> <body>

શાળોપયોગી પુસ્તકો

<tbody> </tbody>
આત્મરચના અથવા આશ્રમી કેળવણું ૪-૮-૦
આહાર અને પોષણ ૦-૧૦-૦
ઇંદુને પત્રો ૧-૦-૦
ગાંધીજીની સાધના ૨-૪-૦
જીવતા તહેવારો ૨-૦-૦
જીવનનાં ઝરણાં ૨-૮-૦
જીવનનું પરોઢ ૮-૦-૦
જીવનદૃષ્ટિ ૧-૧૨-૦
પ્રેમપન્થ ૧-૨-૪ દરેકની ૦-૪-૦
બાપુની પ્રસાદી ૨-૦-૦
બાપુ — મારી મા ૦-૮-૦
બુદ્ધલીલા ૦-૧૨-૦
બે ખુદાઈ ખિતમતગાર ૦-૧૨-૦
મધપૂડો ૧-૪-૦
મધુકર ૨-૦-૦
મહાદેવભાઈની ડાયરી - ૧ ૪-૮-૦
મહાદેવભાઈની ડાયરી - ૨ ૫-૮-૦
મહાદેવભાઈની ડાયરી - ૩ ૫-૦-૦
મારી જીવનકથા - જવાહરલાલ નેહરુ ૬-૦-૦
મારી જીવનકથા – રાજેન્દ્રપ્રસાદ ૮-૦-૦
મારું ગામડું ૧-૪-૦
વિશ્વશાંતિ ૦-૪-૦
શિક્ષણ અને સંસ્કૃતિ ૧-૪-૦
શ્રાદ્ધના તેર દિવસ ૦-૭-૦
સીતાહરણ ૧-૦-૦
સ્ત્રી-પુરુષ-મર્યાદા ૧-૮-૦
હિંદની અંગ્રેજ વેપારશાહી ૪-૦-૦
હિંદુસ્તાની ગુજરાતી કોશ ૪-૦-૦
કરંડિયો

નવજીવન પ્રકાશન મંદિર
અમદાવાદ

</body> </html>

Page 146

<html lang="gu"> <head> <meta charset="utf-8"/> <meta content="width=device-width, initial-scale=1.0" name="viewport"/> <title>પ્રૌઢો માટે ઉપયોગી સાહિત્ય</title> <style> 

   /* Basic typography for Gujarati documents - GLOBAL CONTROL */
   /* A4 Page Specifications for consistent output */
   @page {
       size: A4;
       margin: 2cm;
   }

   body {
       font-family: 'Bhavnagar Unicode', 'Noto Sans Gujarati', serif;
       margin: 0;
       padding: 0;
       /* A4 dimensions: 210mm x 297mm (8.27" x 11.69") */
       width: 210mm;
       min-height: 297mm;
       max-width: 210mm;
       /* Center the page content */
       margin: 0 auto;
       /* Page padding equivalent to 2cm margins */
       padding: 2cm;
       /* Ensure consistent box model */
       box-sizing: border-box;
       /* Background and basic styling */
       background: white;
       position: relative;
   }

   h1, .chapter-title {
       font-size: 24px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 20px 0;
   }

   h2, .section-title, .headline {
       font-size: 20px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 18px 0;
   }

   h3, .sub-section-title, .sub-headline {
       font-size: 18px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 16px 0;
   }

   h4, .subsub-section-title, .subsub-headline {
       font-size: 16px;
       font-weight: bold;
       line-height: 1.4;
       margin: 14px 0;
   }

   p, .paragraph {
       font-size: 16px;
       line-height: 1.6;
       margin: 12px 0;
   }

   blockquote, .quote {
       font-size: 16px;
       margin: 16px 0;
       padding: 0 20px;
       font-style: italic;
       border-left: 3px solid #ccc;
   }

   ol, ul {
       font-size: 16px;
       margin: 12px 0;
       padding-left: 20px;
   }

   li {
       margin: 4px 0;
   }
   </style>

</head> <body>

પ્રૌઢો માટે ઉપયોગી સાહિત્ય

<tbody> </tbody>
લેકપથી ૦-૪-૦
આંધળાનું ગાડું ૦-૪-૦
કૌશિકાખ્યાન ૦-૩-૦
ખેડૂતનો શિકારી ૦-૬-૦
ગાંધીજી ૦-૭-૦
પ્રહ્લાદ નાટક ૦-૧૦-૦
કુંવરબાઈનું મામેરું ૦-૧૦-૦
સુદામાચરિત ૦-૧૦-૦
બુદ્ધલીલા ૦-૧૨-૦
આહાર અને પોષણ ૦-૧૨-૦
ઘરમાખી ૦-૭-૦
મલેરિયા ૦-૭-૦
ભાઈ અને વેરી ૦-૮-૦
મારું ગામડું ૧-૪-૦
સીતાહરણ ૧-૦-૦
સંક્ષિપ્ત આત્મકથા ૧-૦-૦

નવજીવન પ્રકાશન મંદિર

અમદાવાદ

</body> </html>

Page 147

</body> </html>

Retrieved from "https://wiki.ekatrafoundation.org/index.php?title=User:Meghdhanu/Sandbox/Trial1&oldid=104535"