ગુજરાતી ટૂંકી વાર્તાનો ઇતિહાસ : વહેણો અને વળાંકો/રાવજી પટેલ

વૃત્તિ અને વાર્તા - રાવજી પટેલ

પાયલ પટેલ

ખેડા જિલ્લાના વલ્લવપુરા ગામના એકમાત્ર નાની વયે જ અવસાન પામનારા આપણા પનોતા સર્જક એવા રાવજી પટેલનો જન્મ ૧૫ નવેમ્બર ૧૯૩૯ના રોજ થયો હતો. કવિ, વાર્તાકાર, નવલકથાકાર એવા આ સર્જકનું સર્જન કાર્ય ખૂબ ઉમદા છે. ઊર્મિકાવ્યો, ગીતકાવ્યો અને કટાક્ષકાવ્યો તેમની સર્જક પ્રતિભાનાં ખાસ સર્જનો છે. રાવજી પટેલનો એકમાત્ર વાર્તાસંગ્રહ ‘વૃત્તિ અને વાર્તા’ છે. આ વાર્તાસંગ્રહનો પૂર્વ ભાગ માત્ર ‘વૃત્તિ’ નામે છે જેમાં કુલ ૮ વાર્તાઓ છે અને ઉત્તર ભાગ ‘વૃત્તિ અને વાર્તા’ નામે પ્રગટ થયેલ છે જેમાં કુલ ૧૧ વાર્તાઓ છે. જેની પ્રથમ આવૃત્તિ ૧૯૭૭માં આર. આર. શેઠ કંપની દ્વારા પ્રકાશિત થઈ હતી. તેમની સર્જક પ્રતિભા ગ્રામચેતનાનાં કાવ્યોમાં વિશેષ મહોરી ઊઠે છે. જુઓ :

‘ને હું હવે નગરને પંથ સંચરું ત્યાં,
આખી સીમ મુજને વળગી રહી છે!’
⁠(અંગત, પૃ. ૭)

પૂર્વ ભાગ ‘વૃત્તિ’માં કુલ ૮ વાર્તાઓ છે, જે સળંગ એક નવલકથા જેવી પ્રતીતિ કરાવે છે. અહીં એક વૃદ્ધ મનોર સોલંકીનું વૃત્તાંત છે. વલ્લવપુરા ગામનો મનોર એક બહારવટિયો છે. તેને ત્રણ છોકરા છે જેમાંથી એક ઘનશ્યામ તેનાથી અલગ સામે જ રહે છે. બીજો જદુ જે એના મોસાળમાં મોટો થયો અને ભણ્યો છે તે અત્યારે શહેરમાં રહે છે, જ્યારે સૌથી નાનો છોકરો જેસંગ જેને જન્મતાંની સાથે જ વાચા નથી તથા માનસિક રોગી જેવું જ વર્તન કરે છે. આ મનોર ડોસો મોતી નામના એક વ્યક્તિ સાથે રબારીવાસમાં રાતના સુમારે બકરું ચોરવા જાય છે. ઘરમાં ખાવાની ખૂબ અછત છે તેથી જે મળે એનાથી ગુજારો કરવો જરૂરી છે, તેથી વિકલ્પ ન રહેતાં આવાં કાર્યો કરીને પણ નભાવવું પડે છે. આ પહેલાં પણ ઘરમાં ખૂટેલા ધાનને લીધે ચોરી કરવાના પ્રસંગો આવ્યા છે પરંતુ ખબર નહિ આજે મનોર ડોસાને શું સૂઝ્યું છે કે આજે તે બકરું ચોરવું પડતું મૂકીને પાધરો ઘરે જ આવી જાય છે. ઘનશ્યામ ખેતી કરીને પોતાનું ગુજરાન ચલાવે છે જ્યારે જદુ ભણી-ગણી શહેરમાં મિલમાં નોકરી કરે છે. અને જ્યારે ગામ આવે ત્યારે સાહેબ બનીને રોફ જમાવે છે. હમીઝપુરા નામના એક ગામમાં મનોરની એક ગરીબ પ્રેમિકા રહે છે જેનો પતિ મૃત્યુ પામ્યો છે. ઘર પણ પડું પડું થઈ રહ્યું છે તે મનોરને સંદેશો મોકલાવે છે કે તેની દીકરીને તે પોતાના ઘરે લઈ જાય અને ક્યાંક સારા ઠેકાણે વળાવી દે. ગામવાળાની નજરે તે છોકરી ચડી ગઈ છે. ડોસો પણ તેની પ્રેમિકાની દીકરીને પોતાના ઘરે લઈ આવે છે. દીવી પણ ઘરનાં બધાં સભ્યો સાથે આસાનીથી હળીમળી જાય છે. વૈદ્ય અને જદુનો મિત્ર હરિઓમ પ્રત્યે તેને કૂણી લાગણી છે. સૌથી નાનો પુત્ર જેસંગ અઠ્ઠાવીસ વર્ષનો થયો હોવા છતાં બોલતો નથી. જીભ તો ભગવાને આપી છે પરંતુ તેમાં તે કદાચ વાચા મૂકવાનું ભૂલી ગયો છે. ગામના એક વૈદ્યનું કહેવું છે કે બાળપણથી જ તે છોકરાને તમે અકારો અને અણગમતો રાખીને દૂર રાખ્યા કર્યો છે, તેને કેળવ્યો પણ નથી તેથી હવે તેની વાચા પુનઃ આવે તેવી કોઈ જ નિશાની પણ નથી. મનોર ડોસો પણ દીવીના આવ્યા પછી સુધરી ગયો છે. તે હવે ચોરી-ચકારી કરવાને બદલે ખેતરમાં મજૂરી કરીને ઘરનું નભાવે છે. અહીં પણ બે ગામો વચ્ચે વર્ષોથી ચાલ્યા આવતા ઝઘડા અને ટંટાઓની વૈમનસ્યભરી કથા છે. નંદુ નામના એક વ્યક્તિએ મોતીની જમીન વાવવા લીધી અને હવે તે પડાવી લીધી છે તથા પાછી આપવાની ચોખ્ખી ના ભણે છે. નંદુને હાથે ધારિયું મારીને તેનો હાથ મોતીએ કાપી નાખ્યો છે અને એમ બદલો લઈને તે જેલમાં ગયો છે. મનોર ડોસા સાથે પણ તેના મોટા છોકરાએ ગદ્દારી કરી છે. ઘનશ્યામે પણ ડોસા જોડેથી ચાર વીઘા જમીન પચાવી પાડી છે. હવે મોતી છૂટે તેવી કોઈ આશા મનોરને દેખાતી નથી તેથી તે ગામના વૈદ્ય સાથે વાત કરી તેની વિધવા મા વિશે પણ ચિંતા વ્યક્ત કરે છે. વૈદ્ય આ વાર્તાનું એક રસપ્રદ પાત્ર છે. કારણ કે તે મનોરના બીજા છોકરા જદુનો મિત્ર પણ છે. જે મનોર ડોસા અને તેના પરિવારને અહીં ગામમાં સાચવે છે તથા સમયાંતરે જદુને પત્ર લખીને સારી-નરસી વાતો અને વિગતો પણ જણાવે છે. મનોર ડોસો ખેતરની કોઈ દિવસ ન કરેલી અને ન જોયેલી મજૂરી પણ કરે છે. વ્યક્તિ જ્યારે અંતિમ ક્ષણોમાં હોય અથવા અકથ્ય કે અસાધ્ય રોગ જ્યારે તેને લાગુ પડ્યો હોય ત્યારે તેને તેનું ભૂતકાળનું જીવન સાંભરે છે. તે તેના વિશે વિચારો અને તર્ક-વિતર્ક કરતો થઈ જાય છે. તેને ઘણી વાર પોતાના કર્યાનો પસ્તાવો પણ થાય છે. લાંબું જીવવાની તેની આશાઓ પણ તે સેવવા લાગે છે. આ સર્જકને પણ લાગુ પડે એવી બાબત છે. તે પણ આ વાર્તાઓમાંનું જ એક પાત્ર છે કે જેણે જિંદગીને હજી પૂરી જોઈ પણ નથી, માણીય નથી કે તેનો અંત સમય નજીક આવી ગયો. ટી.બી.(ક્ષય)રોગનું સંભારણું સર્જકની નવલકથા કે વાર્તા દરેક જગ્યાએ તેનો ઉલ્લેખ સારી કે નરસી રીતે જોવા મળે છે. માણસ વિધાતા આગળ કેટલો મજબૂર છે કે તેની જિજીવિષા પ્રબળ હોવા છતાં તે અફસોસ અને પસ્તાવા સિવાય કંઈ જ કરી શકતો નથી. આ વાર્તાઓની પાત્રસૃષ્ટિ પણ વિવિધતાથી સભર છે, જેમાં મોતી જેવો ઝનૂની માણસ છે જ્યારે મનોર ડોસા જેવો સમજદાર વ્યક્તિ પણ છે. દીવી જેવી સમજુ છોકરી પણ છે તથા કોઈ ઓળખાણ ન હોવા છતાં ડોસા સાથે ચાલી નીકળેલી દીવીને રાખતા મનોરનો પરિવાર જેવી પાત્રની વિવિધતા આ વાર્તાઓને સુંદરતા બક્ષે છે. વાર્તામાંથી પસાર થતા આપણને એક નવલકથામાંથી પસાર થતા હોય તેવો સહજ અનુભવ થાય છે. દરેક પાત્રની કથા આગવી અને રસપ્રદ છે અને એ રીતે દરેક પાત્રના વિકાસમાં તે કથા અનોખી ગતિ આપે છે. એક એક પાત્રની આપવીતીમાં આગવો એક સંઘર્ષ કોતરાયેલો છે જેને લીધે દરેક પાત્ર કોઈ પણ પરિસ્થિતિ સામે ઝઝૂમી શકે તેટલી શક્તિ તેમણે જાતે જ કેળવી લીધી છે. જદુનો જન્મ થયો હતો તેના મા-બાપ પાસે પરંતુ તેના પિતા તેને સારી સંભાળ માટે તેના મોસાળ મૂકી આવ્યા હતા. મામીએ તેને સુખનો એક દિવસ પણ પસાર કરવા દીધો નહોતો. આથડતા-અથડાતા તે આપબળે જ ભણ્યો અને નોકરીએ લાગ્યો હતો. જદુના પરિચયમાં એક પાત્ર આવે છે કેસર જે પદ્મકાન્તને ત્યાં રહે છે. આ કેસરનું પાત્ર પણ સર્જકે અજબ રીતે ખીલવ્યું છે. કેસરની ખરી સુવાવડના સમયે જ સાસરિયાવાળાએ ત્યજી દીધી છે. તેના પુત્રનો જન્મ તેણે જંગલમાં અને ખેતરોમાં ભટકતાં-ભટકતાં જ આપ્યો છે. તેના પુત્રનું નામ તેણે અગ્નિ રાખ્યું છે. શહેરમાં જદુનો પરિચય પદ્મકાન્ત નામના એક પાકટ વયના જૈન વ્યક્તિ સાથે થાય છે. જેને ચામડીના રોગની એક બીમારી છે. જેનું પાત્ર પણ અહીં રસપ્રદ છે. તેને મરી જવાના વિચારો ખૂબ આવે છે. તેના આ ચામડીના રોગની આવતી વાસને લીધે તે ઘરમાં અને બહાર સેન્ટ છાંટીને ફર્યા કરે છે. જદુને કેસર પ્રત્યે લગાવ છે પરંતુ કેસરને જદુ ગમતો હોવા છતાં તે તેની સાથે સારી રીતે વાત પણ કરી શકતી નથી. તેને પદ્મકાન્તનો ડર છે કારણ કે તે જેવો નિખાલસ દેખાય છે તેવો છે નહીં. કેસરને તેના પ્રત્યે અણગમો છે પરંતુ તેને તે જિવાડે છે તેથી તેના અહેસાનને લીધે તેને કશું કહી પણ શકતી નથી. આ વાર્તા અહીંથી અટકે છે કારણ કે આ પછી સર્જકની બીમારીએ ગંભીર સ્વરૂપ ધારણ કર્યું અને પછીના દોઢેક માસના ગાળામાં તેમનું અવસાન થયું જેથી આ વાર્તા અપૂર્ણ રહી. એક વાતનો ખેદ થાય કે જો આ વાર્તા પૂર્ણરૂપે આપણી સમક્ષ આવી હોત તો દરેક પાત્રનાં રહસ્યો આપણને વધુ સારી રીતે જાણવા મળ્યાં હોત.

ભાગ ૨ : વૃત્તિ અને વાર્તા

બીજા ભાગની આ પ્રથમ વાર્તા છે, સગી. આ વાર્તામાં સર્જક જ્યારે રોગમાં પટકાયા પછી સેનેટોરિયમમાં સારવાર લઈ રહ્યા હોય છે ત્યારની જનરલ હૉસ્પિટલના વાતાવરણનું અને પોતાના રોગને લીધે ચીડ-કંટાળો-વ્યથા જે ઊભાં થયાં છે તેનું નિરૂપણ બખૂબી કરે છે. એક રોગ વ્યક્તિને વ્યથિત કરી મૂકે છે. તેની ઊંઘ વેરણ થઈ જાય છે. તે ચીડિયો બની જાય છે. ઋતુઓમાં થતા થોડા ઘણા બદલાવની પણ તેના સ્વાસ્થ્ય પર જલ્દી અસર થાય છે. પોતાને ઊંઘ ન આવતી હોવાથી મિસ્ટર શંકર રોગી નં. ૧૦ની વાગ્દત્તાના પ્રત્યેક હલન-ચલન પર તે નજર રાખે છે તથા તેના પ્રત્યે આકર્ષિત પણ થાય છે. તે શું કામ આમ બોલે છે, કેમ તે અહીં વારે ઘડીએ આવે છે, બધું ધ્યાન તે રાખે છે. સર્જક અને વાર્તાનો નાયક જ્યારે એક હોય ત્યારે આપણે તેમના જીવનમાં જાણે ડોકિયું કરીને જોતા હોય તેમ આ વાર્તામાંથી પસાર થતા જણાય છે. બહારની મોસમ ઠંડી હોવાને લીધે અને માવઠું પણ થયું છે તેથી ઘઉંના પાકની નાયકને ચિંતા થાય છે અને જો હિમ પડે તો કંઈ પાકે જ નહિ આવા વિચારો તેને હૉસ્પિટલમાં ખાટલામાં પડ્યા પડ્યા આવે છે. તે ઘર અને ખેતર તથા ઘરના સભ્યોના વિચારે ચડી જાય છે. બાજુના ખાટલામાં સારવાર અર્થે રહેલો દર્દી અને તેની વાગ્દત્તા નાયકને પારકી નહિ પરંતુ સગી લાગવા માંડે છે. કદાચ તે તેને ગમવા લાગે છે. તેને તેની પ્રત્યે એક કૂણી લાગણી જન્મે છે. મૃત્યુ આવવાનો સમય કેટલો સૂક્ષ્મ હોય છે તેનું ઝીણવટભર્યું આલેખન આ વાર્તામાં થયું છે, જેનું નામ છે એક ઘડીના પંચોતેરમા ભાગનો ઉન્માદ. એક અતિ સૂક્ષ્મ સમય અંગેનો આ કાળ સર્જક જ્યારે મૃત્યુશય્યા પર હતા તેના વિશેનો આલેખ્યો છે. નાયક અને સર્જક એટલે કે આ વાર્તાસંગ્રહની મોટાભાગની વાર્તાનો નાયક સર્જક પોતે જ છે. પોતે જ પોતાની આંખ વડે પોતાનું થતું મૃત્યુ જોવે છે. વોર્ડ નં. ૩ એટલે કે નાયક પોતે જ. પોતે બિછાનામાં મૃત્યુ પામેલો છે અને બીજાં બધાં નર્સો, વોર્ડરો તથા સહદર્દીઓ એકઠાં થઈને તેની દશા થઈ છે તેવી પોતાની દશા પણ થશે તે કારણે ભય પામી રહ્યા છે. મૃત્યુ આવે છે ત્યારે તે ઘડીના પંચોતેરમા ભાગની પણ રાહ જોતું નથી. પલક ઝપકતા વ્યક્તિનો જીવ તેના ખોળિયામાંથી અલોપ થઈ જાય છે. સર્જક અહીં મૃત્યુનો ઘેરો મર્મ આપણને સમજાવે છે. પરંતુ તેને મૃત્યુ ગમે છે. સર્જકે અહીં શરૂઆતમાં નં. ૩ને પાત્ર તરીકે મૂક્યું છે પરંતુ અંતમાં નં. ૩ એ જ પોતે એમ રહસ્ય પ્રગટ કરે છે. મૃત્યુ પામ્યા પછીની ભયજનક અને દયાજનક સ્થિતિ શું હોઈ શકે તેનો ચિતાર અહીં નાયક મૃત્યુ પામ્યા બાદ બતાવે છે. અને તે વોર્ડ નં. ૩નું નામ ગઢવી છે. નં. ૩ને બે ડોલ ભરીને લોહી નીકળ્યું છે તે જાણતાં જ ક્ષયગ્રસ્ત દરેક દર્દીની સ્થિતિ આ પ્રમાણે જ થશે તે જાણીને વોર્ડ નં. ૩૭ બહુ ડરી ગયો છે કે મૃત્યુ સમયે તેને પણ આટલું બધું કષ્ટ થશે. નાયકને થાય છે કે તેની છેલ્લી ક્ષણોમાં બધાં કુટુંબીઓ તેની પાસે હોય. પોતાની છેલ્લી ક્ષણો ગણાઈ રહી હોય અને તે પોતાનાં સગાં-કુટુંબીઓને રડતાં જુએ. બધાં તેના જીવતા શબને પકડીને રડતાં હોય. હૉસ્પિટલમાં થતી દરેક હિલચાલ પર દરેક દર્દી પર તે ઝીણવટભરી નજરથી જોઈ શકે છે કારણ કે હવે તે મૃત્યુ પામ્યો છે અને તે કણ-કણમાં, સચરાચરમાં વ્યાપ્ત છે. પોતાની છેલ્લી ઇચ્છા પરણેતર વનલીલાને જોવાની છે પરંતુ તે મૃત્યુ પામ્યો છે તેથી તે ક્યાંય અડકીને કશું જોઈ શકતો નથી. મૃત્યુ થયા પછી જ તેના સગાંવહાલાં અને કુટુંબીઓ આવે છે તથા તેની પાછળ રોકકળ કરે છે. જ્યારે તેની છેલ્લી ક્ષણો હતી ત્યારે તેને મળવા કેમ કોઈ ન આવ્યું? આ વાર્તામાં કૅમેરો જાણે કોઈ જીવતો-જાગતો વ્યક્તિ હોય અને બધા પર નજર રાખતો હોય અને મનુષ્યનાં જેમ જ કાર્ય કરતો હોય તેની વાત થઈ છે જેનું નામ છે કીડી, કૅમેરા અને નાયક. કૂતરાના મોંના વાળની આસપાસ ફરતી કીડી જેટલાં સૂક્ષ્મ જીવને પણ તે કેદ કરી શકે છે. આપણે ઘણી વખત કહેતા હોઈએ છીએ કે સમય હાથમાંથી ખૂબ ઝડપી ગતિએ વહેતો હોય છે ત્યારે સમય કેટલી મંથર ગતિએ વહે છે તેનો ઝીણવટભર્યો ખ્યાલ આપણને આ વાર્તામાંથી પસાર થતાં આવે તથા ખબર પડે કે ઓહો! સમય તો કેટલો મોટો છે. ઘરમાં કે ઘરની બહાર આમથી તેમ ફરતી ઉંદરડી કેટલી નાની હોય છે. પલક ઝપકાવતાં તો છૂ થઈ જાય છે. પરંતુ આ કૅમેરો તેની દરેક હરકત કેવી પોતાનામાં ઝીલે છે. કોઈ પાત્રનાં સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ વર્ણનો જેમ એક સર્જક કરે તેમ જ કૅમેરાની કરામતનું એકદમ બારીકાઈથી આ વાર્તામાં વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. અહીં કૅમેરો ખરેખર તો નિમિષા નામે એક સુંદર સ્ત્રીને અવલોકે છે. તેની આસપાસ જ ફર્યા કરે છે તેનું બારીકાઈથી વર્ણન કર્યું છે. આપણી આસપાસ બનતી પ્રત્યેક ઘટનાને આપણે સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિથી ક્યારેય થંભીને નિહાળી નથી, તે દરેક ઘટનાને સર્જકે અહીં સમયસૂચકતા વાપરીને ઉતારી છે. કીડી અને કૅમેરો આ નિમિષા નામની સ્ત્રીની આસપાસ જ મંડરાયેલાં જણાય છે. અમસ્તી અમસ્તી રેલગાડીઓ ને ખાલીખમ ગજવામાં ચંદન ભવનમાં મા-બાપ વગરનાં છોકરાં અને સાથે એક ડોશી રહે છે તેની વાત છે. ડોશી ઉંમરલાયક છે અને અશક્ત પણ. પરંતુ છતાં તે નબાપા પૌત્ર-પૌત્રીનો ખ્યાલ રાખે છે. મોટો છોકરો બાજુમાં ભરાતા જળાશયમાંથી માછલી પકડીને લાવે છે. ફોઈ આ નાસી ગયેલી માનાં નધણિયાતાં છોકરાં પર હેત રાખે છે. તે આવે છે અને તેમની માટે કપડાં વગેરે પણ લાવે છે. ટીમુ, શુનો અને બબલીને એમ છે કે પોતાની મા પણ બીજો બાપા લઈને પાછી આવશે. ચુંગો એવું કહે છે કે માછલી ખાવાથી નાસી ગયેલી મા પાછી આવશે તેથી બબલીને માછલી ભાવતી ન હોવા છતાં તે ખાય છે કારણ કે તેનું માનવું છે કે માને પાછી લાવવા માટે માછલી ખાવી જરૂરી છે. કદી ન જોયેલી અને જાણેલી વાતો જોઈને બબલી અને અન્ય છોકરાંઓ નવાઈ પામે છે. આરોગ્ય કેન્દ્રમાં આવેલ એક માસ્તરને ડોશી આ છોકરાઓનો બાપ ઓળખાવે છે. છોકરાંઓ પણ તેની દાદીનું કહ્યું સાચું માની જાય છે. ઘરમાં કોઈ કમાવાવાળું છે નહિ. ડોશી આખા ઘરનું ગુજરાન કેવી રીતે ચલાવે? ગાંડા માસ્તરને બાપ બનાવીને લાવીએ તો ઘરનું ગુજરાન ચાલી શકે. રેલગાડીનો અવાજ સાંભળતાં અચાનક બબલી સામે દોડી ગઈ અને તેનો એક હાથ કપાઈને પીળા કરેણના છોડની આગળ પડ્યો. તેનો હાથ ત્યાં હતો જ્યારે તેનું શરીર જળાશયની નજીક પડ્યું હતું. બીજા છોકરાઓને તો કંઈ સમજ ન પડી પરંતુ દાદી રડે છે એટલે કંઈ ન બનવાનું બન્યું છે તેવો અણસાર તેને આવ્યો. ફોઈએ બબલીના છૂટા પડેલા પગ ભેગા કર્યા અને મોટેથી રડવા લાગી. ટીમુ ગાડીમાં ચડી ગયો છે જેની ઘરનાને જાણ નથી. બધાં શોધંશોધ કરે છે. ડોશીનો છોકરો એટલે કે આ છોકરાઓનો બાપ સિગ્નલમેન હતો રૂપલાલ. સિગ્નલ આપતી વખતે તેનો એક હાથ ભાંગ્યો. કેબિનમાં રાતની ડ્યૂટીમાં ઊંઘમાં જ ખલાસ થઈ ગયો. ગાડી અને ગાડીના ડબ્બાની માફક ઊભું રહેતું, ડચકાં ખાતું ચાલતું જીવન તેની સરખામણી અહીં સર્જકે કરી છે. ઘરનાને ખબર પડી કે ટીમુ ક્યાંક ગાડીમાં બેસી ચાલ્યો ગયો છે. જેને દાદીએ પોતાનો બાપ ઓળખાવ્યો છે તે તો શુનોને પોતાનો માનતો નથી તે તેને ડરામણો રેલવેના પાટા જેવો બિહામણો લાગે છે. સૈનિકનાં બાળકો એક માતૃત્વવિહોણી માતાની વાત રજૂ કરે છે. મૃત્યુ એક અટલ સત્ય છે. સર્જકે ખૂબ નાની ઉંમરમાં મૃત્યુને એકદમ નજીકથી જોયું છે તેથી મૃત્યુનું સ્મરણ અને વાસ્તવિકતા તેમના આ વાર્તાસંગ્રહની દરેક વાર્તામાં ઝળકે છે. રાજુનો પતિ મિલિટરીમાં છે. પહેલાં તો તે જોડાયો તે સમયે નિયમિત માધવ ઘરે પત્રો મોકલાવતો હતો પરંતુ છેલ્લા એક વર્ષથી માધવનો કોઈ પત્ર આવ્યો નહોતો તેથી રાજુ પણ ચિંતામાં હતી. એક દિવસ અચાનક જ માધવનો પત્ર આવે છે. રાજુના તો ઉમંગનો પાર ન રહ્યો. આટલા સમયે તેના પતિનો તેની પર પત્ર આવ્યો હતો! તે માધવને ખૂબ જ યાદ કરતી હતી. જેવો તેણે પત્ર વાંચ્યો તેનો સમગ્ર ઉમંગ ઓસરી ગયો. માધવની માએ પણ વહુને શું લખ્યું છે પત્રમાં તે જણાવવા કહ્યું. સાસુને સાચી વાતની ખબર પડશે તો તેમને દુઃખ થશે તેવું લાગતાં રાજુએ બધું ક્ષેમકુશળ છે તેવું જ કહ્યું. થયું એવું હતું કે માધવે દિલ્હીમાં લગ્ન કરી લીધાં હતાં અને ત્યાં જ ઠરીઠામ થયો હતો. દોસ્ત બનેલા કોઈ આચાર્યની છોકરી સાથે તેને પ્રેમ થઈ ગયો અને તે બંનેએ લગ્ન પણ કરી લીધું હતું. તેને ત્યાં વ્યાયામ શિક્ષકની નોકરી પણ મળી ગઈ છે. રાજુ આ આઘાત પણ પચાવી પાડે છે પરંતુ સાસુને એની જાણ થવા દેતી નથી. માધવની પત્ની રેણુને બે જુડવા દીકરીઓ છે તે જાણતાં રાજુ મનને મનાવી લે છે. તેણે સાસુને કંઈ જ જણાવ્યું નહોતું પણ સાસુને થોડી સમજ તો પડવા લાગી હતી. એક દિવસ રાજુ થોડીવાર માટે જેવી બહાર ગઈ કે સાસુએ એ પત્ર એક છોકરાને બોલાવી લાવીને વંચાવ્યો અને સઘળી હકીકત જાણી. તેમને મનમાં પોતાના દીકરા પ્રત્યે ઘૃણા પણ ઊપજી કે આવી સતી જેવી પત્ની હોવા છતાં તેણે બીજાં લગ્ન કેમ કર્યાં. આમ થોડા દિવસ ચાલ્યા કર્યું. પત્ર લખવામાં અને તેનો જવાબ આપવામાં દિવસો પસાર થયા. અચાનક એક દિવસ પાછો પત્ર આવ્યો કે માધવ મોટર અકસ્માતમાં મૃત્યુ પામ્યો છે. સાસુ અને વહુએ રેણુ અને તેની બે દીકરીઓને ડાકોર આવી જવા પત્ર દિલ્હી રવાના કર્યો. સમયે તેઓ આવી પણ ગયાં. રાજુએ સજળ નેત્રે રેણુ અને તેની દીકરીઓને વધાવી લીધી. રેણુ પણ આવો ભાવુક પરિવાર તેને મળ્યો છે તે જાણી ભાવવિભોર બની ગઈ. ચંપીમાં પણ એક બાળકના ઝુરાપાની જ વાત છે. ચંપી એ અન્નાની પત્ની છે. પોતે જે શિક્ષક પાસે ભણ્યો હતો તેની પુત્રી. જે અત્યારે તેના ઘરે રહે છે અને ઘરને સાચવે છે. એક દિવસ તેના ઘરે એક યુવાન આવે છે અને પોતે ચંપાનાં માસીનો છોકરો છે તેવો પરિચય આપે છે. તે તેનું નામ રૂપલ જણાવે છે. અન્નાને બાતમી મળી હતી કે ચંપાના પેટમાં રહેલું બાળક તેનું નહિ પરંતુ આ રૂપલનું છે. સાસુને તો આ વાતની જાણ નહોતી તેથી તે તો વહુને સારા દિવસો જાય છે તેની વધામણી ખાવા આખા ગામમાં ગોળધાણા વહેંચીને બધાને આ ખુશખબર આપતી ફરે છે, સત્યનારાયણની કથા પણ કરાવી છે. માત્ર અન્નાના જાણવામાં જ આ વાત આવી હતી. રેગ્યુલર ચેકઅપ માટે બન્ને દવાખાને ગયા ત્યારે ચંપીને શું સૂઝ્યું કે તેણે અન્નાને પણ ચેકઅપ કરાવવા જણાવ્યું. પત્નીની સલાહને માની ડૉક્ટર પાસે ચેકઅપ કરાવતાં તેને સાચી હકીકતની જાણ થઈ અને તે ચંપીને તરછોડીને ચાલતો થયો. ‘છબિલકાકાનો બીજો પગ’માં છબિલકાકાનો બીજો પગ એટલે તેમના મનની વૃત્તિઓ. અને આ વૃત્તિનો પૂરક એટલે તેમના ઘરનો નોકર બાબુ. તે એક નંબરનો ઠરકી માણસ છે. છબિલકાકાના ઘરમાંથી તે સાબુની ચોરી કરે છે. જીબાકાકીને તે જરીકેય ગમતો નથી કારણ કે તેની આદતો ખોટી છે. એક વાર તે તેની માતાને પગે વાગ્યું છે એવું ખોટું બોલી વાપરવા માટે છબિલકાકા પાસેથી પૈસા પણ લઈ જાય છે. છબિલકાકા તેની વૃત્તિ જાણે છે પરંતુ બાબુડો પણ પોતાના જેવો હોઈ તેની આવી આદતને પંપાળે છે. પોતે તો ખરાબ આદતો ધરાવે છે જ પરંતુ છાપરાના બીજા છોકરાઓને પણ તે સિગારેટ ફૂંકવાની અને મસાલો ખાવાની આદતને રવાડે ચડાવે છે. અહીં એક રેવા નામનું પાત્ર છે તે પણ છબિલકાકાના ઘરમાં જ કામ કરે છે. જીબાકાકી તેના પર હેત રાખે છે અને બાબુડીયાને ધિક્કારે છે. છબિલકાકા હીંચકા પર બેઠાં-બેઠાં શેકેલી સોપારી ચાવતા હોય અને બાબુને પણ તેનો ચસકો લગાડે છે. પરિસ્થિતિ એ સર્જાય છે કે બાજુના ઘરમાં કૉલેજીયનો રહેવા આવ્યા છે જે પૂરા અંગ્રેજી છે. તેમાં એક યુવાન છે જેનું નામ પણ બાબુ જ છે. તેની ખાસિયત એ છે કે તે ફિટ પેન્ટ પહેરે છે. છબિલકાકા તેની સરખામણી તેના નોકર બાબુ સાથે કરી શકતા નથી. ઠાકોરજીનાં વાસણ માંજતી રેવા જ્યારે ચોકડીમાંનાં વાસણ પછાડીને બાબુ સાથે રમવા માટે હાથ પકડીને ચાલી નીકળે છે ત્યારે છબિલકાકા પોતાનો બીજો પગ કપાઈ ગયો હોય તેવી વેદના સાથે બાબુ અને રેવાને જતાં જોઈ રહે છે. કોઈ એક સ્ત્રીની સૌથી વધુ પ્રબળ ઇચ્છા શું હોઈ શકે? માતૃત્વ પામવું. પરંતુ જ્યારે એ જ સ્ત્રી પોતાને માતા બનવાની અણધારી ઘટનાને ન બનતી જુએ ત્યારે તેનો પ્રત્યાઘાત કેવો હોઈ શકે તે આ વાર્તા રેષાનું કથનબિંદુ છે. રેષાનું બાળપણ અહીં તેના પિતા સંભારે છે. જ્યારે તે નાની હતી ત્યારે જૂઈના છોડના માંડવા નીચે બેસીને કપડાં ધોવાના ધોકા પર કપડું મૂકીને તેને બાળક બનાવી તેના પર વહાલ વરસાવતી. ક્યારેક તે પોતાના સૂતેલા પિતાનો એક પગ ખોળામાં લઈને તેને બાળકની જેમ પંપાળ્યા કરતી. તેની અમી નીતરતી આવી પ્રીત જોઈને બાળપણમાં તેનાં માતા-પિતા હસીને બેવડ વળી જતાં પણ જ્યારે તેને મૃત બાળક અવતર્યું ત્યારે તો તે પણ ડઘાઈ ગયાં. રેષા પરણી ગઈ છે અને હવે પિતાના ઘરેથી શ્વસુર ગૃહે જઈ રહી છે પરંતુ પિતાને આ દીકરીની દયા આવે છે. ચંદન તેની માતા છે તે પણ તેના માટે એટલો જ જીવ બાળતી હશે. તે સ્ટેશને દીકરીને વળાવવા ગઈ છે. પોતાની દીકરીનું દુઃખ તે જીરવી શકતી નથી પરંતુ દીકરીને હિંમત આપ્યા સિવાય છૂટકો પણ નથી. ડૉક્ટરે પણ રેષાને ‘There is nothing but mercy in the world of God’ (ભગવાનની દુનિયામાં દયા સિવાય બીજું કશું નથી) કહી આશ્વાસન આપે છે. પતિ સદાશિવ પણ કહે છે કે જે થયું એ સારું થયું પરંતુ રેષાનો જીવ કોચવાય છે કે જે થયું એમાં શું સારું થયું? માતા-પિતા પ્રત્યુત્તર આપે છે કે ભગવાનમાં આસ્થા રાખવી જોઈએ પરંતુ રેષાનું મન હવે ઊઠી ગયું છે તેથી હવે તે પોતાના ઘરે એક પણ પત્ર લખતી નથી. કિ-ધૂ.માં કિ. અને ધૂ. બંને અલગ અલગ પાત્રો છે. ધૂ.એ ખૂનનુની પિતરાઈ બહેન છે. જે તેમની સાથે રહે છે. ખૂનનુ પરિણીત છે જ્યારે ધૂ. કુંવારી છે તેથી તે તેની બહેનનાં લગ્ન કિ. સાથે થાય તેવું ઇચ્છે છે. કિ.એક સ્થૂળકાય વ્યક્તિ છે પરંતુ ધૂ.ને એ કેમે કરીને ગમતો નથી. ધૂ. એક મેડિકલમાં નોકરી કરે છે. બાળપણમાં થયેલ શીતળાનાં ચાઠાં તેના મોં પર અને શરીર પર પણ છે છતાં તેનો પિતરાઈ તેને રૂપાળી કહે છે તેથી તે ફુલાઈ જાય છે. ધૂ.આત્મ સન્માની છે. નાયકના પગાર પર તેનું ઘર ચાલતું નથી તેથી તે પણ કંઈક મદદ થાય તેના માટે નોકરી કરે છે. અને છેવટે કિ. અને ધૂ. એકબીજા સાથે લગ્ન માટે માની જાય છે. આમ, જોવા જઈએ તો આ વાર્તા હાસ્ય વાર્તાની કક્ષામાં મૂકી શકાય તે પ્રકારની છે. દેવું વાચકના ચિત્તમાં અવશ્યપણે એક અસરકારક છાપ છોડી જાય તેવી એક અત્યંત હૃદયસ્પર્શી વાર્તા છે. શિવીની ભાભી કંકુ પર રૂમાલની નજર બગડી છે. થોડા દિવસ પહેલાં કંકુ રૂપિયા ઉધાર લઈ ગઈ હતી અને તેને બદલે તે પૈસા પાછા ચૂકવવા આવી નથી તો તેણે તેનો બદલો કોઈ પણ રીતે વાળવો જોઈએ એવું વિચારી રૂમાલ તેને પોતાને ઘેર તેની માની ગેરહાજરીમાં બોલાવે છે. શિવી તેની મોટી ભાભી કંકુને બોલાવી લાવે છે. દેખાવે અત્યંત રૂપાળી કંકુ આવી પણ ખરી. માડી બોલાવે છે એવું કહ્યું ત્યારે કંકુને આવવું પડ્યું. સતી સીતા જેવી આ બાઈને છેતરવાનું કામ પોતાનું નથી તેની રૂમાલને જાણ હોવા છતાં તે કામાતુર બને છે. બોલાવી તો હતી તેને પૈસા પાછા આપવા માટે પરંતુ કંકુમાં તેને પોતાની બહેનનાં દર્શન થાય છે અને તે કંકુના પગમાં ઢળીને રડવા લાગે છે. કદાચ તે પોતાને માથે ચડેલા દેવાનો ભાર આ રીતે ઉતારતો હશે. પાલતુ પશુ જ્યારે ઘરનું એક વ્યક્તિ બની જાય ત્યારે માલિકને પુત્ર-પુત્રીમાં કે પશુમાં કોઈ ફરક નથી દેખાતો તે પ્રસંગને અનુરૂપ લેખન ઘેટાં વાર્તામાં છે. પોતાની દીકરી સદીના લગ્ન માટે રબારીએ કરેલા ખર્ચનું દેવું હવે હિમાલય જેટલું વધતું જતું હતું. શબુએ પણ તેને પોતાનાં ઘેટાં વેચી નાખવાનો રસ્તો સુઝાડ્યો પરંતુ તેને જીવથી પણ વહાલાં ઘેટાં વેચતાં તેનો જીવ કળીએ કળીએ કપાતો હતો. પત્ની સદીની બુ પણ તેને તેમ કરતાં રોકતી હતી પણ આટલાં બધાં અધધ... ઘેટાંને ખાવા માટે ધાન પણ પૂરું પડતું નહોતું તેથી રબારીએ તેમને વેચવાનો નિર્ધાર કરી નાખ્યો. રસૂલ ખાટકીને ઘરે તે શબુ સાથે મળવા જઈ આવી સાડા ચારસો લેખે એક એમ ટોળાના અઢારસો રૂપિયા રસૂલે રકઝક પછી ગણી આપ્યા. ઘેટાં સાથે તેને પણ મુંબઈ જવું હતું. તેણે રસૂલને આ વાત કહી તે તેણે તેને ધુત્કારી કાઢ્યો. જ્યારે બે ખટારાઓમાં ઘેટાંને ચઢાવવામાં આવ્યાં ત્યારે બીજા ખટારામાં ખીચોખીચ ભરેલાં ઘેટાં સાથે તે પણ અંદર પેસી ગયેલો. તેને કહેવામાં આવ્યું હતું કે અમદાવાદમાં સરકાર દ્વારા આવાં પશુઓની સારસંભાળ રાખવામાં આવે છે પરંતુ છેવટે તેને જાણવા મળે છે કે ઘેટાંઓને મુંબઈ જઈને વેચી દેવાનાં છે. ઘેટાંની સાથે તેને પણ ઘેટું માનીને તેને લાકડીઓ ઘોચીને અધમૂઓ કરી દઈને રસ્તા પર ફેંકી દેવામાં આવે છે. પશુ સાથે હમદર્દ થવાની અને તે મૂંગા જીવોની વ્યથા પોતાની જ વ્યથા લાગે તેવી લાગણી માત્ર તેના માલિકને જ થાય, જે આ વાર્તામાંથી પસાર થતા અનુભવાય છે. ગામમાં તેને મુખી ઘેટાંનો રખેવાળ નહિ પરંતુ ઘેટો કહીને જ બોલાવતાં અને છેવટે ઘેટાં ભેગો તે પણ ઘેટો જ બનીને રહી જાય છે. રાવજીના એકમાત્ર આ વાર્તાસંગ્રહમાં કેવા માણસની કેવી વૃત્તિ છે અને કેવું પરિણામ ભોગવવું પડે છે તે બંને વચ્ચેની તુલના થઈ છે.

પાયલ પટેલ
પીએચ.ડી. સ્કૉલર,
ગુજરાતી વિભાગ,
હેમચંદ્રાચાર્ય ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટી,
પાટણ
મો. ૯૮૨૫૦ ૫૫૩૯૫