આધુનિક સાહિત્યસંજ્ઞા કોશ/સંજ્ઞાકોશ/C: Difference between revisions

Cacophony શ્રુતિકટુત્વ

ચોક્કસ પ્રકારનો પ્રભાવ ઊભો કરવા માટે સર્જક દ્વારા થતું કર્કશ કે કઠોર શ્રુતિઓનું સંયોજન. જેમકે, સિતાંશું યશશ્ચન્દ્રના ‘મૃત્યુ–એક સરરિયાલિસ્ટ અનુભવ’ કાવ્યની પંક્તિઓ જુઓ :

‘ભડક્યા સામી છાતી, અડધાં કરું બંધ જ્યાં કમાડ

ખોપડીઓને ભુક્કે ઊંડે આંખ મહીં જઈ પોઢ્યા’

Cadence મૂર્ચ્છના, સ્વરાવરોહ

બોલવામાં અવાજની ચડઊતર સામાન્ય અર્થમાં ભાવોના સ્વાભાવિક લયનો-’આંતરલય’નો—આરોહ અવરોહનો નિર્દેશ કરે છે. વિશિષ્ટ અર્થમાં વાક્યના અંત પહેલાં આવતી લયાત્મક તરાહનો નિર્દેશ કરે છે : જેમકે, પ્રશ્નાર્થ. ગદ્ય અને પદ્ય બંનેમાં આની ઉપસ્થિતિ છે.

Caesura યતિ, વિરામ

પદ્યમાં આવતો યતિ. પદ્યપંક્તિનાં માધુર્યનો આધાર યતિ પર છે. પંક્તિના પ્રારંભમાં આવતો યતિ આદિ – યતિ, મધ્યમાં આવતો મધ્ય યતિ અને અંતે આવતો અંત્ય યતિ તરીકે ઓળખાય છે. યતિની મુખ્યત્વે બે વિરુદ્ધ કામગીરી છે; એક બાજુ, સ્વરૂપ અને શૈલીને એ દૃઢ કરે છે, તો બીજી બાજુ છાંદસ તરાહોની તાણને મન્દ કરે છે.

Calligraphy અક્ષરલેખન

અક્ષરોના આકારોને વિવિધ રીતે રજૂ કરી શબ્દના અર્થ સાથે તેનો સમન્વય સધાય અને આકર્ષક ભાત ઊભી થાય એ બે હેતુઓથી અક્ષરલેખનનો સાહિત્યકૃતિના મુદ્રણ, લેખનમાં ઉપયોગ થાય છે.

શબ્દોની જુદી જુદા ગોઠવણી દ્વારા કાવ્યના અર્થને પ્રગટ કરવાનો પ્રયત્ન concrete poetryમાં થાય છે, તેમાં પણ આ પ્રવિધિનો વિનિયોગ છે.

Canto સર્ગ, પર્વ, કાંડ

મૂળ લેટિન શબ્દ cantus=songમાંથી ઉદ્‌ભવેલી આ સંજ્ઞા દીર્ઘ કાવ્યકૃતિના વિભાગોનું સૂચન કરે છે. અગાઉ કોઈ પણ કાવ્યકૃતિના ગેય ખંડને આ સંજ્ઞાથી ઓળખવામાં આવતો.

નવલકથાનાં વિવિધ પ્રકરણોની જેમ આ વિભાગીકરણ દ્વારા કાવ્યકૃતિનું વસ્તુ-વિભાજન સિદ્ધ કરવામાં આવતું.

Caption શીર્ષક, મથાળું

પુસ્તકના પૃષ્ઠની ઉપરના ભાગમાં પુસ્તકનું નામ, પ્રકરણનું નામ કે તે પૃષ્ઠમાં સમાવાયેલી માહિતી અંગેનું શીર્ષક.

પુસ્તકમાં સમાવાયેલાં માહિતીપ્રદ ચિત્રોની નીચેના ભાગમાં ચિત્ર વિશેનું ટૂંકું લખાણ પણ આ સંજ્ઞાથી ઓળખવામાં આવે છે.

Caricature ઠઠ્ઠાચિત્ર

કોઈપણ પાત્રનું તેના વ્યક્તિત્વનાં સૌથી વધુ નોંધપાત્ર લક્ષણોની અતિશયોક્તિપૂર્ણ કે વિકૃત રજૂઆત કરતું શબ્દચિત્ર. એ સ્વતંત્ર લેખ સ્વરૂપે કે નાટક, નવલકથાના પાત્રવિશેષનું વર્ણન કરતા ભાગરૂપે જોવા મળે છે.

ઠઠ્ઠાચિત્રને પરિણામે નીપજતો હાસ્યરસ કટાક્ષપૂર્ણ કે વ્યંગાત્મક ન હોતાં હળવા પ્રકારનો હોય છે. હાસ્યનાટકોમાં આ પ્રકારનાં શબ્દચિત્રો વધુ પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. કરુણરસપ્રધાન નાટકોમાં ઓછા મહત્ત્વનાં પાત્રો સંદર્ભે હળવા પ્રસંગ નિરૂપણ (comic relief)માં આ પ્રવિધિ પ્રયોજવામાં આવે છે. જેમકે, ‘ભદ્રંભદ્ર’ (રમણભાઈ નીલકંઠ કૃત નવલકથા)માં ભદ્રંભદ્રનું પાત્ર.

Cartoon વ્યંગ-ચિત્ર

મૂળ ઇટેલિયન શબ્દ carta (કાગળ)ને આધારે આ સંજ્ઞા તેના આધુનિક અર્થમાં સામયિકો, વર્તમાનપત્રો કે પુસ્તકોમાં રજૂ થતાં વ્યંગ-ચિત્રોનું સૂચન કરે છે. આ પ્રકારનાં ચિત્રોમાં વ્યક્તિ, વ્યક્તિઓ કે પ્રસંગ-દૃશ્યનું વિકૃત છતાં મૂળ વ્યક્તિ કે સંદર્ભને પામી શકાય તે રીતે નિરૂપણ કરવામાં આવે છે.

Catachresis દૃષ્પ્રયોગ

શબ્દનો ખોટો ઉપયોગ. શબ્દ જે અર્થ ન આપતો હોય એ અર્થમાં શબ્દને પ્રયોજવામાં આવે છે. જેમકે, રાજેન્દ્ર શાહની પંક્તિમાં ક્ષિતિજના અર્થમાં

તરુની ક્ષિતિરેખ પાછળ

લય પામે રવિ રશ્મિ અંતિમ

Catalogue verse સૂચિપદ્ય

વસ્તુઓ, સ્થળો કે વ્યક્તિઓનાં નામોની યાદી આપતું પદ્ય. મધ્યકાલીન સાહિત્યમાં ભૌગોલિક કે સાંસ્કૃતિક હકીકતો સ્મરણમાં ટકે એ માટે પ્રયત્ન કરાતો અને મોટે ભાગે આ પ્રથા મહાકાવ્યોમાં હતી. જૈન સાહિત્યમાં જોવા મળતી પટ્ટાવલીઓ અને ગુજરાતી આખ્યાન સાહિત્યમાં સૂચિપદ્ય જોઈ શકાય છે. જેમકે, પ્રેમાનંદના ‘ચન્દ્રહાસાખ્યાન’ની પંક્તિઓ જુઓ :

“વેલ વાળો ને વરસડો વારુ, વાયુ સુગંધિત વાય  

{{HeaderNav