છેલ્લું પ્રયાણ/૩. સજણ ગિયાં ને શેરીયું રહી!: Difference between revisions

નગરમાંથી નનામિયું નીકળિયું,  

તે દી' નેજા ફરકે ચાર.

મસાણે જેને મડાં લૂંટશે,  

વાશે વા ને ઊઠશે સેલીયું;  

*  

સજણાં ચડ્યાં ચોરીએ,  

ચકલાં બાંધ્યાં ચાર;  

રાતના ખવારે આંટા.  

</poem>

આના રચયિતા જેઠો ને ચૂડ વિજોગણ, બેઉ બાદ દેવાય છે. કવિ નહિ, કવિતા જ રહી જાય છે. લોકવાણીમાં શ્વાસ ઘૂંટનાર એ સંગાથી મુસાફરનું મન જ આપણા વિચારનો એકમાત્ર વિષય રહે છે. પ્રિયજન-સ્વજનનાં પરણેતરનો ચિતાર મહાલીને એ વળતી જ ક્ષણે ચંચળ સ્વજન-મનથી ચેતી જવા કહે છે. પ્રેમમાં મળેલી નિરાશા એ તો ભારી સાર્વજનીન ભાવ લાગે છે! કોણ જાણે ક્યાંથી કાને પડેલાં, કેટલી પેઢીએ ટોચાતાં ને ખરી જરી જતાં આ ખંડિત પદોને એ ભરવાડે પકડી, કલેજે ને કંઠે રમમાણ રાખ્યાં હશે—  

સજણે શીખું માગીયું,  

રુદાના રામ રામ કરે.  

પાડોશમાંથી પ્રીતાળુ ગિયાં,

હેડાઉત ગિયાં હાલી.  

હેડીનાં— સરખી જોડીનાં સ્વજન, ઘરને સાંકળ ચડાવી પાડોશમાંથી ચાલ્યાં તો ગયાં, તે છતાં એ જ્યારે બાજુમાં વસતાં હતાં તે કાળનું તેમનું સૌંદર્ય તો નથી વિસરાતું

સજણા ખાંડે જે દી' ખાંડણા,  

હલકે ઉપાડે હાથ;  

દસે આંગળીએ ચોગઠય વળે,  

નવરો દીનોનાથ.  

નવરો દીનોનાથ ને માઢુડા ઘડ્યાં,

માઢ કમાણસને પાને પડ્યાં.  

દરેક પ્રેમિકની એ જ માન્યતા! પોતે સુમાણસ અને સ્જવનને જે પરણી ગયો તે કુમાણસ. ખેર, એ આશ્વાસન કંઈ ઓછું નથી. આપણને ગમે છે તે તો આ ‘માઢુડાં' (માનવી) જેવો લાડ-પ્રયોગ. પ્રેમની વિષમતા તો આ છે કે

સજણા ઝાંપે ને અમે શેરીએ  

વચમાં વળુંધાઈ રિયાં,  

મોઢે ચડી તમે કે'દી, માગેલ નૈ,  

અમે કે'દી, પાડેલ ના ?  

વિદાય લેતાં ‘સજણ'ની સાથે આટલો ઝડપી વાર્તાલાપ પણ થઈ જાય છે. પછી તો પ્રવાસી સાથી સોન-હલામણ, નાગમદે-નાગવાળો, શેણી–વીજાણંદ, મેહ-ઉજળી વગેરેની કરુણાન્ત પ્રેમગાથાઓમાં ઉતરી પડી દુહા પર દુહા રેલાવે જાય છે. ખંડિત અને તેમ છતાં મૂળ વિષયને વળગી રહેતી એ કવિતા સૂત્રાત્મક સ્વરૂપને પામી રહે છે

સજણ ગિયાં ને શેરીયું રહી,  

ઊડવા લાગી ખેપ;

ઊડવા લાગી ખેપ તે ઝારા ઝરે  

ઓતરની વાદળી સૂકાં સ્રોવર ભરે.  

તૂટી પાળ તે નીર ગ્યાં વહી,

સજણ ગિયાં ને શેરીયુ રહી.  

છેવટે –  

માયા રાખજો માનવી, હૈયે રાખજો હેત;  

બોલ્યાં ચાલ્યાં માફ કરજો, અવગણ અમારા અનેક.  

એમ કહીને પાછા વળવું જ રહ્યું! પણ પછી પાછો નરને બદલે નારીને ઝૂરવા વારો આવે છે આ અડબૂથની વાણીમાં

સાજણે ઘોડો શણગારિયો,  

દોરી કાઢ્યો ડેલા બા'ર;

ઘેરે શિયાળો ગાળ્ય તે આડયું

અમો તમારા જીવની નાડ્યું.  

તે પે'લાં લૈને અમને બરછીએ માર,  

સજણે ઘોડો શણગારિયો, દોરી કાઢ્યો ડેલા બા'ર.  

કરને હૈડા પંખડી  

મીટે મેળા થાય.

મીટે મેળા થાય તે ધડી દો ઘડી.  

ખેલાડુ સાજણ જાશે વહાણે ચડી.  

ગયાં સ્વજન, વહાણે ચડી ગયાં, હૈયાએ પાંખ કરી નહિ, પછી તો રાત્રીએ

સજણ સ્વપને આવિયાં,  

ઉરે ભરાવી બાથ,  

જાગીને જોઉં ત્યાં જાતાં રિયાં,

પલંગે પછાડું હાથ.  

પલંગે પછાડું હાથ ને કાંઈ ન ભાળું.  

વાલાં સજણ સાટુ ખોબલે આંસુ ઢાળું.

આદર્યા કામ તે અધવચ રિયાં,  

જાગીને જોઉં તો સજણ જાતાં રિયાં.  

*  

વિપ્રલંભની ઊર્મિ સર્વ સંયમ સાચવતી સાચવતી યે વધુ ને વધુ આંતરિક ઉત્કટતા ધારણ કરે છે–  

સાજણ વોળાવી હું વળી,  

આડાં દીધાં વંન;  

રાતે ના'વે નીંદરા

ને દી’એ ન ભાવે અન્ન.  

દી'એ ન ભાવે અન્ન તેં અણોસરાં;

નાખવાં બાણ તે કાઢવાં કાળજ સોંસરાં.  

વડલે વરસે મોતીડે,  

ડાળ કોળાંબા માંય.  

કોળાંબો ભાંગીને કટકો થિયો,  

પ્રીતનો માર્યો સાજણ પરદેશ ગિયો.  

ભાળી ભોમ તો લાગે ગળી,  

અરે સ્વજન! રહી જાવ ને! કહેશો તે ખિદમત કરીશ–  

સજણ રિયો તો રાખિયે, લાગી તમારી માયા;  

ઓરૂં માથે ઉતારા દૈયેં, કરીએ છતરિયુંના છાંયા.  

કરીએં છતરિયુંના છાંયા ને તમને વરિયેં;  

કલેજાં માગો તો લૈ મુખ ઉપર ધરિયેં.  

નમ્યો છે દી, ને ઢળી છે છાંયા,

ઓરું માથે – ઉર પર, છાતી પર – ઉતારા દઉં: પ્રણયકવિતાની ઘણી ઊંચી કક્ષાએ પહોંચી ગઈ લોકકવિતા. ફરી પાછી એક ચોટદાર, અને લોકસાહિત્ય સિવાય અન્યત્ર અસંભવિત એવી ઉપમા મળે છે આ રેલગાડીના બોતડ સાથી પાસેથી :  

સજણા! તમારી શેરીએ,

*  

લોકકવિતાને રાંક પ્રતિનિધિ એ મારો સહયાત્રી પ્રથમ દેહની ક્ષણભંગુરતાનાં અને પછી ‘સજણા'ના નેહમાં સાંપડેલી વિફલતાનાં પદોમાંથી જોબનની વિદાય પર ઊતરી પડ્યો હતો

કાના કેસા ને લોચના, ડગમગતે દાંતે,  

ઈને લાંછન લાગશે, એક જોબન જાતે.  

કાળા હતા કેશ, બદલાઈને બીજા થિયા;  

દલને ભોંઠ૫ દેછ, દુનિયાને કાંઉ દેખાડિયે.

જુવાની હતી તે જાતી રહી, દેઈ ને નાંખી દળી;  

રાણો કે, શું વાવરિયે, ભર્યા ભગરાં પળી.  

દેઈને દળી પીસી નાખી. ભગરાં-ધોળાં પળીઆં આવી ગયાં. શા માટે આમ? જોબનને સંસારી જન ઠપકો આપે છે

જોબન! મેં તને ગણ કર્યો,

પહર ચાર્યો સારી રાતઃ  

એક તુંમાં અવગણ ભલે,

મને લાકડી દઈ ગયો હાથ.  

જોબનિયા, તુંને જાળવ્યું, ચાર્યું માજમ રાત;  

જાતાં જાણ્યું હોત તો, ઉછી ઉધારાં કરત.

*  

નાની એવી બે પંક્તિમાં પણ રૂડું રૂપક મૂકી આપ્યું -'ચાર્યું માજમ રાત’ : વનવાસી સંસારની માટીમાંથી આપોઆપ ઉદ્ભવતી એ કલ્પના લોકસાહિત્યનો વિશિષ્ટ પ્રકાર બતાવે છે. પશુઓને આખી રાત પહર ચારનારાં માનવો જોબનને એમની ન્યારી રીતે પિછાને છે.  

*  

દાંતને પણ પડતા દેખીને લોકકવિ ઉપાલંભ દે છે :  

દંતડા, દિન સંભાર, શી શી ચીજું ચખાડિયું,  

લાજ્યા નહિ લગાર! હાડાં પહેલા હાલિયા!  

પણ લોકકવિતા ‘ફસ્ટ્રેશન'નું – વિફલતાનું શરણું સ્વીકારતી નથી. સમાધાનવૃત્તિ એ એનું મોટું લક્ષણ છે. વિદાય લેતા દાંત સ્વામીના એ ઉપાલંભને તરત જવાબ વાળે છે –  

અમને ન દેજો દોષ, જાયું તે સૌ જાવશે,  

રૂદા ન ધરજો રોષ, (અમારાં) પેઢાં પ્રતમ્યા પાળશે.  

એવા વાર્ધક્યના વિચાર-પગથિયેથી જ શું મારો ભરૂ (ભરવાડ) ભાઈબંધ યાત્રાસ્થાનોની યાદમાં ઉતરી પડ્યો હશે ? ત્રૂટક છૂટક અને પરાપૂર્વના સંબંધ વિનાનું એનું કાવ્ય-રટન ઉંડાણે એના અંતસ્તલમાં શું કઈ સંબદ્ધતા અને સુમેળ સૂચવતું હતું? એણે ગિરનારના કોઈ તીર્થસલિલને સંભાર્યુ :  

મરઘી કંડના પથ્થરા, (તુંને) કેતા જુગ થિયા?  

માનવી હતાં તે મરી ખૂટ્યાં, પથરા ઈના ઈ રિયા!  

ભારી દેરું ભીમાણંદનું, નૈ પગથિયાંનો પાર.  

*

આમ ફરી ફરી પાછા તીર્થપથે પણ ‘સજણા'નાં સ્મરણો પાની ખૂંદતાં પાછળ પડે છે! કોણ જાણે કેમ પણ પહાડની સ્મૃતિની પછવાડે નદીની યાદ ગુંજે છે—

માતાની શેતલ સુકાણી, નિર્જળ નદી-નવાણ,  

આભેથી ફોરું નવ પડ્યું, કુંજડી ગઈ મેરાણ.  

કુંજડી ગઈ મેરાણ તે નિસાસા નાખી,  

સુકાણા પાન ને વનરા થઈ ઝાંખી.

અને પરોડથી સવાર સુધી રેલગાડીનો આ સંગાથી ધોળા જંકશન ઢુંકડું આવતાં, જીવની આખરી ગતિને યાદ કરાવતું એક ભજન ગાઈને જુદો પડ્યો –  

ચેતનહારા ચેતી લેને ભાઈ!

જાવું છે નિરવાણી,  

જાવું છે નિરવાણી ગરૂ મારા!  

જાવું છે નિરવાણી રે-ચેતનહારાo

માટી ભેળી તારી માટી થાશે,  

પાણી રે ભેળાં પાણી;  

કાચી કાયામાં કાંઈ યે ન જાણ્યું ભાઈ!  

શું ભૂલ્યો તું તો પ્રાણ રે–ચેતનહારાo

રાજા જાશે પરજા જાશે,  

જાશે રૂપાળી રાણી;  

ઈદરનું ઈંદ્રાસન જાશે  

બ્રહ્મા ને બ્રહ્માણી રે–ચેતનહારાo

*  

અવિચળ વાસ ગુરુને ચરણે,  

ગુરુ પ્રતાપ ગાય અમરસીંગ

બોલ્યા અમર વાણી—ચેતનહારાo

સ્મશાનની સેલી (રાખ)થી શરૂઆત કરીને સમાપ્તિ પણ ‘જાવું છે નિરવાણી' થકી જ કરી. વચ્ચે એણે સજણાનાં સૌંદર્ય, વરમાળ, માયરા, વિદાય, શેરીઓના સૂનકાર, ખાલી પડેલ ખોરડાં, ચાલી નીકળેલ સ્વજનની વેલ્યની ઊડતી ખેપટ, આડા દેવાઈ ગયેલાં વન, સ્વપનાલિંગન, ખોબલે ખોબલે આંસુડાં, પલંગ પછડાતા હાથ-એમ પ્રગાઢ પ્રણયની આરઝૂઓ ગાઈ. પછી, વહી જતા જોબનની વિદાય ગાઈ, શૂન્ય સંસારને પાછળ છોડી તીર્થશૃંગોનાં ચડાણ ગાયાં, ને છેલ્લે નિર્વાણ ગાયું. એ ગાન એક ને અખંડ છે. લોકકવિતા સમુચ્ચયસ્વરૂપ છે. સમગ્રતાએ જ એનું ગાયેલું ગ્રહવું જોઈએ. એના એકાદ કોઈ પ્રદેશને છૂટો પાડીને સમૂહ-જીવનનું તત્ત્વરહસ્ય તોળાય નહિ.  

*  

સેંકડો ગુજરાતીઓની સાક્ષીએ સ્વીકારેલો એ ગુરુમંત્ર સતત કાનમાં ગૂંજતો રહ્યો છે. યથાશક્તિ એનું પાલન કરે ગયો છું.

{{Poem2Close}}