અધીત : પ્રમુખીય પ્રવચનો - ૧/ગુજરાતીનો અધ્યાપકસંઘ : ૧૯૪૭–૧૯૭૪: Difference between revisions

<center><big>'''ત્રીજું સમેલન'''</big></center>

“મુંબઈ યુનિવર્સિટીની ગુજરાતીના ઉચ્ચ શિક્ષણ માટેના અભ્યાસક્રમ અને પાઠ્યપુસ્તકો મુકરર કરનારી સમિતિમાં ગુજરાતીના અધ્યાપકોનું પ્રતિનિધિત્વ ઓછામાં ઓછું પ૦ ટકા હોવું જોઈએ એવો ઠરાવ આગલાં બંને સંમેલનોએ યુનિ.ને મોકલી આપ્યો હતો. આ વર્ષ દરમ્યાન પાંચ સભ્યાની બનેલી પ્રસ્તુત સમિતિમાં સંજોગોવશાત્ બે અધ્યાપકો સ્થાન પામ્યા છે, તેમ છતાં સંમેલનની સૈદ્ધાંતિક માગણીને પૂરું અનુમોદન મળવું હજી બાકી છે એમ આ સંમેલન માને છે અને યુનિવર્સિટીને આગ્રહપૂર્વક ભલામણ કરે છે. જરૂર પડતાં યુનિવર્સિટીના ધારાધોરણોમાં ફેરફાર કરીને પણ આ માગણી સિદ્ધાંત રૂપમાં સ્વીકારાય અને એ દિશામાં સત્વરે યોગ્ય પગલાં લેવાય. મુંબઈ યુનિવર્સિટીના તંત્રે આ બાબતમાં જે ઉપેક્ષા દાખવી તેથી ઉચ્ચ શિક્ષણમાં ગુજરાતીના અધ્યયન-અધ્યાપનને હાનિ પહોંચી રહી છે અને પરિણામે યુનિવર્સિટીનું પોતાનું જ એક અંગ પાંગળું રહ્યું છે. આ સ્થિતિનો સત્વરે અંત લાવવો જોઈએ એમ આ સંમેલન માને છે.”

બીજા ઠરાવમાં “ગુજરાતમાં સ્થપાયેલી ને સ્થપાનારી યુનિ.ઓને આવકારી હતી. એનાં કાર્યકારી મંડળોમાં શિક્ષણનું પ્રત્યક્ષ કાર્ય કરનાર અધ્યાપકોને યોગ્ય પ્રતિનિધિત્વ મળે એ ઉચ્ચ શિક્ષણના હિતમાં હોઇને તે માટેને પણ પ્રબંધ થાય તેને અત્યંત આવશ્યક માન્યું હતું.’  

શિક્ષણની અને જ્ઞાનવિતરણની દૃષ્ટિએ યુનિ.ના સમગ્ર શિક્ષણની બોધભાષા સ્વભાષા જ હાય એ કુદરતી સિદ્ધાંતને ગુજરાતમાં સ્થપાયેલી અને સ્થપાનારી યુનિ.એ સંપૂર્ણપણે સ્વીકારે અને એમ કરીને પ્રજાના જ્ઞાનવિકાસમાં ફાળા આપી કૃતાર્થ બને એવી આ સંમેલન આગ્રહપૂર્વક આશા સેવે છે. પોતાની કારકિર્દીના આરંભકાળમાં વધુમાં વધુ પાંચ વર્ષ સુધી જરૂર પડે તે વિષયે અને અધ્યાપકોની બાબતમાં અંગ્રેજી અને રાષ્ટ્રભાષાને બોધભાષા તરીકે ઉપયોગમાં લેવાની છૂટ રહે પણ તે છૂટના પાંચ વર્ષ પછી અંત આવવો જોઈએ, એમ આ સંમેલન માને છે.'

અન્ય ઠરાવોમાં પ્રૌઢ વિષય તરીકે સ્થાન પામેલ ગુજરાતીના અધ્યાપકને દરજ્જો અને દરમાયો. સર્વશિક્ષણસંસ્થાઓના અન્ય વિષયોની સમકક્ષ રાખવાનો આગ્રહ, આર્ટસ-સાયન્સ કૅામર્સમાં ગુજરાતીનું ૧૦૦ ગુણનું પ્રશ્નપત્ર રાખવા, બી.કોમ.માં ગુજરાતીનું એક પેપર દાખલ કરવા અને ઈન્ટર આર્ટસમાં ગદ્યપદ્યસ રાયને બદલે સળંગ શિષ્ટકૃતિ નિયત કરવાના આગ્રહ કરવામાં આવ્યા હતા.  

નવા વર્ષની કાર્યવાહક સમિતિના અધ્યક્ષ તરીકે વિષ્ણુપ્રસાદ ત્રિવેદી અને મંત્રી તરીકે મનસુખલાલ ઝવેરી અને ધીરુભાઈ ઠાકરની વરણી થઈ હતી. સંઘે, અભ્યાસક્રમો, અભ્યાસમિતિ અને અને બોધભાષા અંગેનાં પોતાનાં મંતવ્યો નીડરતાથી રજૂ કર્યાં હતાં. શબ્દરચના હરીફાઈઓમાં જુગારનું તત્ત્વ હોઈ, ગુજરાતીના અધ્યાપકો એમાં ભાગ લે છે તેનો ઉગ્ર વિરોધ પણ શરૂ થયો હતો. નવસારી–સંમેલનમાં એના હેતુઓની પણ ચર્ચા થઈ હતી અને અધ્યાપકો જુગારના સહાયકો અને પ્રચારો બને તો એમની પ્રતિષ્ઠા ઘટે એ પ્રકારે ‘બુદ્ધિપ્રકાશ’ (ડિસેમ્બર, ૧૯૫૦)એ અધ્યાપકસંઘનાં સંમેલનો પ્રસંગે નોંધ પણ મૂકી હતી. (પાંચમા સંમેલન (૧૯૫૧)માં એને વિશે સમાચારપત્રોના સંચાલકો અને સરકાર દ્વારા એ જુગારી વૃત્તિને પાપનારી ને લોકહિતને વિઘાતક પ્રવૃત્તિને બંધ કરવા સત્વરે પગલાં લેવાય એવી માગણી પણ કરી હતી.)  

<center><big>'''ચોથું અને પાંચમું સંમેલન'''</big></center>

<center><big>'''છઠ્ઠું અને સાતમુંપ સંમેલન '''</big></center>

<center><big>'''આઠમું સંમેલન'''</big></center>

<center><big>'''નવમું અને દસમું સંમેલન'''</big></center>

નવમું સંમેલન ગોવર્ધનરામ-જન્મશતાબ્દી પ્રસંગે, ૧૯૫૫નાં ઑક્ટોબરની તા. ૨૫મીએ નડિયાદમાં મળ્યું હતું. આ સંમેલનમાં માધ્યમિક અને ઉચ્ચ શિક્ષણમાં ભાષાના અધ્યાપનની વ્યવસ્થા વિશે સવિવાદ યોજાયો હતો. સવારની બેઠકના પ્રમુખ વિષ્ણુપ્રસાદ ત્રિવેદી હતા અને બપોરની બેઠકનું પ્રમુખપદ વિજયરાય વૈદ્યે સંભાળ્યું હતું. સાહિત્ય પરિષદનું સંમેલન પણ નડિયાદમાં યોજાતું હોઈ આ સંમેલનની કામગીરી એક દિવસ પૂરતી મર્યાદિત કરી અધ્યાપકસંઘે પરિષદના સંમેલનમાં ભાગ લીધો હતો. આ સંમેલનમાં – વલ્લભ વિદ્યાપીઠ તે આવકારી, કાયદાથી હિંદી બોધભાષા મૂકવામાં આવી છે તેથી યુનિવર્સિટીની સ્વાયત્તતાને હાનિ છે અને એક ગ્રામ વિદ્યાપીઠ બોધભાષા તરીકે પોતાના ગ્રામસમાજની ભાષાને બદલે ખીછ ભાષા સ્વીકારે એથી એના આશયોને આંચ આવે એમ છે. માટે હજીય તે પોતાનું કાર્ય વધુ સફળતાથી ચાલે તે સારુ યોગ્ય બોધભાષા સ્વીકારવા માટે કાયદામાં ફેરફાર કરાવવામાં આવશે એવી આશા પ્રગટ કરતો ઠરાવ કરવામાં આવ્યો હતો. બીજા એક ઠરાવમાં પીએચ.ડી.ના અભ્યાસ માટે અધ્યાપકોને માર્ગદર્શન અધ્યાપકની દોરવણી વિના છૂટ આપવા યુનિવર્સિટીને વિનંતી કરાઈ હતી અને હવે પછીના સંમેલનમાં અન્ય ભાષાઓના અધ્યાપકોને પણ નિમંત્રવાનું ઠરાવવામાં આવ્યું હતું. આગામી સંમેલનના પ્રમુખ તરીકે અનંતરાય રાવળની અને મત્રી તરીકે ઈશ્વરલાલ દવે અને કુંજવિહારી મહેતાની વરણી થઈ હતી.

<center><big>'''બારમું સમેલન'''</big></center>

૧૨મું સંમેલન ઈ. ૧૯૫૯ના ડિસેમ્બરની ૨૬મી તારીખે વલ્લભવિદ્યાનગરમાં મળ્યું હતું. વરાયેલા પ્રમુખ નગીનદાસ પારેખ હાજર રહી શકે તેમ ન હોવાથી લાકભારતીના મનુભાઈ પંચોળી ‘દર્શક’ની આ સંમેલનના પ્રમુખ તરીકે વરણી થઈ હતી. શ્રી એચ.એમ. પટેલ અને શ્રી ભાઈલાલભાઈ પટેલના સ્વાગત-પ્રવચન પછી પ્રમુખ મનુભાઈ પંચોળીએ સાહિત્ય અને અધ્યાપકનું રાષ્ટ્રોપયોગી સ્થાન નિર્દેશ્યું હતું. ભાષામાં સેળભેળ કરનારાઓને દંડપાત્ર લેખી, અધ્યાપક ધર્મરો અંગે મનનીય વિચારો રજૂ કર્યા હતા : અભ્યાસ- નિયત પુસ્તકો શીખવતાં અંદરથી આસ્થા હોવી જોઈએ... અધ્યાપકનો ભાવાનુભવ વિદ્યાર્થીનો ભાવાનુભવ થવો જોઈએ....; કેળવણીનો પ્રશ્ન એ પક્ષના પ્રશ્ન નથી, રાષ્ટ્રના પ્રશ્ન છે...'

બીજા એક ઠરાવમાં, મુંબઈ રાજ્યની યુનિવર્સિટીઓને, ગુજરાતી વગેરે ઉત્તર ભારતીય ભાષાઓને મુખ્ય વિષય તરીકે લઈને સ્નાતક થનાર વિદ્યાથી માટે દક્ષિણ ભારતની કોઈપણ એક ભાષાની કસોટી (Test)માં ઉત્તીર્ણ થવું અનિવાર્ય હોવું જોઈએ એવી ભલામણુ કરી હતી. આગામી સ ંમેલનના પ્રમુખ તરીકે નગીનદાસ પારેખની અને મંત્રી તરીકે મૂળશંકર ભટ્ટ અને જશભાઈ પટેલની અને પછીથી સંમેલન અમદાવાદમાં મળવાનું નક્કી થતાં ત્રીજા મંત્રી તરી કે ચિમનલાલ ત્રિવેદીની વરણી થઈ હતી.  

<center><big>'''તેરમું સંમેલન'''</big></center>

આ ચર્ચાનું સ્તર પણ આગલા દિવસની બેઠક જેવું ઉચ્ચ રહ્યું હતું. એ દિવસે સાંજે વર્ધની વિશિષ્ટ કૃતિની ચર્ચા થઈ હતી. પ્રવેશકો’ ‘ચાંદો શેં શામળો’ ‘પડધા અને પડછાયા કુદરતની કેડીએ’ કૃતિઓની અધ્યાપાએ સમીક્ષા કરી હતી. આ સંમેલનમાં સંધની ભવિષ્યની કાર્યવાહી અંગે પણ વિગતે વિચારણા થઈ હતી. એમાં, વર્ષની કૃતિ’ની ચર્ચામાં અન્ય ભાષાના સાહિત્યની વિશિષ્ટ કૃતિઓનો અભ્યાસપૂર્ણ પરિચય આપી શકાય એમ સ્વીકારાયું હતું. ઉપરાંત, અધ્યયન-અધ્યાપનના કોઈ સૈદ્ધાંતિક, તાત્ત્વિક, ઐતિહાસિક પ્રશ્ન પરત્વે બેચાર અધિકારી અધ્યાપકોને અભ્યાસલેખ તૈયાર કરવાનું સોંપવું અને અન્ય અભ્યાસીઓ તેના મુદ્દાઓની વિચારણા કરી લાવે એવું વિચારાયું હતું. અધ્યાપનને તેજસ્વી બનાવવા અર્થે જ્ઞાનવિસ્તાર વ્યાખ્યાનગુચ્છ સંઘ તરફથી યોજાય અને અધિકારી વ્યક્તિએ એમાં વ્યાખ્યાના આપે એવી પણ વિચારણા થઈ હતી. ડૉ. પ્રબોધ પંડિતને ‘વ્યાકરણ’ કે ‘ભાષાશાસ્ત્ર’વિશે આવાં વ્યાખ્યાને આપવા વિનંતી કરવાનું - પણ નક્કી થયું હતું. બની શકે એટલા વધુ અધ્યાપકોને ડેલિગેટો તરીકે આંશિક કે પૂરી આર્થિક સહાય આપીને માકલવા સંસ્થાના આચાર્યોને વિનંતી કરવાનું અને અધ્યાપક ન હોય એવા વિદ્વાનોને સંમેલનમાં આવવા ને અભ્યાસપૂર્ણ વ્યાખ્યાન આપવા વિનંતી કરવાનું સ્વીકારાયું હતું. આ સંમેલનની બધી બેઠકોમાં ચર્ચાનુ ધોરણ ખૂબ ઊંચું રહ્યુ અને સંમેલનમાં ચર્ચાના વિષયો માટે નિશ્ચિત ધોરણ સ્થપાયું. આગામી સંમેલનના પ્રમુખ તરીકે ભોગીલાલ સાંડેસરાની અને મંત્રીઓ તરીકે મૂળશંકર ભટ્ટ અને ચિમનલાલ ત્રિવેદીની વરણી થઈ હતી.  

<center><big>'''ચૌદમું સંમેલન '''</big></center>

બીજી બેઠકમાં ‘સમકાલીન કથાસાહિત્ય અને જીવન'ની ચર્ચાનો આરંભ ભૂપેશ અધ્વર્યુના નિબંધવાચનથી થયો. ગુજરાતી કથા- સાહિત્યમાં વ્યાપક નિર્વેદભાવ, વાતાવરણ, દિશાહીન સપાટ ચહેરાના વિ–નાયક, સમાજસેવિકાના સ્વાંગ ત્યજતી નવલકથા, ‘પ્રતિનવલોની રચના, ઘટનાલાપના પ્રયાગા, જીવનની અસંગતતાને સાક્ષાત્ કરવા અર્થવિચ્છેદ, ભાષાનાં નવાં નવાં ઓજારો, ચાક્ષુષ ગદ્યનું સર્જન, ઘટનાનું પ્રતીકરૂપ વગેરે મુદ્દાઓને નવલકથાઓમાંથી ઉદાહરણો ટાંકીને અનેક અધ્યાપકોએ ચર્ચ્યા.

‘વેરાનજીવન’, ચંદ્રકાંત બક્ષીથી ફેરો’, સાત એકાંકી, અને માર્ટનની‘જીઈન'ની સમીક્ષા પણ થઈ. અભ્યાસક્રમો અંગેની તૈયાર કરેલી પ્રશ્નોત્તરી જયંત કોઠારીએ અધ્યાપકોને આપી. એ દ્વારા અધ્યાપકોના પ્રતિભાવો અભ્યાસસમિતિને પહોંચતા કરવાનુ શક્ય બનાવી શકાય. સંમેલનમાં એક મહત્ત્વનો ઠરાવ થયો—

(૧) જગતના અનેક વિષયોના તથા એમાં થતી રહેતી પ્રગતિની જાણકારી માટેના એક માધ્યમ લેખે તથા સંશોધન માટેના એક સહાયક સાધન લેખે–ટૂંકમાં ગ્રંથાલયની ભાષા તરીકે–અંગ્રેજીનુ મહત્ત્વ સ્વયંસ્ફુટ છે. આથી ઉપર દર્શાવેલા વિદ્યાર્થીઓને માટે પણ ઓછામાં ઓછું Comprehension-ભાષાગ્રહણકક્ષાનું અંગ્રેજીનું શિક્ષણ સ્નાતક પદવી સુધી આવશ્યક ગણાવુ જોઈએ.

(૨) જો કોઈ પણ કારણસર ઉપરની વ્યવસ્થામાં ફેરફાર કરવાનો આવે તો અંગ્રેજી વિષયને સ્થાને વિવિધ વિષયોને લગતી ગુજરાતીની અભિવ્યક્તિ પુષ્ટ થાય તે પ્રકારનો ગુજરાતી ભાષા- શિક્ષણનો ફરજિયાત પાઠયક્રમ ચારે વર્ષ માટે નિયત કરવો જોઈએ, કેમ કે માનવવિદ્યા તથા વિજ્ઞાન વગેરેના અનેક વિષયોના વિપુલ સાહિત્યનું, સ્વતંત્ર ગ્રંથલેખન, અનુવાદ વગેરે દ્વારા, ગુજરાતીમાં નિર્માણ કરવાના કાર્યને આપણે અભિવ્યક્તિક્ષમતાની આવી ઘનિષ્ઠ તાલીમ પામેલા શિક્ષિતો દ્વારા જ પહોંચી શકીએ.  

આગામી સંમેલન રજતજયંતી–સંમેલન તરીકે ઊજવવાનું નક્કી થયું. પ્રમુખ તરીદે સુરેશભાઈ જોશીની અને મંત્રીઓ તરીકે ચિમનલાલ ત્રિવેદી અને ચિનુભાઈ મોદીની વરણી થઈ.

હવે, ઈ ૧૯૭૪ના નવેમ્બરની તા. ૯-૧૦એ, સંઘનું ૨૫મું સંમેલન, મહિલા કૅાલેંજ, ભાવનગરમાં, સુરેશભાઈ જોષીના પ્રમુખપદે, મળી રહ્યું છે. એમાં નિયત થયેલા ચર્ચા-વિષયો છે : (૧) ભાષાવિજ્ઞાન અને સાહિત્યિક વિવેચન, (૨) સાહિત્યમાં કલ્પન, પ્રતીક અને પુરાકલ્પનનુ સ્વરૂપ અને કાર્ય (૩) વિદ્યાર્થીઓના પરીક્ષણ અને મૂલ્યાંકનના પ્રશ્નો (૪) મારા સ્વાધ્યાય. ગુજરાતીના અધ્યાપકો ઉપરાંત અન્ય ભાષાના કેટલાક અધ્યાપકોને પણ આ સંમેલનની ચર્ચાઓમાં ભાગ લેવા નિમંત્રણ આપવામાં આવ્યું છે.

આ સંઘની ઈ. ૧૯૪૭ના નવેમ્બરમાં સ્થાપના થઈ. નવેમ્બર ૧૯૭૪માં એને બરાબર ૨૭ વર્ષ પૂરાં થાય છે. પ્રતિકૂળ સંયોગોને કારણે વચમાં એ વર્ષ-૧૯૫૭ અને ૧૯૬૫માં-એનાં સંમેલના યોજી શકાયાં નહિ, એટલે આજે, ૨૭મા વર્ષે, એનું ૨૫મું રજત-જય તી સંમેલન ઊજવાય છે. ૨૫ સંમેલનોમાં અધ્યાપકસ ધે જે શૈક્ષણિક— સાહિત્યિક કામગીરી કરી છે એનું, ઉપલબ્ધ માહિતીને આધારે, અહીં ટૂંકું નિરૂપણ કર્યું છે. આ સંઘે, ઉચ્ચ શિક્ષણમાં ગુજરાતીના અભ્યાસક્રમ અંગે આરંભથી અત્યાર સુધી સતત ચિંતન કર્યું છે, એમાં અવ્યવસ્થા દેખાતાં એનો સવિનય વિરોધ કરી, સતત ક્રિયાશીલ રહી, અભ્યાસક્રમમાં વ્યવસ્થા અને એકસૂત્રતા આપ્યો છે. અધીત તેજસ્વી બનાવવાના એના ધ્યાનમંત્રથી એ સહેજ પણ ચ્યુત થયો નથી. પરિષદો કે જ્ઞાનસત્રો કે લેખક મિલનો જેવી વિવિધ વિષયોની સાહિત્યની ચર્ચાવિચારણા અને શિક્ષણ સંસ્થાએ જેવી અધ્યાપન-વિચારણા એનાં મિલનોમાં થતી આવી છે. આ સંઘ, શૈક્ષણિક પ્રશ્નો વિશે પોતાના સ્વચ્છ અને સુચિંતિત અભિપ્રાય નીડરતાપૂર્વક સતત ઉચ્ચારતા રહ્યો છે. ગુજરાતીના અધ્યાપકોના સંઘ હોવા છતાં અન્ય ભાષાના અધ્યાપકોને અને સાહિત્યસેવીઓને પણ નિમ ત્રણા આપી સંમેલનોમાં એમની સાથે વિચારવિનિમય કર્યો છે. ગુજરાતીના અધ્યયન-અધ્યાપન માટે અન્ય ભાષાઓના અધ્યયન-અધ્યાપનનું મહત્ત્વ એણે પ્રમાણ્યું છે, અને એ માટે સ્પષ્ટ વિચારો પણ રજૂ કર્યા છે. હા, ટાંચાં સાધના જેવી કેટલીક મુશ્કેલીઓને કારણે કેટલાક વિચાર અમલમાં મૂકી શકાયા નથી. ગુજરાતીના અધ્યાપકો માટે આ સંઘ આત્મશિસ્તની તાલીમશાળા જેવો રહ્યો છે. પ્રેમ-ઉષ્માભર્યા અને અભ્યાસપરાયણ સંમેલન દ્વારા ગુજરાતીના અધ્યાપકોને આ સંઘે એકસૂત્રે બાંધ્યા છે અને એમને અધ્યયન-અધ્યાપનમાં સ્ફૂર્તિવંત રાખ્યા છે. એનું શ્રેય એના આદ્યસ્થાપક ડોલરરાય માંકડને તેમજ યશવંતભાઈ શુક્લ જેવા એના સતત ક્રિયાશીલ સભ્યોને પણ છે.

<center><big>'''પાદટીપ'''</big></center>