હેમંત ધોરડાનાં ચૂંટેલાં કાવ્યો/અમે તો બોલીએ આછું ને પાતળું કહીએ: Difference between revisions

આજની અધિકાંશ, કદાચ નેવુ ટકા ગઝલો, ‘વિશ્રુંખલ’હોય છે. આવી ગઝલના શેરોમાં એકમેકથી અલગ ભાવ સંભવી શકે, જેને વિવેચકોએ ગઝલસ્વરૂપની મર્યાદા ગણી છે. એક આત્યંતિક ઉદાહરણ લઈએ. જો ગઝલમાં પાંચ શેર હોય, પહેલામાં શૃંગાર, બીજામાં ભયાનક, ત્રીજામાં બિભત્સ, ચોથામાં હાસ્ય અને પાંચમામાં કરુણ રસ નિષ્પન્ન થતો હોય, તો કાવ્યનો પિંડ કેમ બંધાય? હેમંત ધોરડાએ ('કવિએ') આવી વિશૃંખલ ગઝલો નથી રચી; એક ભાવની,એકાકાર (મુસલસલ) ગઝલો જ રચી છે, જેમાં પાંચેય શેરના ભાવ- વિભાવ એકમેકની પુષ્ટિ કરતા હોય. આ કવિ શક્ય તેટલી નાની રદીફ સાથે ગઝલ કહેવી પસંદ કરે છે, અવનવી રદીફનો કે ચિત્રવિચિત્ર કાફિયાનો મોહ રાખતા નથી. તેઓ નથી ઇચ્છતા કે શેર કાફિયાનુસારી થઈ જાય કે રદીફ નિભાવવા ભળતી જ દિશામાં ફંટાઈ જાય. સમાન અંત્ય સ્વર ધરાવતા કાફિયા ‘સ્વરાંત કાફિયા’ કહેવાય છે. જેમ કે ‘દિશા, ખુદા, દશા,જગા’ આકારાંત કાફિયા છે અને ‘લખી, સુધી, જઈ, કહી’ ઈકારાંત કાફિયા છે. સ્વરાંત કાફિયા સ્વીકારનાર શાયરને મોકળું મેદાન મળી જાય; અનેકાનેક કાફિયા ઉપલબ્ધ હોવાથી કૃત્રિમ કહેણી નિવારી શકાય. આ કવિએ સ્વરાંત કાફિયા સાથે ઘણી ગઝલો કહી છે. ઉદાહરણઃ

આપણો ભાવક સોનેટમાં કે વૃત્તકાવ્યોમાં વિશદ ભાષા વાંચવાને ટેવાયેલો છે, પણ ગઝલમાં બોલચાલની ભાષાની અપેક્ષા રાખે છે. આ કવિની ગઝલોમાં બોલચાલની ભાષા મળતી નથી. તેમણે પોતાની કેફિયતમાં જ લખ્યું છે કે તેમને બોલચાલના શબ્દોનો નહિ, પણ બોલચાલની લઢણનો વિનિયોગ ઇષ્ટ લાગે છે. ('તાણાવાણા-૨'). અટપટી કે કૃતક શૈલીથી ક્યારેક ભાવક ગઝલથી મુખોમુખ થતાં રહી જાય, એવું પણ બને. ગઝલની મુખ્ય ધારામાં પ્રાયઃ જોવા મળતા સહજોદ્ ગાર આ કવિની ગઝલોમાં અપવાદરૂપે જ દેખા દે છે, જેમ કે અહીં:

{{Block center|<poem>કેટલું ખૂટે કેવું ખૂટે કોને શું સમજાવું

કાલે આછું એક ધાબું ત્યાં આજે પણ એક ધાબું</poem>}}

{{Block center|<poem>નજરના તાર ઉપર તારા તું ચલાવ મને

હવે સ્પર્શનું સ્મરણ છું હું મને સાચવીને રાખજો (મા.ઝાં.)</poem>}}

{{Block center|<poem>મારે માટે એક પથ્થર પણ એ ના આઘો કરે

સરતાં સરતાં એને જોવા પળ બે પળ રોકાઈએ (અ.કે.)</poem>}}

ન મળ્યા ઉઘાડી આંખે હવે બંધ આંખે મળજો (અ.કે.)

મારી ભીનપ એના કિરણોથી વધાવી લઈ જશે

 

{{Block center|'''<poem>છંદવિધાન: લગાગાગા લગાગા લગાલગા ગાગાલગા

‘પુરવીદાણા’ (શબ્દાર્થ: મોટી એલચી) આ કવિનો રુબાઈસંગ્રહ છે. રુબાઈ અને મુક્તક વચ્ચે છંદનો તફાવત છે. રુબાઈના ચોવીસ છંદ નિશ્ચિત થયેલા છે, જ્યારે મુક્તક તો ગઝલ માટે પ્રયોજાતા કોઈ પણ છંદમાં લખી શકાય. રુબાઈની ચાર પંક્તિમાં ચાર અલગ અલગ છંદ હોઈ શકે. મુક્તકમાં આવું ન થાય. પરંપરાનુસાર રુબાઈની પહેલી, બીજી અને ચોથી પંક્તિમાં કાફિયા-રદીફ હોવા જોઈએ, જ્યારે મુક્તકની બીજી અને ચોથી પંક્તિમાં. (આ કવિએ ‘તાણાવાણા-૨’ પુસ્તકમાં રુબાઈનું રસપ્રદ વિશ્લેષણ કર્યું છે.) મરીઝ, આદિલ મન્સૂરી, જવાહર બક્ષી જેવા ગણ્યાગાંઠ્યા શાયરોએ જ રુબાઈ લખી છે. શૂન્ય પાલનપુરીએ ઉમર ખય્યામની રુબાઈઓનો અનુવાદ તો કર્યો છે, પણ રુબાઈના છંદોમાં નહિ. ચિનુ મોદીના રુબાઈ-મુક્તક સંગ્રહમાં એક પણ રુબાઈ નથી! રતિલાલ અનિલ લખે છે કે તેમણે રુબાઈના છંદો સમજવા ઘણી ગડમથલ કરી પણ તે અભેદ્ય લાગ્યા. રુબાઈના અધિકાંશ છંદો ક્લિષ્ટ હોવાથી તેમાં ઝાઝું  

 

સર્જન ન થાય તે સ્વાભાવિક છે. ‘પુરવીદાણા’માં મુખ્યત્વે પ્રણયરંગી રચનાઓ છે, જે કાવ્યસાહિત્યમાં મહત્ત્વનું પ્રદાન કરે છે એવું નહિ કહી શકાય.  

{{right|-ઉદયન ઠક્કર}}