રંગ છે, બારોટ/3. બાપુ ભાલાળો

3. બાપુ ભાલાળો

ગુંજવા ગામનો રાજા સૂરો ધાધલ : ને ઢાંક બંગાળાનો રાજા ચીચી ઝાંઝરો.

બે વચ્ચે સીમાડાની તકરાર. ગુંજવા ગામના સૂરા ધાધલને બાપુ ને બુઢો બે દીકરા : પરમલ દીકરી : ડાયો શા કારભારી : ચાંદિયો ને ખેતિયો બે રજપૂત. સીમાડાની તકરારમાં સૂરો ધાધલ માર્યા ગયા. ડાયા શા કામદારે બાઈને અને ત્રણેય બાળકને એના મોસાળમાં મોકલી દીધાં. ગુંજવા ગામ હાથમાંથી છૂટી ગયું. મોસાળમાં બાપુ ને બુઢો ઊઝરી જુવાન થયા. ગામનો પટેલ ગોધલ્યા ચારવા સીમમાં જાય ત્યાં એણે બે ય ભાણેજને ગલોલીએ રમતા દેખ્યા. લીંબુ ઉલાળીને ગલોલીઓ આંટે છે બેય જણા. પટેલે વિચાર્યું કે ભાણેજ છે અટારા : ઊંધાંનાં આંધણ : વતાવ્યા જાય એમ નથી. બાકી આ રમત્ય કો’ક દી ગામને ભારે પડી જશે! થોડા દિવસ થયા ત્યાં તો ભાણેજોએ મેલ્ય લીંબુ પડ્યાં, ને સોપારીએ વાત આવી. સોપારી અધ્ધર ઉલાળીને આંટવા મંડ્યા. પછી તો બાપુએ બુઢાને કહ્યું : “હવે તો માથા ઉપરથી મોતી ઉડાડીએ. ત્યારે કહેવાય કે મોતીમાર સાચા.” બુઢો કહે, “બરાબર છે વાત.” ઉઘાડા માથા ઉપર મોતી માંડી મંડ્યો ગલોલીએ ઉડાડવા. પટેલથી આ ન જોવાણું. પણ ભાણેજ તો છે ઊંધાંનાં આંધણ. રીસનાં જાળાં : વતાવ્યા જાય એમ નથી. એની મેળે ધોડશે ઈ થાકશે. બાપુ કહે, “ભાઈ બુઢા! એક કારખત બાકી રહી ગઈ છે.” કે’, “શી ભાઈ?” કે’, “બાયડિયુંનાં બેડાં ફોડવાં બાકી છે.” કે’, “શી રીતથી?” કે’, પાણિયારીને માથે ભર્યું બેડું એક જણ સીસાની ગોળી મારીને ફોડે. બીજો એક મીણની ગોળી છોડીને સાંધે. પાણીનું ટીપુંય બહાર પડવું ન જોવે. મંડ્યા એ તો ફોડવા ને સાંધવા. ગામમાં તો ગોકીરો હાલ્યો. ઓલી કહે મારું બેડું બદલાણું ને ઓલી કહે મારું. પછી બાપુએ ને બુઢે બન્નેએ હથિયાર બદલ્યાં. કે’, ભાઈ, તમે ફોડો તે હું સાંધું. એક ડોશી : માથે ગટકુડું : બુઢાપાથી ધ્રૂજતી ધ્રૂજતી હાલી જાય છે. બુઢાએ ગલોલીનો ફેર કર્યો. કાંઈક બળમાં થઈ ગયો. ગટકુડું ફૂટી ગયું. ડોશી ગોથું ખાઈને જઈ પડ્યાં. ઊઠીને બોલ્યાં : “મારા રોયા નબાપા!

         ગોતીએં ગોતીએં રે એવા બાપદાદાનાં રે વેર રે
         બારડિયુંનાં બેડાં ય રે વીરા, નવ ફોડીએ.

બેય ભાઈ સામસામા જોઈ રહ્યા : એલા, આ તો આપણને નબાપા કહ્યા! હાલો મા પાસે. પૂછીએં કે શી વાત છે.

         કે’જે રે માડી રે અમને, હોય એવી વાત રે,
         મોસાળે મામિયું રે મેણાં અમને બોલિયું.
         નૈ રે નૈ રે એવું કાકા ને રે કટંબ રે.
         અધ્ધરથી પડિયેલ રે ધરતીએ ઝીલિયા.

હૈયામાં સમસમીને દીકરાને મા કહે છે :

         આજથી રે શી કહું કુંવર તુંને વડેરી રે વાત રે!
         જે દિ’ રે મૂછડીએ વીરા વળ ઘાલશો.

હે ભાઈ, જે દી તમે મોટા થઈને મૂછ્યે વળ ઘાલશો તે દી હું તમને વાત કહીશ; આજથી કહીને શું કરું? હે મા! ગરાશિયાના દીકરા તો નાના હોય જ નહીં. જોવું છે?

         લાવ્ય રે લાવ્ય રે મારો નવધારો રે કટાર રે,
         આંતરડાં કાઢીને રે નાખું તારી ડોકમાં.

માટે જેવી હોય તેવી વાત કહે. માએ તો બાપના મરતકની ને ગુંજવાનું રાજ રોળાઈ ગયાની વાત કરી છે. દીકરાએ હઠ લીધી છે : બાપનું રાજપાટ પાછું લઈએ તો જ બાપના બેટા સાચા. લ્યો માડી, રામ રામ! મામો આવ્યા મનાવવા, કહે છે કે ભાણેજ —

         આલું આલું રે તુંને પચી પચાહ જો ને ગામ રે
         ગુંજવાની ગાદી ય રે ભાલાળાને દોયલી.

ત્યારે ભાણેજ બાપુ ભાલાળો શું કે’ છે! :

         તારાં ગામડિયાં તારે ય અતિ ઘણેરાં હોય રે
         ગુંજવાની ગાદી ય રે ભાલાળાને સર સમી.

હે મામા, ગુંજવાની ગાદી તો મારે માથા સાટે છે. તું પચી પચા કહે છે પણ પાંચસો પાદર કહે તો ય શું? આંહીં હવે રે’વું નથી લાખ વાતે ય અમારે.

[2]

માતા મીણલદે ને બેન પરમલ રથમાં બેઠાં. દીકરા બેય ઘોડા ઉપર.

મા પૂછે છે : અરે ભાઈ, જાવું ક્યાં? હે માડી, જાવું ક્યાં શું, જુનવટ ઉપર હીંડવું. છે કોઈ આપણા જૂના હેતુમિતરું? છે, જૂનાગઢમાં ચાંદિયો ને ખેતિયો બે રજપૂત. રજપૂત ને? હા. ઓહો, ત્યારે શું? ત્યારે તો એ કોણીનાં હાડ. બીજા કોઈ? ગોંડળમાં ડાયો શા. હા, ડાહી જાત. સાચું કહ્યું. ગોંડળ જઈને બાપુ ભાલાળો તો ડાયા શા શેઠની અરધી ગાદી દાબીને બેઠો. ડાયો શા તો અડીખમ માણસ, હેબત પામી ગયા કે મારી જોડે અરધી ગાદી દાબીને બેસનારો આ કોણ બે-માથાળો?

         હોય હોય રે એવા સૂરા ધાધલનો રે વંશ રે,
         અરધી ને ગાદી ય રે ધાધલ દાબતા.

મારી જોડે અરધ ગાદી દાબીને બેસનાર તો એક ગુંજવાનો ધણી સૂરો ધાધલ જ હતા. આ તમે કોણ નવા જાગ્યા, ભાઈ? બાપુ ભાલાળો બોલે છે :

         જેનો પત્યા રે એવો સૂરો ધાધલ જોને હોય રે,
         તેના વંશના અમે બાપુ અને બુઢિયો

ડાયા શાની તો છાતી ફાટવા માંડે છે.

         ધન્ય ઘડી રે એવાં ધન્ય અમારાં ભાગ્ય રે,
         જૂનો ને ધણી ય રે ભાલાળો રે જાગિયો.

અને ભાઈ બાપુ ભાલાળા! ગુંજવા ગામ તો હવે હું લીધેલું નજરે ભાળું છું. બાપુ ભાલાળાએ માને કહ્યું : “હે મા, ગુંજવામાં કોઈ દેવસ્થાનું છે?” “હા, આપણી કુળદેવી છે. ઈ દેરાસરને માથે જઈ મારે મરવું છે. મૂવાં મુક્તિ ને જીવ્યાં જુક્તિ.” ગુંજવા ગામે પહોંચ્યા. પણ કેવું ગામ! ત્રાંબા–પીતળને બેડે પાણી : સોનું ઘાસી રહ્યું છે : પીળાં ધમરક જેવાં ભાળે : પોલાં ઠીઠાં તો ભાળે જ નહીં : એવાં હાંડાં જેવાં ગામડાં જોયાં પોતાના બાપના રાજનાં. પણ અત્યારે તો ઈ ઝાડવાં ખારાં ઝેર છે બાપુ ભાલાળાને. માતાજીનું થાનક ભોંયરામાં છે. માથે લાખો મણની શલ્યા પડેલ છે. ડાયો શા કહે, “બાપુ ભાલાળા, તારો બાપ હતો બત્રીસલક્ષણો પુરુષ. ટચલી આંગળી વાઢીને લોહીનું ટીપું છાંટતાં, એટલે શલ્યા આઘી જઈ પડતી.” “એમ? તો તો જેનો બાપ બત્રીલક્ષણો એના દીકરા ય બત્રીલક્ષણા.” બાપુ ભાલાળે ટચલી આંગળીનું લોહી છાંટીને હજી કટાર મ્યાન નથી કર્યો, ત્યાં દેવળમાંથી અવાજ ઊઠ્યો :

         ખમા ખમા રે મારા બાપુ બુઢાને રે આજ રે
         વારણિયાં ને લઈ આવું રે માડીજાયા વીરના.

દેવળને પડખે માતાજીની દેવાંગના ઘોડી, ચૂંદડી અને ભમરિયો ભાલો દેખ્યાં. માતાજીએ અવાજ દીધો : બાપુ ભાલાળા, ઈ ઘોડી રે’વા દે. ભોંયરાની રે’નારી છે, બાહ્યલો પવન નહીં ખમી શકે. વછેરી લઈ જાવ. આજથી છ મહિને રાંગું વાળજે.

         મૂરત જોયું રે એવું સાતમ ને સોમવાર રે,
         આઠમને લગને રે ચડણ કેસર કાળવી.

કાળવી કેશર વછેરીને માથે, છ મહિને મૂરત જોવરાવીને બાપુ ભાલાળાએ શણગાર નાખ્યા.

         બાપુ ભાલાળો લળી લાગે દેવળને રે પાય રે,
         બાનાની લજાયું રે માડી! મારી રાખજો.

હે માતાજી! તમારું બિરુદ-બાનું લઈને જાઉં છું, મારી લાજ રાખજો!

         બાપુ ભાલાળા, લેજો દેવળ કેરાં રે નામ રે,
         નામડિયાં લઈને ય રે નવ ખૂંટા નાખજો.

માતા કહે છે કે હે વીર બાપુ ભાલાળા! ગુંજવા ગામને માથે ચડો ત્યારે દેવસ્થાનનું સ્મરણ કરજો. અને અમારું નામ લઈને નવ ખૂંટા ધરતી માથે ખોડજો.

         બાપુ ભાલાળા વીર! નાખો સોનેરી સામાન રે,
         જરકશી ને જામાની રે કેશરને રે ઝૂલડી.

અને વીરા બાપુ ભાલાળા! કેશર વછેરીને માથે સોનેરી પલાણ તથા જરકશી જામાની ઝૂલ્ય નાખજો.

[3]

કેશરને પલાણીને બાપુ ભાલાળો જાય છે જૂનેગઢ, ચાંદિયા ને ખેતિયાનો મેળાપ કરવા. દરવાજે દરવાણીએ કહ્યું કે હાલ્યા જાવ પાધરા દરબારમાં, ત્યાં એક કોર સાડા સાતસો રજપૂતની કચારી કરીને ચાંદિયો–ખેતિયો બેઠા હશે, ને બીજી કોર મુંગલા પઠાણની કચારી કરીને નવાબ બેઠા હશે. બાપુ ભાલાળો તો જઈને અરધી ગાદી દાબીને બેઠો; ઓળખાણ પડી. બધી વાત વિગત જાણી. તરઘાયો થયો. સાડા સાતસો રજપૂત ચાલી નીકળે છે.

         વાગ્યાં વાગ્યાં રે એવાં જાંગીનાં રે જોને ઢોલ રે
         ઢોલડિયાં ધડૂક્યે રે, પારાધીડા જો ચડે,
         પે’લે નગારે ચડે સાડા સાતસો રજપૂત રે
         બીજે ને નગારે રે ચડી વીરા ચાલજો.
         કે’છે ચાંદિયો મારી મેડીએ નગારું રે, થાય રે,
         બખતરિયા પાખરિયા રે ચડી વીરા ચાલજો.

અવળકંધા સાડા સાતસો રજપૂત : માર્ગે ઢીંચણ સમી લાદ પડ્યે જાય છે.

         તોપું ચાલી રે એવી એક સો ને જો આઠ રે
         સોનાને અછોડે રે તોપું જોને નાંગળી.

જૂનાના નવાબે ભગરા નેજાવાળી તોપો આપી. પહોંચ્યા ગુંજવાના કોટ માથે. ચાંદિયે–ખેતિયે પૂછ્યું કે દુશ્મનને કેવી રીતે બહાર કાઢશું? કે’, “ભાઈ, ડાયા માણસનું કામ છે કે એક બાજુ મેલવી. દુશ્મનને મોં બાંધીને મારવો નહીં. ઉગમણે દરવાજે મારગ મેલવો. ભલે વયા જાય.” કાણિયો અને બીબી બે દરવાન. એણે ચીચી ઝાંઝરાને કહેવરાવ્યું :

         ચીચીડા રે ઝાંઝરા, તું તો સૂતો હોય તો જાગ રે
         ફોજું ને આવી રે તારી જોને પરજમાં.
         તોપું માંડી રે એવી તળાવની રે પાળ રે
         ગરજણ ને ગરડે રે ગઢ કેરે કાંગરે.

અરે દરવાન, તું આ શું બોલ છ? તેં શું ભાંગ પીધી છે? મફરનો નશો કર્યો છે?

         પીધી પીધી રે તેં તો લીલડી લીલાગર ભાંગ્ય રે,
         મફર ને માવો ય રે પીને પોળી આવિયો!

હાં, મોકલો વેલિયા હજામને, ગઢ માથે ચડીને જોઈ આવે. જઈને ઊંચે જુએ તો આભનું તારામંડળ, ને નીચે જુએ તો ભાલાંનું તારામંડળ. ઘોડાં હાવળ્યું દઈ ગઢને થપાટું ઝીંકી રહ્યાં છે. ચકલ્યાં માળા ય ન મૂકે એવી કાળી રાતે ચીચી ઝાંઝરે લબાચા ભર્યા. કાળજે તેલ રેડાણાં. બીબી બોલી :

         કાળી વાદળીમાં જેવી ઝબૂકે છે રે વીજ રે,
         દળડામાં ઝબૂકે રે કેસર જોને કાળવી.

કાળી કાળી વાદળીમાં જેવી વીજળી ઝબકારા કરે એવી રીતે બાપુ ભાલાળાની ઘોડી કેસર કાળવી પણ દળકટકમાં દીપતી ઠેકી રહી છે. અને વળી–

         વરસે વરસે રે જોવા ઝીણા રે ઝરમર મેઘ રે,
         એવી જ ને વરસે ય ભાલાળાની ગોળિયું.
         અમલનો છક્યો રાજા એવી કરડી કાઢે રે આંખ રે,
         મૂછરડી મરડે ને રે અણી ભાલાં ઊછળે.

એમ કસુંબો પીધેલ મદોન્મત્ત બાપુ ભાલાળો કરડી આંખો કાઢે છે. મૂછો મરડે છે, ને ભાલાં ઝીંકી રહ્યો છે. ગુંજવાનું રાજ જીતી કરીને પછી તમામ પરગણાંમાં બાપુ ભાલાળે સાંઢણી ફેરવી, કે સહુ વસ્તીનું લોક ખાતું ખાય ને ભરતું ભરે. વેઠ વેરો કશું નહીં.

[4]

એક દિવસ ગઢવીએ બાપુ ભાલાળાને યાદ દીધું :

         બાપુ ભાલાળા તારી પરમલને પરણાવ્ય રે,
         કુંવરી કન્યાને રે રાજા લાંછન લાગશે.

અરે, બેન પરમલ શું એવડી મોટી થઈ ગઈ? આવાં અઢળક રૂપ બેનનાં? સાચું સાચું, કુંવારી કન્યાને કો’ક દી કાળી ટીલી બેસી જાય. દસોંદી, જાવ ઝટ, વેશવાળ કરી આવો બેન પરમલનું. દસોંદીઓએ તો દેશપરદેશ જોયા :

         જોઈ જોઈ રે ઝાલાની રે ઝાલાવાડ્ય રે,
         પરમલને સરીખો રે ઇચ્છાવર નો મળ્યો.
         જોઈ જોઈ રે એવી કાઠીની કાઠિયાવાડ્ય રે,
         પરમલને સરીખો રે ઇચ્છાવર નો મળ્યો.
         જોઈ જોઈ રે એવી માલાની મારવાડ્ય રે,
         પરમલને સરીખો રે ઇચ્છાવર નો મળ્યો.

ત્રણ દસોંદી તો પાછા આવ્યા. પરમલ જેવી બેનની જોડ્ય ક્યાંય ન જડી. ચોથો દસોંદી ઢાકા બંગાળામાં ચીચી ઝાંઝરાને ઘેરે ગયો. જઈને પરમલનાં ફાટતે મોંએ વખાણ કર્યાં. પણ રાણીએ રાજાને ચેતવ્યા કે એ તો દુશ્મનની દીકરી. રાજાએ કહ્યું : “તમારા ઉપર શોક્ય આવે એ તમને શે ગમે?” રાણીએ કહ્યું : “હે રાજા, ચાર મંગળમાં ચારમાંથી એક વાનું મળે તો હેત માનજો, નીકર ભાલાની અણીએ હેત સમજી લેજો.” “શું શું ચાર વાનાં?” “પે’લે મંગળે માગજો ગુંજવા ગામ. બીજે ચાંદિયો ચાકર. ત્રીજે કેસર કાળવી ઘોડી. અને ચોથે ભમર ભાલો.” દસોંદી તો ચીચી ઝાંઝરા વેરે વેવિશાળ કરીને આવ્યા. કચેરીએ આવીને કહ્યું :

         જોયું જોયું રે એવું ઢાંકા બંગાળા રે શે’ર રે,
         પરમલને સરીખો રે ઇચ્છાવર ત્યાં મળ્યો.
         છોટકડું સરીખું રે જોયું ઢાંકા બંગાળા શે’ર રે,
         સરખા ને સમાણી રે રમે રંગ તાળીએ.

સાંભળીને બાપુ ભાલાળો તો ગાદી ઉપર સવા ગજ ઊછળ્યો. હેં? મારા કટ્ટર વેરીની જોડે બેન પરમલનું વેશવાળ? કટકા કરી નાખું. ગઢવી કહે, શું મારું કરેલું સગપણ તૂટે? થઈ પડી તાણાતાણ. ગઢવી કહે કે બેસતી ગાદીએ લોહી છાંટું, વંશ કાઢી નાખું. આવી ડરામણીથી બાપુ ભાલાળો ડરી ગયો. સગપણ અનામત રાખવું પડ્યું. ઓરડે પરમલને જાણ થઈ. એણે ધાપોકાર કર્યા :

         જાજો જાજો રે પીટ્યા દસોંદીનો રે વંશ રે,
         ચોરીમાં રંડાપો રે પીટ્યે વે’લો મોકલ્યો.
         જાજો જાજો રે એની રજક ને રે રોટલી રે,
         ચૂંદડીએ ખેલારે પીટ્યે વે’લા મોકલ્યા.

[5]

બાપુ ભાલાળે મનમાં મનસૂબો કર્યો કે ભલે આવે પરણવા, ઘડિયાં લગ્ન લ્યો. આવે એટલે બોકડો માતાજીને ચડાવી દ્યો. બેનને તો બે ભેળો ત્રીજો ભાઈ માનશું. લગન લઈને ચારણ ઢાકે બંગાળે ગયો. ચીચી ઝાંઝરો તો ઉમંગમાં આવી ગયો.

         ચારણિયાને દેજો દેજો ઝાઝાં ય માન રે ને
         ચારણિયાને દેજો ચલાણે રે ચૂરમાં.

પરણવા આવ્યો. કન્યાદાન દેવાનો સમો થયો. પહેલું મંગળ વરતાણું :

         પે’લું મંગળ એવું હસતું ફરતું વરતાય રે,
         દાનડિયાં આલે રે બેની બુઢો જોને બંધવો.
         આલું આલું રે બેનાં પચી પચા રે જોને ગામ રે,
         પાંચસે ને ધોડાં ય રે બાઈ વાંસે મોકલું.

મોટા ભાઈ બુઢો ધાધલ ગામડાં ને ઘોડાં આપવાની વાત કરે છે. પરમલ કહે છે કે ભાઈ!

         તારાં ગામડિયાં તારે અતિ ઘણેરાં હોય રે,
         એક જ ને માગું ય રે બાપુ કેરું બેસણું.

મારે તો બાપુનું બેસણું ગુંજવા ગામ જોવે છે. ભાઈ કહે છે કે અરે ઘેલી!

         ઘેલી બેની રે આવાં ઘેલડિયાં શાં રે બોલ્ય રે,
         ગુંજવાની ગાદી ય રે ભાલાળાને શર સમી.

બેન! ગુંજવાની ગાદી તો મારે માથા સાટે છે. આ વેરાગીને હું ગુંજવા એમ ને એમ આપી દઉં? ‘વેરાગી’ કહેતાં તો ચીચી ઝાંઝરો વરમાળા ત્રોડીને ઊઠ્યો. ત્યાં તો બાપુ ભાલાળાએ તરવાર ખેંચી. એટલે ફરીને બેસી ગયો. બીજે મંગળ —

         બીજું મંગળ એવું હરતું ફરતું વરતાય રે,
         દાનડિયાં આલે રે ભાલાળો રે બંધવો.

બાપુ ભાલાળો કન્યાદાન દેવા ઊઠ્યો.

         આલું આલું રે બેની પચી પચા જોને ગામ રે
         સોળસેં તે સાંઢ્યું અરે બાઈ વાંસે મોકલું.

પરમલ કહે છે :

         તારાં ગામડિયાં તારે અતિ ઘણેરાં રે હોય રે,
         એક જ ને માગુંય રે ચાકર જોને ચાંદિયો.

અરે ગાંડી રે ગાંડી બેન!

         ઘેલી બેની રે આવાં ઘેલડિયાં શાં રે બોલ્ય રે,
         ચાંદિયો ને હોય જ રે ભાલાળાની ચોવટે.

ચાંદિયો તો મારે પૂછવા સલાહ લેવા ઠેકાણું. એ હું કેમ આપું?

[6]

વળાવવા ટાણું થયું. પરમલ કહે છે :

         બાપુ ભાલાળા વીરા બેની વોળાવવાને હાલ્ય રે,
         દાદાના વેરુંમાં રે બેની હાલ્યાં રે સાસરે.

બેન તો બાપના વેરીને દેશ સાસરે જાય છે ભાઈ! ભાલાળો કહે છે :

         મારી ચોવટે એવો ચાકર ચાંદિયો હોય રે
         તેને રે પૂછીને બેની જાજો સાસરે.

પરમલ ચાંદિયાને કહે છે :

         ચાંદિયા રે બાંધવા વીરા બેની વોળાવવાને હાલ્ય રે
         દાદાનાં વેરૂંમાં રે ધીડી હાલ્યાં સાસરે.

ચાંદિયો ભલામણ કરે છે :

         લખજે રે બેની, કાગળિયાની રે કોર રે,
         કાગળિયો વાંચીને રે બેની અમે આવશું.

પરમલ કહે છે : ભાઈ ચાંદિયા, સાસરિયામાં મને મેણાંટોણાં ને ટુંકારા કરશે તો?

         નો’તી દીધી રે માતા મીલણદેએ રે ગાળ રે,
         ટુંકારો નવ બોલેલ રે ભાલાળો રે બંધવો.

ચાંદિયો કહે છે :

         કાગળિયો રે વાંચીને બેની લાગે વડેરી રે વાર રે
         જાતે ને ધાધલ રે બેની ફેર જ જાણજે.

હે બેન, તું મૂંઝાઈશ મા. તારો કાગળ વાંચીને અમે ત્યાં આવતાં વાર લગાડીએ, તો અમારી ધાધલ જાતમાં ફેર પડ્યો જાણજે. પરમલનો જીવ નથી માનતો. એને સાસરે જવું નથી. એથી તો મરવું ભલું :

         પાવું’તું રે પાવું’તું વીરા, ગળથૂથીમાં રે ઝેર રે
         ઉઝેરી નો’તાં કરવાં રે ધેડીને આવડાં.

હે ભાઈ! આથી તો મને જન્મટાણે ગળથૂથી પાઈ તેમાં ઝેર ભેળવીને પાવું હતું. મને ઉઝેરીને આવડી મોટી શા સારુ કરી? ચાંદિયો હિંમત આપે છે : અરે બેન, જોજે તો ખરી!

         મારાં લશ્કર એવાં મારગડે નહીં માય રે,
         આડે ને ધોડે રે બેની અમે આવશું.

પરમલ કહે છે : હે ભાઈ હું મેણાં સાંખી નહીં શકું. દુશ્મનની દીકરીને સહુ મે’ણાં દેશે.

         બાપુ ભાલાળા વીરા! મેણું માથાનો ધાય રે,
         અવળાં ને રૂંવાડાં રે વીરા! મારાં થરહરે.

[7]

ચીચી ઝાંઝરાએ તો દુશ્મનની દીકરીને અણમાનેતી કરીને રાખી. એક દિવસ માનેતીઓએ પરમલને ગોઠ્ય કરવા બોલાવી. ત્યાં પરમલે શું જોયું?

         માનેતીને ઉતારે રે એવી ડમરુ ઝાંઝરની રે જોડ્ય રે,
         પરમલને ઉતારે રે પગ કેરા ચવીંટિયા.
         માનેતીને ઉતારે રે એવાં સાચાં મશરૂનાં ચીર રે,
         પરમલને ઉતારે રે ધૂંસા કેરી ધાબળી.

આવો ભેદ પડ્યો છે. પરમલને તો ન મળે લૂગડાંનું ઠેકાણું, એમાં માનેતીએ વખાણ કરવા માંડ્યાં :

         આપડો રે ઠાકોરિયો એવો ત્રણ ભુવનનો રાય રે,
         તેના રે સરીખી રે કળમ રે કોઈ નહીં.

દાઝે બળીઝળી રહેલી પરમલ આ ન સાંખી શકી. બોલી :

         બાપુ ભાલાળો મારો માડીજાયો રે ભાઈ રે,
         તેના તે ડાબા પગની રે મોજડી આપડો ઠાકરો.

આપણો ઠાકોર તો મારા ભાઈ બાપુ ભાલાળાના ડાબા પગની મોજડી જેવો નમાલો! હેં!!! તેલમાં માખ બૂડે એમ છયે જણીઓ ઝંખવાઈ ગઈ. પછી સાતેય જણિયું લૂગડાં ઉતારીને તળાવમાં નાહવા પડે છે. મગરમચ્છ જેવી મસ્તાન બનીને તરે છે, ડબકીડોર રમે છે. સામસામી પાટુડીઓ નાખે છે. જાણી જાણીને પરમલ ઉપર પાટુડીના ઘા કરે છે.

         માનેતીની પાટુડી એવી પાણીમાં રે પટકાય રે
         પરમલની પાટુડી રે નાનોસૂનો સીધવો.

બાપડી પરમલ શું પાટુ મારી શકતી’તી! પણ પછી તો પરમલને ઝાળ લાગી ગઈ. બસેક ભારનું કડલું પગમાં પહેર્યું હતું તે માનેતીની કેડ્યમાં ઠબકાર્યું. રથમાં બેસીને પોતાને ઉતારે વહી આવી. દીવો પેટાવનારી બાનડીને પરમલે કહ્યું :

         દીવડિયાળી રે તું તો દીવડિયા અંજવાળ્ય રે,
         રૂઠ્યો ને ત્રૂઠ્યો રે રાજા મોલ જ આવશે.

રાયકાને સાબદો કર્યો, અરે ભાઈ રતના રબારી! મનવેગી ને પવનવેગી સાંઢ્ય પલાણ, મારા વીર બાપુ ભાલાળાને સંદેશો પહોંચાડ. મનવેગી ને પવનવેગી સાંઢણી પલાણીને રતના રબારીએ બાપુ ભાલાળાને દેશ પહોંચીને ગઢના દરવાનને જગાડ્યો :

         બાપુના ને પોળીડા તું રે તો સૂતો હોય તો જાગ રે
         અસૂરાં કાગળિયાં રે પરમલ બાઈનાં.
         કૂંચિયું રહી રે એવી ધાધલને દરબાર રે
         વેણાં ને વાયે રે રતના, પોળ્યું ઉઘડે રે.

એ રતના રબારી! પોળ્યના દરવાજા તો વાણલાં વાય ત્યારે ઊઘડે. કૂંચિયું મારી આગળ નથી. “એવી વાત છે! આ લે ત્યારે!” એમ કહીને રતન રાયકાએ સાંઢ્યને પાછી હટાવીને ગઢની રાંગ ઠેકાવી. જઈને બાપુ ભાલાળાને બેનનો કાગળ દીધો.

[8]

બાપુ ભાલાળો ઢાકા બંગાળા માથે ચડ્યો :

         વાગ્યાં રે એવાં જાંગીના જોને ઢોલ રે
         ઢોલડિયા ધડૂકે રે પારાધીડા જો ચડે.
         પે’લે નગારે ચડે રે સાડા સાતસો રજપૂત રે
         બીજે તે નગારે ચડી વીરા! ચાલજો.

ચડતાં પહેલાં બાપુ ભાલાળો માતાજીને પગે લાગે છે :

         બાપુ ભાલાળો લાગે દેવળને રે પાય રે
         બા’નાંની લજાયું રે માડી! મારી રાખજો.

હે માતાજી! તમારું બિરદ મેં ધર્યું છે. તેની લાજ સચવાય એમ સહાયે રહેજો. જેમ બાપુ ભાલાળાનાં ઘોડાની પડઘી વાગી તેમ પરમલે પોતાની શોક્યને કહ્યું :

         જગાડ્યે રે જગાડ્યે રે તારા ત્રણ ભુવનના રે રાયને રે
         સૂંડલે ને સૂપલડે રે ઘરાણાં આવિયાં.

એ બાઈયું! જગાડો તમારા બહાદરને! જો મારો વીર અઢળક ઘરાણાં લઈને આવ્યો છે. બાપુ ભાલાળાએ તો ચીચીડાને પકડી કેદ કરેલ છે. ત્યારે બેન પરમલ શું બોલે છે :

         બાપુ ભાલાળા વીર! પહલીએ કાપડાં લીધેલ રે
         બંદીવાનને વીરા છોડી મેલજો.

અરે બેન! તું તે કાંઈ ઘેલી થઈ ગઈ! હવે છોડું?

         ઘેલી બેની રે આવાં ઘેલડિયાં શાં રે બોલે રે
         ચીચીડો ને માનેલ રે માતા કેરો બોકડો.

આ ચીચીડાને તો મેં માતાના બોકડા લેખે ભોગ દેવાની માતાની માનતા રાખી છે.

[9]

ચીચીડાને પકડીને બાપુ ભાલાળો પાછો આવ્યો, પણ પછી એને મદ ચડી ગયો પોતાના ભુજબળનો, એટલે એક દિવસ એની ભોજાઈએ એને મેણું મારેલ છે :

         બાપુ ભાલાળા વીરા! નૈ રજવાડાની રીત રે
         રાજવિયુંની રીત્યું રે સોઢા-ઘેર નીપજે.

હે વીરા બાપુ ભાલાળા! રાજવીની રીત આવી નો’ય. આવાં અભેમાન ન શોભે. હેં ભાભી! ત્યારે રાજવીની રીત મારે ક્યાં જઈ શીખવી? તો કહે કે “મારા પિયરવાળ સોઢા રાજપૂતને ઘેર જઈને શીખો.”

         બાપુ ભાલાળા વીરા! ભાલાડાના ઝૂઝનાર રે
         માટીડા મળ્યે અરે ભાંગે તારાં ભાલડાં.

હે દેર ભાલાળા! જે દી માટીએ માટી મળે તે દી પગે આંટિયું વળે. માટે તારા ભાલાનો મદ મેલી દે.

         બિવરાવ્યાં બિવરાવ્યાં તેં તો નાનાંસૂનાં રે રજપૂત રે,
         તેથી ને બિવરાવ્યાં રે ચોરે ચારણ ભાટને.

તારા સોઢાસુમરા પિયરિયાની આ બીક તું બીજા રેંજીપેંજી રજપૂતને બતાવ. મને નહીં, હો ભાભી!

         કરડાં કરડાં દીસે રે એવાં સોઢા ને સુમરાનાં રાજ
         રાજવિયુંની રીત્યું રે સોઢા-ઘેર નીપજે.

હા હા, દેર ભાલાળા! મારા પિયરમાં સોમસર તળાવ છે. ત્યાં મારા પિયરની સોળસેં સાંઢ્યું સોનામોરુંની ભરેલી રેઢી ચરે છે. જબરો હો તો જા, જઈને વાળી આવ. ભલે ત્યારે, ભાભી! જા તારે પિયર, ને કહેજે તારા સોઢાઓને કે —

         કે’જે ભાભી રે તારા મૈયરમાં જઈને વાત રે
         રાજવિયુંની રીતે રે ઠાકોરો રે હાલજો.
         મારી બેટીને મારે દેવું છે કન્યાદાન રે
         સોળસેં સાંઢ્યું રે બાઈ વાંસે આલવી.

બાપુ ભાલાળે તો સેન મોકલ્યું સોઢાના મુલક માથે, એમાં વાંસેથી ઢાંક બંગાળેથી ચીચી ઝાંઝરો સેના લઈને ચડ્યો ને ગુંજવા ગામની ગાયો વાળી. બાપુની તો આંખો દુઃખે એટલે એ સૂઈ રહ્યો. માતાજી સપનામાં આવ્યાં. બાપુ ભાલાળા! ઊઠ્ય, ચડ્ય, નીકર મારું નાક કપાશે. બાપુ ભાલાળે અભિમાન ને અભિમાનમાં ના પાડી.

         દુઃખે દુઃખે રે મારી ડાબી કોરની આંખ રે
         ઘોડાં રે ઘરે રે મારે નોયે રાવળાં.

હે માતાજી! મારી આંખ ઊઠી છે, ને ઘોડાં ને રાવળ રાજપૂતો ઘેરે નથી. ત્યારે માતાજીએ શરાપ દીધો :

         દુઃખજો રે દુઃખજો તારી ભવોભવ આંખ રે
         ઘોડાં ને હજો રે ઘેરે તારે રાવળાં!

એ…મ! ત્યારે શું માતાજી જ મને રાખી દે છે! આ લ્યો આ તમારો ભમ્મરિયો ભાલો ને આ તમારી કેસર ઘોડી. એમ કહી બાપુ ભાલાળો માતાજીનો આપેલ ભમ્મર ભાલો અને કેસર ઘોડી, એ બેય વાનાં મૂકી દઈને લડ્યો, ને મરાણો.