દલપતરામનાં શ્રેષ્ઠ કાવ્યો/૪૧. આથમતા તારા તથા ચંદ્ર

૪૧. આથમતા તારા તથા ચંદ્ર

તારા શશી પશ્ચિમમાં સિધાવે
તે દેખીને એમ વિચાર આવે;
ધનાઢ્ય દેશો બહુ ત્યાં વસે છે,
જોવા બધા દેવ ધીમે ધસે છે.

જ્યાં મેષ ને જ્યાં શશ બેલ સંગ,
તે રાયને જોર રહે ન અંગ;
શશાંકની એવી દશા બની છે,
સ્વતંત્ર રાજ્યાસન વ્યર્થ ઇચ્છે.

આમેષ ને આ વૃષને વિલોકી,
રહ્યો દિસે મારગ સિંહ રોકી;
સ્વદેશિયો સંપ ચહે ન ચિત્તે,
તે રાયનું રાજ્ય રહે શી રીતે.

નિશાપતિ પશ્ચિમમાં નમ્યો છે,
માથે હતો ત્યાંથકિ તો ભમ્યો છે;
જાણે શશીની ચઢતી કળા ગૈ,
હવેથી તેની પડતી સ્થિતિ થૈ.

સાતે રૂષી ઉત્તરમાં ઝઘે છે,
જે સિંહની સાથ સદા ઉગે છે;
જાણે અનુષ્ઠાન મળ્યાની આશે,
ઇચ્છે જવાને નિશિનાથ પાસે.

અગ્રસ્ત તો દક્ષિણમાં દિસે છે,
મિથુનની સાથ સદા વસે છે;
વહેંચતાં દાપુ થઈ લડાઈ,
જાણે રૂષી સાથ પડી જુદાઈ.

આ કર્ક આકાર જુઓ કર્યો છે,
આ સિંહ આકાર જુઓ ધર્યો છે;
અનેક આકાર જણાય એમ,
સંગ્રામમાં વ્યૂહ રચાય જેમ.

ભૂમિ ભણી પૂર્વ શશી સિધાવ્યો
વિતર્ક એથી ઉર આવ્યો;
વૃદ્ધત્વ આવ્યું તરુણી નિશાને,
નમાવિયું ભૂ ભણી મુખડાને

આદિત્ય આભાસ વિશેષ થાય
શશાંક ઝાંખો પડતો જણાય;
બલિષ્ઠનો આગમ જાણી જેમ,
ઝાંખો પડે નિર્બળ ભૂપ તેમ.

શશાંકનો છેક ગટ્યો પ્રકાશ,
કેવો દિસે પશ્ચિમ દીશ પાસ
જાણે બજાવા ઘડી પૂર્ણ થાતે,
આકાશ ટાંગી ઘડિયાળ આ તે.

અંધેર ટાળી ન શક્યો શશાંક,
પડ્યો શશીને શિર એ જ વાંક;
તેનો રવિ દેવ તપાસ દીધો,
જાણે શશીને પદભ્રષ્ટ કીધો.

ભાનુથકી ચંદ્ર પ્રકાશ લે છે,
તેથી જ તે શીતળતા ધરે છે;
ભિક્ષાર્થિ પામે અતિ રિદ્ધિ આપ,
પડે ન તેનો જગમાં પ્રતાપ.

જે તીવ્રતા તો તનમાં ન રાખે,
સ્ત્રી તુલ્ય તેનું મુખ લોક ભાખે,
રાખી શકે તે નહિ રાજ્ય ફોશી,
એમાં કહો જોષ જુએ શું જોશી.

જે રાજ્યમાં ચોરનું જોર ફાવે,
તે રાજ્યમાં બીક વિશેષ આવે;
જે રાજ્યમાં હોય ઘણું ઍંધેર,
તે રાયનું રાજ્ય તપે શી પેર.

રે ચંદ્ર જો આ તુજ રાજ્ય થાતાં,
મનુષ્ય સૌ આળસમાં જણાતાં;
શસ્ત્રો તજી દેતી પ્રજા જણાઈ,
તે રાજ્ય તો કેમ ટકે જ ભાઈ.

સવાર થતાં શશિ અસ્ત પામ્યો,
તે કોણ જાણે કઈ ક્યાં વિરામ્યો;
જાણે પડ્યો કાદવ હેમ થાળ,
ખુંચી ગયો અંદર એ જ કાળ.

ઝાંખા પડી થાય અદર્શ તારા,
આકાશમાં જે અતિ શોભનારા;
તે જેમ રાજા તજી જાય રાજ,
નાશી છુટે સૈન્ય તણો સમાજ.