યાત્રા/આ ધ્રુવપદ1

આ ધ્રુવપદ

[મૂળ રચના]

• ગયો થંભી ત્યારે પિક ટહુકતો, નૃત્ય કરતાં
  

મયૂરે થંભ્યો, ત્યાં પિયુ પિયુ લવંતો પણ પપી
ગયો જંપી, ઘેલી જલ વિહરતી થંભી ચકવી
પિયુને લીલાથી અલગ કરતી, ગાન સ્ફુરતાં ૧.

કવિની વીણાનું વન વન શું રોમાંચ પ્રગટ્યો;
વસંતે આવ્યો શું અ-ઋતુ સમયે, આમ્ર શિખરે
ફુટી મ્હોરો ઊઠ્યા, કુમુદ વિકસ્યાં સો સરવરે,
તરંગો લ્હેરાયા, કુસુમ કુસુમે રાગ પ્રજળ્યો. ૨.

અને ગુંજી ઊઠ્યા ભ્રમર કવિવીણા અનુરણીઃ
‘અરે પાછી વીણા કવિકર થકી ઝંકૃત થતી,
અહો એની આંખે દ્યુતિ વિરલ કોઈ વિલસતી,
(૧) ખરે કેવી રમ્યા કવિહૃદયની નવ્ય ઝરણી!’ ૩.

• પધારો પંખીડાં, પ્રકૃતિ જનનીનાં શિશુવરો,
  

તમોને આમંત્રુ મુજ નવલ પાંખોની ડયને,
ચલો જૈએ સર્વે અમર ફૂલના દિવ્ય ચયને,
(૨) ચલો ભેરુ, ભૂરાં ગહન ગગને પંખ પસરો. ૪.

[આમાંની પહેલી ૩ કડીમાંથી અમુક અમુક ભાગ લઈ, ચોથી પંક્તિ નવી લખીને, નવી રચનાની પ્રથમ કડી આ રીતની બનાવવામાં આવી છેઃ

ગયો થંભી ત્યારે પિક ટહુકતો, ગાન સ્ફુરતાં
કવિની વીણાનું, વન વન શું રોમાંચ પ્રગટ્યો,
ઊઠ્યા ગુંજી ભૃંગો, કુસુમ કુસુમે રાગ પ્રજળ્યો,
વહ્યા એના શીળા સ્વર મૃદુલ ગીતિ નિતરતા.

પહેલી કડીની પ્રથમ પંક્તિનો. મુખ્ય ભાગ, ચોથી પંક્તિનો અંત ભાગ, બીજી કડીની આખી પહેલી પંક્તિ, તેની ચોથી પંક્તિ તથા ત્રીજી કડીની પહેલી પંક્તિમાંથી નિપજાવેલી ૩ જી પંક્તિ, અને નવી ગોઠવેલી ચોથી પંક્તિ; આમ ત્રણ કડીના આધારે એક કડી બનાવાઈ છે. નવી રચનામાં ૨ જી તરીકે મુકાયેલી ૪ થી કડીની ત્રીજી પંક્તિને નીચે પ્રમાણે ફેરવી છે–

નવાં ઉદ્યાનોની નવ સુરભિના પુષ્પ–ચયને, ]

વિષાદે ઓ ડૂબ્યા ગરુડ, તજ તું ક્લેશ ઉરથી,
ધરાથી જો લેવો ભરખ, પણ તેમાં શી શરમ?
બધા આરોહીનાં ધરતી મહીં છે મૂળ, ચરમ
ગતિ સૌની ઊર્ધ્વે, રવિ ભમત જ્યાં એકલરથી. પ.

અહો, તું નિર્માયો ગગન ઉડવા, તું નહિ કૃમિ
દટાઈને પંકે ઉદર ભરવા, કિન્તુ વહવા
પ્રભુને એનાં તે અકળક્રમણે, વ્યાલ ગ્રહવા
ધરાના ઝેરીલા, સુરજનનું દેવા જગ અમી. ૬

• અહો પંખી મારાં, ગગન નિરખો બિંબ રવિનું
  

મહા આ મધ્યાહ્‌ને પ્રખર લસતું પૂર્ણ કિરણે,
ધરાને તેજસ્વી મુકુટ મઢતું, ભવ્ય સ્ફુરણે
(૩) દિશાઓ આંજે તું બૃહદ ઋત લૈ દિવ્ય કવિનું. ૭.

ઉષાઓ, સંધ્યાઓ, નિશિ સમયની તારકદ્યુતિ–
તણી ઝાંયો રૂડી, પણ ન ત્યહીં પ્રાકટ્ય સઘળું
પ્રભાનું, મધ્યાહ્‌ને નિકટતમ આશ્લેષ ગભરુ
ધરાના હૈયાને, નહિ અધિક એની દ્યુતિગતિ. ૮.

• અહો આ મધ્યાહ્‌ને પણ શિથિલ સૌ જીવન થતાં;
  

હજી શું પૃથ્વીનું હૃદય શિશુનું? તાત મહિમા
શકે શું ઝીલી એ? વિરલ જન કો છોડી લધિમા
(૪) તપંતા પંચાગ્નિ અનલ રસ ઝીલે મલકતા. ૯

ચલો, મારાં મીઠાં વિહગ ઘનકુંજે તરુ તણી
વિરામો વિશ્રમ્ભે સહુ ઉદરમાં શાંતિ પ્રગટી,
શિકારી પંજાની ચળ પણ સમી, એની ય મટી
(૫) ક્ષુધા. કાં આંખોમાં ફડક? ઉર કાં જાય સસણી. ૧૦.

[આ છ કડીમાંથી ૭ ક્રમાંકની કરીને નવી રચનામાં ૩ જી કડી તરીકે મૂકી છે, પ, ૬, ૮ ક્રમાંકને લીધી નથી, પ-૬ ક્રમાંકમાં ગરુડને કરેલું સંબોધન મારા ‘ગરુડનો વિષાદ’ કાવ્યના અનુસંધાનમાં છે, એ કાવ્ય ‘કાવ્યમંગલા’માં છે. ૯, ૧૦ ક્રમાંકની કડીઓમાં ઠીક ઠીક સુધારા કરી નવી રચનામાં ૪-૫ કડી તરીકે મૂકી છે. સાધેલો ફેરફારઃ ૧લી પંક્તિઃ

છતાં આ કાળે શી શિથિલ બનતી જીવન ગતિ!
૨ નો અંત ભાગ તથા ૩-૪ પંક્તિને બદલે :
                            પૂર્ણ દ્યુતિને
શકે ઝીલી ના ના નયન કુમળાં, બાલમતિને
કરી નાના નાના કવલ ઋતના દેતી પ્રકૃતિ.

૩જીમાં પહેલી પંક્તિનો ‘મીઠાં’ શબ્દ બદલી ‘નાના’ મૂક્યો, બીજીના ઉત્તરાર્ધ તથા ૩-૪માં નવું ગોઠવ્યું :
                   શિથિલ તનને શાંતિ અરપો,
યુગો તાજા કૂણાં તરુફલ અને આત્મ તરપો,
ઝમંતાં આછેરાં કિરણ તણી પીતાં દ્યુતિકણી.]

ખરે વ્હાલું વ્હાલું સહુ હૃદયને જીવન ઘણું,
અરે, માટે તો આ ઘૃણિત કરમે પ્રાણી વિચરે,
બિજાને સંહારે નિજ ધરણ અર્થે, નિરઝરે
મહા ક્રૌર્યોમાં યે અમર રસનું બુંદ સલુણું. ૧૧.

ઘૃણા ? ક્રૌર્યો? નાના, મનુજ ઉર ભાવો નહિ અહીં,
નહીં કો શત્રુત્વ, પ્રકૃતિનિરમી વૃત્તિ પ્રકટે
અહીં પ્રાણી સૃષ્ટિ, ભય હરખ યા શોક ન ટકે,
ન વૈરો પેઢીનાં, નહિ તન તણી લોલપ રહી. ૧૨.

અહીં માદા પોતે ભરખી નિજ અંડે-શિશુ જતી,
અને માતાને યે હડપ કરતાં શાવક નવાં,
અરે, આ શું માત્ર સ્ફુરણ બસ પ્રાણોનું બનવા
કરી છે માટીને સજિવ, નિજને અર્પણ થતી? ૧૩.

અહીં આ સૃષ્ટિમાં નહિ ઉણપ જીવંત મૃદની,
અને ના પ્રાણોનો કદિ ય નિરમ્યો નાશ, વિપુલા
લસે લીલા, દેહો ભરખ બનવા એ જ સફલા
રહી ચર્યા એની, વ્યરથ કથની ત્યાં દરદની. ૧૪.

હણાવું, ભક્ષાવું, હણવું, ભરખાતાં ભરખવું,
અને એવું પ્રાણે વરધન ગ્રહી, દેહ વિસરી
રહેવું કલ્લોલી કિરણ તણી કુંજે મન ભરી
ક્ષણોમાં, જ્યારે ના ભય, પરમ રાગે હરખવું. ૧૫.

• અહો પંખી, કૂજોજે મધુર મધુરું નિત્ય નરવું,
  

કશી ઘેરી કુંજો તરુ વિટપની શીતલતમ,
ઝુકી પોતે પિતા ઉપર ધરતી સાધી ઉગમ,
(૬) મઢી લીધું હૈયું હરિત કરથી પીન ગરવું. ૧૬.

• તૃણોના આ લાંબા પટ દુપટ કેવા મનહર,
  

અને કાન્તારોની અગમ ગહના રાજિ અગણ,
વળી થોડું રાખ્યું હૃદય પણ નિર્વારિ અ-તૃણ,
(૭) ધર્યાં શીર્ષે પાયે હિમધવલનાં મંડનવર. ૧૭.

• અને પેલો પેલો સતત છલતો અબ્ધિ અમિત!
  

ધરાનો રત્નોનો નિકટ, રસનો રાશિ અખુટ,
મહા ઊર્મિશૃંગે રવિકિરણના ધારી મુકુટ,
(૮) હજારો શીર્ષાળો હરિશયન નારા-કુલ પિતા. ૧૮.

• જુઓ, કેવાં કેવાં વિલસત મહા ભૂત અહિંયાં :
  

દિશાઓને છાતું ગગન ઢળ્યું શું ઈશ-હૃદય,
તમારી પાંખોને ફલક અરપે, વિશ્વ-નિચય
(૯) ત્યહીં ઘૂમે ઝૂમે, કિરણગતિ યે જાય રહી ત્યાં. ૧૯.

• વહે એ હૈયાના શ્વસન સરખો વાયુ ભુવને,
  

ફુલો કાન્તારોનાં જલ જલધિનાં સ્પર્શી, જગવે
હિલોળા ઝંઝાના, તૃણ મૃદુલ ફૂંકે ય નચવે,
(૧૦) સુગંધોનો વાહી, ગિરિગુહ સુવે સ્વર્ણસુપને ૨૦.

[આ દસ કડીમાંથી પહેલી પાંચને રહેવા દઈ, તે પછીની પાંચને નવી રચનામાં ૬ થી ૧૦ તરીકે મૂકી છે, આ પછીની નીચેની દસ કડીને નવી રચનામાં ૧૧ થી ૨૦ તરીકે ગોઠવી છે.]

• અને જાગે તાજા શિશુ-ઉર વિષે ક્રન્દન બની,
  

સમસ્ત પ્રાણીનું શ્વસન બની સર્વત્ર સ્ફુરતો,
સ્વરોનું પૃથ્વીને પ્રથમ નવલું દાન કરતો,
(૧૧) તમારા કંઠોમાં અનુરણન સાધે રણઝણી. ૨૧

(પંક્તિ ર-સુધારી : સમસ્ત પ્રાણીમાં રુધિર-સ્ફુરણા થૈ વિચરતો.)

• કુજો ને કલ્લોલો જગત ભરતા વિશ્વમરુતો
  

ઉરે ભારી, ધારી ધરતી–ઉરની હૂંફ ઉરમાં,
ચુગંતાં વૃક્ષનાં ફલ, જલ પિતાં રમ્ય ઝરમાં,
(૧૨) જગન્નાથે સર્જ્યા સકલ પરખંતાં મધુ ઋતો. ૨૨.

• પ્રતાપી પૂષાના પ્રખર કર પૃથ્વીશિશુમુખે
  

જુઓ કેવી સીંચે પયધર થકી મોખ પયની,
અને વર્ધે પૃથ્વી શત શત કલામાં ઉદયની,
(૧૩) કરડો કોશોમાં વિકસી વિલસે પ્રાણઝરુખે. ૨૩.

• રસોના ઉત્સો શા ધસમસ ધસે અંકુર બની,
  

પ્રતિ પર્વે પર્વે પર મધુતર બને, પુષ્પ વિકસે
કશા રંગે રંગે, ફલ પરિણમે શાં ખટ રસે,
(૧૪) બલિષ્ઠાં ધાન્યોની વિપુલ ભરણી જાય ન ગણી. ૨૪.

• ધરા સૌની માતા, સકલ જીવનું ધારણ કરે,
  

સુગોપે કાંટાથી મૃદુ કુસુમને, ઝાંખર પટે
કુંળાં પ્રાણી રક્ષે, વિષ મુખ વિષે દેઈ પ્રકટે
(૧૫) અમી દૃષ્ટિ એની, ક્યહીં ય અણુ ના ઊણી ઉતરે. ૨૫.

• અને હૈયે ભાર્યાં રતન મણિ સૌવર્ણ ખનિજો
  

તણી ખાણો ખોલે મનુજમતિમાં પ્રેરણ થઈ,
ખનિત્રો જાતે થૈ વસતી બસ એને કર જઈ,
(૧૬) રચે રિદ્ધિ, રાચે નિરખી વિભવે દુષ્ટ મનુજો. ૨૬.

• અહો પંખી, ડંખી ગયું શું તમને નામ સુણતાં
  

મનુષ્યોનું? એનાં ગગન ઘુમતાં યાન હરતાં
તમારા ગર્વોને? ગરુડગતિને દીન કરતાં,
(૧૭) મનુષ્યો પૃથ્વીનાં ઋણ તણી ઋચા એ જ ભણતાં. ૨૭.

• પુછો એણે સાધ્યું કયું ઋત? શિકારો બહુ કર્યા
  

તમારા એણે તો, વિહગ શકતાં જે ય ન કરી;
ખરું, કિન્તુ એણે મનુજ પણ માર્યાં મનભર,
(૧૮) ધરા રક્તે રંગી, શિર હણી હણી ગંજ ખડક્યા. ૨૮.

ખરે, એના જેવો મદઝર અહંદર્પ ગરજ્યો
નથી કોઈ સિંહ પ્રખર, પણ એણે જ પ્રથમ
ધરા પે માર્યો છે નિજ મદ, રચ્યો ત્યાગ પરમ
(૧૯) દઈ પોતા કેરું બલિ, પથ મહા ઊર્ધ્વ સરજ્યો. ૨૯.

• મનુષ્યે પૃથ્વીનાં સહુ મનુજ પ્રાણી વશ કર્યાં,
  

પ્રભુત્વ સ્થાપ્યું નિર્દય થઈ, થયો એ જ સદય,
દ્રવ્યો શાં કારુણ્યે, સચર સઘળાં પ્રાણી હૃદય
(૨૦) ધરી એણે પૃથ્વી પર પ્રણયનાં તીર્થ પ્રગટ્યાં. ૩૦.

[આ દસ કડીઓને તથા આની પછીની કડીને નવીમાં ૧૧ થી ૨૧ તરીકે લેવામાં આવી છે, અર્થાત્ સળંગ ૧૬ કડીઓ લઈ લેવામાં આવી.]

• અહો પંખી! ઝંખી પ્રથમ મનુજે ભૂતલ પરે
  

ઉષા સ્વર્ગો કેરી મનુજ મહીં પ્હેલું જ પ્રગટ્યું
જગત્ જોતું ત્રીજું નયન-મન મેધામૃત-ઘડ્યું,
(૨૧) ધરાતત્ત્વે લીધો નવ જનમ આ ચિંતનસ્તરે. ૩૧.

પ્રવર્ત્યો પૃથ્વી પે પ્રથમ ગ્રહવા જ્ઞાન મનુજ,
વિલોક્યું એણે આ જગ મન તણી દીપ્ત દ્યુતિથી,
મહા ધૈર્યે એણે ખિલવી ધરતી નવ્ય રતિથી,
સુગૂઢાં સત્ત્વોનાં અકલ બલ ધાર્યાં નિજ ભુજ. ૩૨.

• અહો, એણે પ્રેરી દૃગ નિજ પ્રતિ, ત્યાંય નિરખી
  

નિગૂઢાં તત્ત્વોની ખનિ, સભર ચૈતન્ય સ્ફુરણા,
મહા સામર્ર્થ્યોની–મુદની સરણી સ્વર્ણવરણા,
(૨૪) અને અંતે સૌને લહી પરતમા બ્રહ્મ-સુરખી. ૩૩.

ડરો મા, પંખીડાં, પ્રભુ પરમ પેખ્યો છ મનુજે,
વહી છે એમાંથી પરમ કરુણા વિશ્વ છલતી,
છતાં સાચું, પૃથ્વી પર હજી રહી છાય ઢળતી
શિકારી પંજાની, હજી નથી વિદા લીધ દનુજે. ૩૪.

પ્રભુના ભક્તો કૈં નિજ કરી અહં શૂન્ય વિરમ્યા,
ગણી પૃથ્વી ઘેરી તમસભરી ત્યાજ્યા જ શતધા,
તજી કાયા-માયા, બસ પ્રગટવા દેહસમિધા
જલાવી મોક્ષાગ્નિ, જન અગણ એ પથ ક્રમ્યા. ૩૫.

ગયા એ તો ઊર્ધ્વ ઇતિભુવન, કિન્તુ ધરતીની
રહી મિટ્ટી મિટ્ટી, ત્યહીં મનુજ આરૂઢ બનિયો,
અહીં ઉષ્ટ્રે મોહે મદભર બની આત્મ હણિયો,
ગ્રહી પૃથ્વીપંજે, ગણી પરમતા ક્ષુદ્ર મતિની ૩૬.

જયોનાં એ અભ્રો શરદઘન શાં ચંચલ રહ્યાં,
ન કો માંધાતાનું કુલ અમરતા પામ્યું, ધરતી
નવા સત્ત્વે જૂનું હણી, રહી નિજાત્મા ઉધરતી,
અને એવી એવી ગડમથલમાં કૈ યુગ વહ્યા. ૩૭.

પછી આવ્યો એવો સમય, વિફર્યો પૂર્ણ મનુજ,
જલાવ્યા સૌ જીર્ણા અસિત તિમિરાચ્છન્ન પથને,
જ્વલત્ બુદ્ધિ કેરી પ્રખર દ્યુતિ પેટાવી મથને
નવા મંડ્યો, સાચો સુત ધરતીનો શું શતભુજ. ૩૮.

• અને શોધ્યું એણે સકલ જડ ને સ્થૂલ જગનું,
  

ગયો છેદી ભેદી અણુતમ અણુના ઉદરમાં,
ચઢ્યો ઊંચે ઊંચે અતલ ગહનોના કુહરમાં,
(૨૨) દિઠી સત્ત્વો કેરી વધુ અકળતા, થંભ્યું પગલું. ૩૯.

• ખરે, પંખી! થંભી મનુજ મતિ, આ સૌ જડ તણી
  

અચૈત્યાં યંત્રો શી અબુઝ ગતિ ના, ગૂઢ-ચિતિ કો
ત્યહીં ભાસી, કોઈ વિબુધ રચનાવંત સ્થિતિ કો
(૨૩) લહી આશ્ચર્ય ને વળ્યું મનુજ હૈયું નિજ ભણી. ૪૦

[૩૧મી પછીની આ ૯ કડીઓમાંથી વિચારની દૃષ્ટિએ ૩૯-૪૦ કડીને નવી રચનામાં ૨૨-૨૩ના સ્થાને લેવામાં આવી છે, ૩૩મી કડીને હઠાવીને ૨૪ તરીકે ગોઠવી છે. આ પછીની નીચેની ૪૧ થી ૬૧ સુધીની ૨૨ કડીઓને એમાંના તર્કમંડિત ભારે વિચારભારને કારણે, લેવામાં આવી નથી. ૬૧ મી કડીએ લીધેલો નવો ઘાટ તેની પછી મૂક્યો છે, અને તેને ૬૧ તરીકે જ નોંધ્યો છે.]

અહો આ કોટ્યબ્જો દ્યુતિમય ખગોળોની વિતતા
મહા સૃષ્ટિમાં શી લઘુ મનુજની ક્ષુદ્ર ગણના,
અરે એની શક્તિ મતિ શ્રુતિ બધી દીન ભ્રમણા,
નહીં એની વેદી પર ક્યહીં કદી સત્ત્વ સ્તવતાં. ૪૧.

વિશાળી સૃષ્ટિમાં સહુ ભ્રમત સત્ત્વો નિજ નિજ
સ્વભાવે, સ્વાનંદે, નિજ તુમુલ ને ઉગ્ર ક્રમણે,
ન કો લેખે પેખે ક્યહીં મનુજ કેવો બલ–ગુણે,
હશે એ યે જન્તુ અવર સમ કો અંડ-જલજ. ૪૨.

નિરાશા કો ઘેરી ઉર પર ચડી :– ક્ષુદ્ર મનુતા,
ક્ષણોનું આ જીવ્યું, વ્યરથ મનની આ ખટપટો,
વિરાટાં વિશ્વોમાં કણ સમ રહી મૃત્યુ ઝપટો
ઝિલી, પોઢી જાવું અણુ મહીં ફરી પામી અણુતા. ૪૩.

અને એવાં દૈન્યે દલિત મન ઉદ્દણ્ડ બનતાંઃ
ઘડી બે જે લાધી, સુખ સુલભ તે લૂંટી વિલસો,
નથી પાછા પૃથ્વી પર પ્રગટવું, આ ક્ષણ-૨સો
મળ્યા તે માણી લે – સહુ પર સદા શાપ ભણતાં! ૪૪.

વળી ત્યાં કો બોલે, નહિ નહિ, બન્યા છૈં મનુજ તો
ન નિદ્રા આહારે ભય વિષયમાં આયુ ગળવું,
શકે જે અન્યોના સુખ અરથ તે પુણ્ય રળવું,
ભલેને કર્તવ્ય ક્ષણનું, કરવો જન્મ ન જતો. ૪૫.

પરાર્થે જીવ્યે જા, હૃદય થકી સૌ દુષ્ટ વલણો
તજી ને પાવિત્ર્યે રસિત થઈને નીતિ ભજવી,
ઘટે તો કાયાને અવર અરથે સદ્ય તજવી :
પળ્યા એવા એવા મનરચિત માર્ગે જન-ગણો. ૪૬.

અને કો ગર્જ્યા : રે તિમિર તણી આ શી ગરબડો?
જડત્વે જન્મેલા મનુજ અરથે અર્થ પ્રથમ
મહત્ધ્યેયં, એના વિણ ન કશું યે સાધ્ય ચરમ,
સમષ્ટિ એ સાધે વિરચી સમતાનો ધ્વજ વડો- ૪૭.

સમષ્ટિ ને વ્યષ્ટિ, કવણ અરથે કોણ? ગ્રહવો
બલિ કોનો કોણે, કઈ વિધ, મહા સૂક્ષ્મ ઝગડે
મચે બુદ્ધિવંતા, ક્યહીંથી ભયની નોબત ગડે,
ધરા ફાટે, લાવા જગત દહતો નિર્ગલ હો. ૪૮.

અરે, આને ઠારે કવણ જલ એ નીતિનદનાં,
કયા રોકે બંધો શિશુમનરચ્યા વેળુકણથી?
મનુષ્યોનાં માથાં કંઈ કંઈ મળે, અભ્રગણથી
ઝરે વર્ષો તો તો શમત વનદાહો દરદના. ૪૯.

દવો શામે, જીતે સમર મહીં ધર્મો, પણ અરે
ધરાના ભૂગર્ભે જવલત અગની, ને મનુજના
ઉરે લાવા તેવા વળી વળી ઉઠે ને દનુજના
દદામા ગાજે ને પ્રભુ શમવવા તે અવતરે. ૫૦.

અરે પંખી, આ તો યુગ યુગ તણી એ જ કથની,
લલાટે પૃથ્વીને નિરમી બસ અર્ચા રગતની?
પ્રભુની જ્યોતિની ક્ષણ ઝબક ને પાછી રજની
મહા આંધી કેરી, ગતિ અગતિ શી સૃષ્ટિ-રથની? પ૧.

સુણો પંખી, જો આ ગતિ જ ભ્રમણા એ ગતિ તણી,
વિકાસો આ સર્વે, જડ-હૃદયનાં ભવ્ય બલ આ,
હુલાસો પ્રાણીના, મનુમન તણાં ઉચ્ચ જલ આ–
બધી અંધારાને બલિ જ બનવા નિર્મિતિ બની; પર.

અને નિત્યે પેલા તિમિર-અસુરોના દશનમાં
ધરી માથું જીવ્યે જવું, કૃપણ શા અલ્પ રસને
ઝુંટી લૂંટી ચૂસી, ક્ષણિક ઝબુકી મૃત્યુ વસને
બધું અર્પી દેવું અદયતમ કે–ની અશનમાં ૫૩.

કદી ના આશા જો મનુજ લઘુતામાં બૃહતની,
મનુષ્યી અજ્ઞાને સત ઋત તણી પૂર્ણ દ્યુતિની,
સદાના વૈફલ્યે અફર બલની સિદ્ધ સ્થિતિની–
ખરે, આશા તો તો ક્યહીં ય નહિ ભૂંડા જગતની. ૫૪.

ખરે પંખી, તો તો લઈ પ્રલયનો ઉગ્ર અનલ,
બધું બાળી ઝાળી ભસમ કરવી સૃષ્ટિ ઉચિત,
ખણી ખોદી પૃથ્વી, કણ કણ કરી મૃત્યુખચિત,
વિનાશોના વજ્રો ગગન ભર, શું રુદ્ર અનિલ! ૫૫.

અરે કિન્તુ ક્યાં એ બલ પ્રલયનું આ મનુજમાં?
ભલે ખાણો ખોદે, જલસ્થલ રચે, આભ વિચરે,
જડત્વે છુપેલાં બલ પ્રગટ સાધે, પણ ખરે
ત્યહીં યે ના એના જય પ્રકૃતિનાં ગૂઢ ઋતના. ૫૬.

મનુષ્યોને હાથે પ્રકૃતિ વશ? ના ના પ્રકૃતિને
વશે તેની સિદ્ધિ, પ્રકૃતિઋતને પૂર્ણ વશ થૈ
રહ્યે એની સિદ્ધિ બઢતી, નહિ ઉદ્દણ્ડ અશનિ
શકે વીંઝી એ તો, વિલય મળતો એવી મતિને. ૫૭.

નિરાશાના દૈન્યે લઘુક અભિમાને સળગતો,
ગણી સૃષ્ટિ વન્ધ્યા, વિલય રચવા ઉગ્ર ચહતો,
શકે નાથી એ તો નિજ તનુ, ન થંભે જ વહતો
મહા સૃષ્ટિ સિંધુ, નિત નવલ ઊર્મિ પ્રગટતો. ૫૮.

ખરે એ વ્યર્થાશા પ્રકૃતિ પ્રતિ ઉદ્દણ્ડ બનવું,
ન જો એના લાધ્યા મરમ, હજી યે જો ઘણું રહ્યું
અજાણ્યું, ને ઘેરી રહી અવશતા, મૂર્ત ન થયું
ન કો સ્વપ્નું આશાસભર, પણ તો અગ્ર બઢવું. ૫૯.

લહો પંખી, આ શું પ્રકૃતિ મનુજોનો રિપુ રહી?
નહીં, એણે કેવી નિજ બહુ ય તત્ત્વોની ઘટના
દિધી છે ઉદ્દઘાટી કમસર, ઘણા તંતુ પટના
ઉકેલાયા જ્યારે મનુજ મતિ એને વશ વહી. ૬૦.

નથી સાચ્ચે આ તો પ્રકૃતિ રિપુ, એ કિન્તુ જનની
બધાંની; જો એનું સ્ફુરણ હણતું જીવગણને,
ઘડી, તો યે પાછો ઉદય રચતી ઉચ્ચ ક્રમણે,
કશી સૂક્ષ્મ શ્રેણી પ્રગટી તન-પ્રાણોની-મનની! ૬૧.

[રિપુ ના ના કોદી પ્રકૃતિ, જનની એ સકલની,
કદી જો કે એનું સ્ફુરણ હણતું જીવગણને
છતાં તો યે ત્યાં તે ઉદય રચતી ઉચ્ચ ક્રમણે,
જતી સૂક્ષ્મે સૂક્ષ્મે લઈ નવલ ભોમે અકલની. ૬૧.]

• અહો, માતા પૃથ્વી! કશી અકલતા કીધ કલિત,
  

સુગૂઢા રાશિઓ નિજ ઉર તણા ઉદ્‌વૃત કર્યા,
દિધાં ખોલી તત્ત્વો, બલ અમિતનાં સ્રોવર ભર્યાં,
(૨૫) સજ્યો કૈં સામર્થ્યે મનુજ, રસ-રાગે વિગલિત. ૬૨.

અને ધીરે ધીરે સકલ નિજ ગુહ્યાંતર વિષે
ગઈ લૈ, સૃષ્ટિની ચરમ ચિતિનું દર્શન દિધ,
મુદા ને સત્ કેરી પરમતમ આભા બહુવિધ
કશી આસ્વાદાવી અણુ અણુ સુધા નિગ્ધ નિમિષે. ૬૩.

જડત્વે રૂંધાઈ સકલ ગતિને મુક્ત કરતી,
ઉડાવી ગૈ ઊંચે ગગન, નિજ ગૂઢાર્થ ક્રમશઃ
રહી ખોલી, ઝોળી ઉભરી મનુની રંક શતશ:
મહા રત્ને, પંકે અમલ કમલશ્રી ઉભરતી. ૬૪.

• હવે આજે એવો મનુજ ધરતીને પટ ખડો,
  

સમૃદ્ધિ પૃથ્વીની મુગટ ધરી, આભા ગગનની
ઝિલંતો નેત્રોમાં, ઝલકત મહા શક્તિ મનની
(૨૬) પ્રભાએ દ્યોતંતો ગિરિશિખર શું ઉન્નત વડો. ૬૫.

• પુછો, આ ઔન્નત્યે સ્થિત મનુજ ક્યાં ઊર્ધ્વ ચડશે?
  

ધરાનો આ પ્રાણે સ્કુરત, દ્યુતિનો પુદ્‌ગલ મનુ
અહીં થંભી, થાશે પ્રકૃતિ પ્રતિ વિદ્રોહક અણુ,
(૨૭) વિધાતાના વજ્રો શતવિધ થઈ ખંડ ઢળશે? ૬૬.

• ઢળી જાશે ભોમે શત શત થઈ છિન્ન ટુકડે,
  

ધરાના આ ઊર્ધ્વાભિમુખ રસને જે ન ગ્રહશે,
અને તેનાં અસ્થિ ઉપર રથ તે ભવ્ય વહશે
(૨૮) મહા મૈયા કેરો, રચત પથ વજ્રી હળ વડે. ૬૭.

• ખરે પંખી, એના હળ થકી હણાયા મનુજનાં
  

શવોથી પૃથ્વીનું તલ વધુ ફળદ્રૂપ બનશે,
ત્યહીં એણે વાવ્યા નવલ કણ અંકોર ગ્રહશે,
(૨૯) અને ઊંચે ઊંચે શિખર ખિલશે પુષ્પ ઋતનાં. ૬૮.

• પછી ના ના એણે લઘુક મનુતાને વળગવું,
  

નહીં નાને નાને લઘુ કરમ સાર્થક્ય ગણવું,
લધુત્વે પંગુત્વે ન નિજ અધુરું સ્તોત્ર ભણવું,
(૩૦) નસીબે એને ના મનુજ રહી નિત્યે ટટળવું. ૬૯.

• જુઓ પંખી, આજે મનુજ લઘુતાને પરહરી,
  

પરા કક્ષે પહોંચ્યો જડ તણી, ચિદાત્માની મહતી.
ગુફાઓને પેખી, પ્રકૃતિગુણની ક્લિષ્ટ દહતી
(૩૧) વિભેદી જંજીરો, નિજ પરમ વ્યોમે સ્થિતિ કરી. ૭૦.

• રહસ્યો એ બેનાં સકલ પ્રગટાવી પ્રકૃતિ આ
  

હવે બે છેડાનાં મિલન રચવા કાં નવ ચહે?
જડત્વે નિમ્ને આ પરમ ચિતિ કાં વાસ ન ગ્રહે?
(૩૨) યુગોના વિચ્છેદે મિલન રચશે દિવ્ય રતિ ના? ૭૧.

[આ ૬૨ થી ૭૧ સુધીની કડીઓમાંથી ૬૩-૬૪ને રહેવા દઈ બાકીની ૮ કડીઓને નવી રચનામાં ૨૫ થી ૩ર તરીકે મૂકવામાં આવી છે. આ પછીની નીચેની ૧૮ કડીઓમાંથી ૮૪ સુધીઓને રહેવા દઈ છેલ્લી પાંચમાંથી ત્રણને ૩૩, ૩૪, ૩૫ તરીકે મૂકી છે, અને છેલ્લી બેનું સંયોજન કરી ૩૬મી કડી બનાવી કાવ્યની ૩૬ કડીમાં પૂર્ણાહુતિ કરવામાં આવી છે.]

ઉછંગે પૃથ્વીને પયનિધિ વસંતા હરિ હવે
કરે ના વાસો કાં? નહિ જગજનોને ઉધરીને
જવા લૈ વૈકુંઠે, પણ સકલ વૈકુંઠ ભરીને
ભુજામાં ત્યાં આવી વસવું ને નિજી ઈશવિભવે? ૭૨.

સ્વજાતિ ભક્ષંતો મનુજ પશુતામાંથી વિકસ્યો,
કુટુંબે ને રાષ્ટ્રે નિજ વિલય સાધ્યો, સહુ તણા
સુખે, સામ્યે પ્રેમે હૃદય મન અર્પ્યાં, તન તણા
બલિ દીધા, ક્રાન્તિ ગજવી, રસ કો નૂતન રસ્યો. ૭૩.

મહા આદર્શોની શિખરસરણી ઉચ્ચ વિરચી,
કંઈ નીતિધર્મ હૃદય રસને નિમલ કર્યા,
રહી તો યે દૂરે સુખનગરી, કૈં કૈં અવતર્યા
પ્રભુદૂતો, તો યે જગજટિલતા ના હચમચી. ૭૪.

ખરે પંખી, કૈં શું ખુટત મનુના દર્શન વિષે,
હજી એના જ્ઞાને ઉણપ કંઈ, એને કર હજી
નહીં કો સામર્થ્યો અફર, અથવા એવી મરજી
પ્રભુની – પંગુત્વે સતત વસવું નિર્મ્યું મનુષે? ૭૫.

નહીં, – એ નૈરાશ્યો મનુમન તણા દીન પડઘા–
વસ્યાં છે સામર્થ્યો અફર, ચિતિ સર્વસ્વ ગ્રહતી,
મુદાઓ નિષ્છાયા સભર, સહુની ક્યાંક જ સ્થિતિ
અવશ્યે હોવાની અપરિમિત સંપૂર્ણ અનઘા. ૭૬.

હશે તે ક્યાં બીજે પ્રભુથી? મનુજોના મન મહીં
પડે તેની છાયા, સ્ફુરિત બની આદર્શ પ્રગટે,
અને પર્વે પર્વે નવ નવ બલોનાં દલ છુટે,
નિગૂઢા કો શક્તિ જગત નિજ લક્ષ્યે જત વહી. ૭૭.

કહો પંખી, જેણે જડ તમસમાં પ્રાણ અરપ્યો,
અને પ્રાણે અર્પ્યો મન-કરણનો દણ્ડ, પ્રગટ્યો
પ્રદીપ જ્ઞાનોનો, બહુ રસ તણા કાંચન ઘટો
દિધા જેણે, તેને કૃપણ ગણવો નિર્દય નર્યો? ૭૮.

નહીં પંખી, ના ના મનુજ મન ઇચ્છે ત્યમ વહે
કૃપા ને ઔદાર્ય પ્રભુનું, મનુજોનું મન ચહ્યું
બને ના ત્યારે યે ઝરણ સતતે જાય જ વહ્યું
કૃપા-ઔદાર્યોનું, ક્ષણ પણ ન એ રુદ્ધ નિવહે. ૭૯.

મનુષ્યોની ઇચ્છા અધુરી અથવા આડી અવળી,
પુરે વા ઉચ્છેદે પરમ કરુણા ધારી સમતા,
પ્રભુ એને આપે સમય રુચતા વા અરુચતા,
હરીચ્છાને નિત્યે શકતી મનુબુદ્ધિ નહિ કળી. ૮૦.

છતાં એ તો પેલા સતત ઝગતા સૂર્ય સરખી,
જગે ઝંઝાવાતો જગવી, વરસી મેઘ પ્રલય,
ધરા દ્રાવી દ્રાવી દૃઢ અયસ સાધે, ચિતિમય
પ્રભુનો જ્યાં પૂર્ણ ક્રમ પ્રગટશે કાલ પરખી. ૮૧.

ખરે પંખી, ત્યારે પ્રભુ પ્રગટશે ભૂતલ પરે,
પ્રવાસી જેવો ના, પણ નિજ ગુણે ભૂમિકણને
રસી દેશે, વ્હેશે જગત મન પ્રાણો ’નુરણને
નવી ગતિ કેરા પરમ સતના તેજલ સ્વરે. ૮૨.

અધૂરી બુદ્ધિના લઘુક બળના, બેક ક્ષણના
રચેલા આદર્શો, લઘુક ઉરશાંતિ, ક્ષણિકતા
મળેલી જીતોની, સતત બસ સંઘર્ષ, સિકતા
વિષેની આ ખેતી થકી ઉપરતિ પામી, રટણા ૮૩.

પ્રભુત્વી પૂર્ણત્વે જનહૃદય જ્યાં જ્યાં પ્રગટશે,
ત્યહીં દિવ્યા શક્તિ અવતરણ લૈ નીડ રચશે,
રચાયા એ નીડે નિજ ગુણ–બલો નવ્ય ખચશે,
નવી સંવાદોની પરમ ઘટના ભવ્ય ઘટશે. ૮૪.

• ધરા લેશે ત્યારે નિજ વિકસને નવ્ય પગલું,
  

લિધેલાં વિષ્ણુએ ત્રય ક્રમણમાં ચોથું ક્રમણ
થશે, એ છે આશા ધરતી ઉરની, ઊર્ધ્વ ગમન
(૩૩) ચહંતું પૃથ્વીનું હૃદય ધબકે આર્તિ–પિગળ્યું. ૮૫.

• અહો પંખી, આ છે ધ્રુવ, મનુજનું આ ધ્રુવ પદ,
  

જગત્-સંઘર્ષોની પરમ અહીં સંવાદઘટના,
અધૂરા ’દર્શોની અહીં જ બનવી પૂર્ણ ફલના,
(૩૪) બધાં અલ્પોનું હ્યાં પરિણમન ભૂમાયુત મુદઃ ૮૬.

• પ્રભુત્વે આરોહી, પ્રભુ તણું લઈ સિદ્ધિ સકલ,
  

ધરાહૈયે પાછું અવતરિત થાવું, પ્રભુ તણી
અહીં આંકી લેવી બૃહત ઋતમુદ્રા, રણઝણી
(૩૫) રહો એ ભવ્યાશે વિકસિત ઉરોનાં શત કુલ. ૮૭.

• વદી એવું મીંચ્યાં નયન કવિએ, એહ વદને
  

સ્ફુરી આભા જાણે ગગન હસતું બ્રાહ્મ પળમાં,
નવાં તેજો કેરા ઉદય તણી આભા અકળમાં
ડુબ્યાં પંખી, શાન્તિ પ્રગટી નવલા સૃષ્ટિસદને. ૮૮.

દૃગો મીંચ્યાં એણે, પણ કર તણી અંગુલિ રહી
રમી વીણાહૈયે, રણઝણ મહા सा ની સતત
રહી ગુંજી, ભાવી પરમ સ્વરની ભૂમિ બૃહત
(૩૬) રચંતી સૃષ્ટિને વ્યથિત ઉર આશા-મધુ વહી. ૮૯.

[કાવ્યની પ્રથમ બે કડીની માફક, આ છેલ્લી બે કડીમાંથી, પ્રથમ કડીની પહેલી પંક્તિનો મોટો ભાગ લઈ, બીજી કડીની પહેલી પંક્તિના છેલ્લા ભાગ સાથે જોડી દઈ અંતિમ ૩૬મી કડી રચાઈ છે, ૩-૪ પંક્તિમાં થોડા ફેરફાર સાથેઃ

વદી એવું મીંચ્યાં નયન કવિએ, અંગુલિ રહી
રહી વીણા હૈયે, રણઝણ મહા सा ની સતત
રહી ગુંજી, ભાવિ સ્વર પરમની ભૂમિ બૃહત
રચંતી સૃષ્ટિને વ્યથિત ઉર કો શાંતિ પ્રવહી. ૩૬.

(નવી રચના)]

[મોટે ભાગે વર્તમાનપત્રો (‘પ્રજાબંધુ', ‘અમૃત બઝાર પત્રિકા’, ‘જન્મ ભૂમિ’)નાં રૅપરના સાંકડી પટ્ટી રૂપના બ્રાઉનપેપરો પર પ્રથમ વાર લખાયેલા આ કાવ્યની એક માસિક પત્રના સુઘડ નાનકડા કાગળ ઉપર ૮૯ કડીઓથી પૂર્ણાહુતિ કરવામાં આવેલી. ત્યાં હમણાં જોવામાં આવ્યું કે ત્યાં એક પંચકોણી તારકનું ચિત્ર દોરીને આ શબ્દો લખાયા હતા? પિકે ત્યાં આમ્રેથી મૃદુલ કુસુમો થયું, લાવો એમાંથી પૂરી કડી કરી કાવ્યની ૯૦ કડી બનાવીએ. એ છેલ્લી કડી નીચેની છે.]

પિકે ત્યાં આમ્રેથી મૃદુલ કુસુમો મંજરી તણાં
ચુંટીને ચંચુથી કવિ શિર પરે વૃષ્ટિ સરજી,
‘અરે, આવી કોની ખુશ દિલ ભરી વ્યક્ત મરજી
થતી?’ શોચી, ઝીલી પિકની કવિએ રમ્ય રમણા. ૯૦

૧૮.૯.૮૫
૯.૦૦ પ્રભાત, પોંડિચેરી