રણ તો રેશમ રેશમ/રક્તાશ્રુની ગોપિત સરવાણી : બુખારા: Difference between revisions

મધ્યાહ્નના સૂર્યના ઝળહળાટમાં એના ઉપર પહેલી નજર પડેલી. ખબર નહીં કેમ, એને જોઈને અજંપ અકળામણનો અનુભવ થવા લાગ્યો. સામસામે ઊભેલા એ બે મહાલયોના એકબીજા સાથે વાતો કરતા પડછાયાની ઓથે નિરાંતે બેઠાં ત્યારે પણ ઉદાસીથી મનને ભરી દેતી લાગણીથી મુક્ત ન થઈ શકાયું. એના સૌંદર્યથી અભિભૂત તો થવાયું, પણ ન જાણે કેમ, એ લાગણી લાંબું ટકી શકી નહીં. બે વિશાળ સ્થાપત્યો સામસામે ઊભેલા હતા. એમાંથી એક મદરેસા હતી ને બીજી મસ્જિદ હતી, અને એ બંને વચાળે એક અત્યંત ઊંચો મિનારો હતો. પત્થર જેવી દેખાતી રતૂમડી ઈંટોના બનેલ એ ત્રણેય સ્થાપત્યો ઉપર ભૂરા રંગનું મીનાકારી કરી હોય તેવું મોઝેઈકનું જડતરકામ તથા ચિત્રકામ અજોડ હતું. અહીં બધું જ ભવ્ય હતું, સુંદર હતું અને અનેરું ઐતિહાસિક મહત્ત્વ ધરાવતું હતું; છતાંય એની આસપાસનું વાતાવરણ કોઈ રહસ્યમય ઉદાસીમાં ઝબકોળાયેલું લાગ્યું.  

મીર એ અરબ મદરેસાની સામે જ ‘મસ્જિદ એ કલાન’ નામનું સ્થાપત્ય હતું. એક સમયમાં મધ્ય એશિયાની મોટામાં મોટી મસ્જિદ હોવાનું માન ધરાવતા આ ભવનનું પ્રાંગણ અત્યંત વિશાળ હતું. દસ હજાર માણસો એકસાથે નમાજ પઢી શકે, તેટલી વિશાળ આ મસ્જિદ મૂળે ઝોરાષ્ટ્રીયન ધર્મસ્થાનક હતું. ઇસ્લામિક અતિક્રમણના સમયગાળામાં એમાં મસ્જિદ બનાવવામાં આવી. ત્યાર બાદ મંગોલોના આક્રમણે એને ઘમરોળી નાખી અને મંગોલોનો સમય પૂરો થયા પછી બુખારાના રાજાએ ઈરાનથી સ્થપતિઓ બોલાવીને એનો પુનરુદ્ધાર કર્યો. માટે જ એ ઈરાનના સ્થાપત્યો સાથે સામ્ય ધરાવે છે. કહેવાય છે કે, વિશ્વવિજયની મહત્ત્વાકાંક્ષાના ઝનૂન સાથે વિવિધ વિસ્તારોને કબજે કરતો ચંગીઝખાન જ્યારે અહીં પહોંચ્યો, ત્યારે આ વિશાળ મકાનને જોઈને ઉદ્ગારી ઊઠ્યો : ‘શું આ તમારા રાજાનો મહેલ છે?’ જવાબમાં મસ્જિદના મૌલવીએ કહ્યું, ‘જી ના, આ રાજાનો નહીં, અલ્લાહનો મહેલ છે.’ ચંગીઝખાન અને એના સૈનિકો ઘોડા ઉપર સવાર હતા. મૌલવીએ કહ્યું, ‘આ અલ્લાહનો દરબાર છે, અહીં એમની અદબ જાળવવા આપ સૌને ઘોડા ઉપરથી ઊતરીને અંદર આવવા વિનંતી છે.’ રાજાએ આંખ મિચકારતાં પોતાના સેનાપતિને કહ્યું, ‘મૌલવી ખરું કહે છે. હવે આરામનો સમય થયો છે.’ સાંકેતિક ભાષાનો આદેશ સમજીને સેનાપતિએ તથા સૈનિકોએ હુમલો કર્યો. મૌલવીને મારી નાખી ઘોડેસવારોએ પરિસરમાં પ્રવેશ કર્યો. બુખારાના લોકોની શ્રદ્ધાનું અપમાન કરવા તથા એમનું આત્મસન્માન તોડવા ચંગીઝખાને મસ્જિદના પરિસરમાં ઘોડાઓનો કોઢાર બનાવ્યો. તેણે અહીં સૈનિકોને મન ફાવે તેમ કરવાની છૂટ આપી તથા અંતે તેણે પરિસરને આગ લગાડી દીધી. મસ્જિદનો મહાવિનાશ કરતાં પહેલાં અહીં એક બીજું અત્યંત જઘન્ય કૃત્ય પણ ચંગીઝખાને કર્યું. તેણે આખાય રાજ્યનાં બાળકોને અહીં બોલાવ્યાં. દરેક બાળકનાં હાથમાં એક લાકડાંની તલવાર પકડાવવામાં આવી. જે બાળકો લાકડાંની તલવાર ઊંચકી શકવાં માટે નાનાં હતાં અથવા એને ઊંચકવાં માટે દુર્બળ હતાં, તે તમામને એણે અહીં ને અહીં મારી નાખ્યાં. જે બાળકો લાકડું ઊંચકીને ચાલી શક્યાં તેમને લશ્કરમાં ભરતી કરવામાં આવ્યાં. જ્યારે લશ્કર કૂચ કરે, ત્યારે સૌથી આગળ આ બાળકોની હારને લાકડું ઊંચકીને ચલાવવામાં આવતી. આમ સામો વાર ઝીલવા માટેની ઢાલ તરીકે તથા ચંગીઝખાનના સૈનિકો માટેની રક્ષક દીવાલ તરીકે એ બાળકોનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો. બાળકો ગુમાવનાર માબાપોએ જ્યારે ચંગીઝખાનને પૂછ્યું કે, ‘શું વાંક હતો, અમારાં બાળકોનો કે એમને આમ નિર્દયતાથી મારી નાખવામાં આવ્યાં?’ જવાબમાં તેણે કહ્યું, ‘ભણેલો માણસ ભૂલો પરથી શીખે છે, જ્યારે શાણો માણસ ભૂલો કરતો જ નથી. હું શાણો છું, આ બાળકો કાલે મોટાં થઈને મારાં દુશ્મન બને, તે પહેલાં મેં એમને મારી નાખ્યાં છે. હવે બાકી બચેલાં લડાઈમાં મરી જશે.’ લાચાર જનતા મનની ભીતર જ લોહીનાં આંસુએ રડી પણ મોંમાંથી એક શબ્દ પણ ઉચ્ચારી ન શકી. સમયાંતરે મસ્જિદનો જીર્ણોદ્ધાર થયો, ત્યારે એનાં પ્રાંગણમાં કત્લ કારયેલ બાળકોની ‘બચ્ચા એ બેગુનાહ’ નામની મજાર બનાવવામાં આવી. દરવેશોએ તથા અહીં આવનાર મૌલવીઓએ લીલાં ને બદલે શ્વેત કપડાં પહેર્યાં ને એમ બાળકોના પવિત્ર આત્માને અંજલિ આપી. મનુષ્યના ઇતિહાસની સૌથી વેદનાજનક પૈકી એક એવી એ ક્ષણ મનની આંખો સમક્ષ તરવરવા લાગી. હું ભગ્ન હૃદયે તથા ઉદાસ ચહેરે ‘બચ્ચા એ બેગુનાહ’ની મજાર જોતી રહી. હવાઓમાં હૃદયને ચીરી નાખતું ક્રંદન ઊભરી આવ્યું. રક્તાશ્રુની સૂકાઈ ગયેલી સરવાણી પુનઃજીવિત થઈ ગઈ જાણે! મજારનું દૃશ્ય સહન ન થઈ શક્યું. એ વાતાવરણમાંથી લગભગ નાસી છૂટતાં કેમ એમ લાગ્યું હશે કે એ ક્ષણે હું વાસ્તવિકતાના અસ્વીકારમાં રેતમાં મોં છુપાવી દેતું કોઈ શાહમૃગ હતી!!