અનુક્રમ/ભટ્ટ નાયકનો ભાવનાવ્યાપાર: Difference between revisions

“તેથી કાવ્યમાં દોષાભાવ-ગુણાલંકારમય હોવાના લક્ષણવાળા, તેમ જ નાટકમાં ચતુર્વિધ અભિનયરૂપ, પોતાનામાં ભરેલા ગાઢ મોહનું નિવારણ કરનાર, વિભાવાદિના સાધારણીકરણરૂપ, અભિધા ઉપરાંતના બીજા અંશ ભાવકત્વવ્યાપારથી ભાવિત થયેલો રસ...ભોગવ્યાપારથી... ભોગવાય છે.”૧

૧. ટી. આર. ચિંતામણિ : idealisation૨ (આદર્શીકરણ કે ભાવનામયીકરણ)

૨. સુશીલકુમાર દે : generalisations૩ (સાધારણીકરણ)

૩. ગંગનાથ ઝા : a presentative potency૪ (આવિષ્કરણવ્યાપાર)

૪. વિષ્ણુપદ ભટ્ટાચાર્ય : સાધારણીકૃતિ – universalization૫

૫. કૃષ્ણચૈતન્યઃ power of generalization૬ (સાધારણીકરણ વ્યાપાર)

૬. નોલી : power of revelation૭ (પ્રકટીકરણવ્યાપાર); power of effectuation૮ (નિષ્પત્તિવ્યાપાર).

૭. મેસન અને પટવર્ધન : universalization૯ (સાર્વત્રિક રૂપ આપવાનો વ્યાપાર); generalisation૧૦ (સાધારણીકરણ).

૮. ડૉ. રાઘવન્‌ : context-limited contemplation૧૧ (સંદર્ભનિયત પરામર્શ), imaginative and sympathetic communion૧૨ (કલ્પનાત્મક અને સમભાવાત્મક હૃદયસંવાદ); imaginative activity of aesthetic contemplation૧૩ (રસપરામર્શનો કલ્પનાત્મક વ્યાપાર).

૯. રામનારાયણ પાઠક : કલ્પનાવ્યાપાર૧૪

૧૦. વિષ્ણુપ્રસાદ ત્રિવેદી : સાધારણીકરણને ભાવનાનો વ્યાપાર કહી તેને કલ્પનાવ્યાપારમાં સમાવે છે.૧૫

૧૧. નગેન્દ્ર : કલ્પના કા વિષય હોના૧૬ (કલ્પનાગત થવું તે)

પહેલાં કાવ્યના શબ્દાર્થ અને ભાવકત્વવ્યાપાર વચ્ચેનો સંબંધ તપાસીએ. એ અંગેની નોંધપાત્ર હકીકત એ છે કે ભટ્ટ નાયકની દૃષ્ટિએ ભાવકત્વ એ કાવ્યાત્મક શબ્દનો એક અંશભૂત વ્યાપાર છેઃ “કાવ્યાત્મક શબ્દ એના ત્રણ અંશભૂત વ્યાપારોને કારણે અન્ય શબ્દોથી જુદો પડે છે. એમાં વાચ્યાર્થવિષયક અભિધાવ્યાપાર, રસાદિવિષયક ભાવકત્વવ્યાપાર અને સહૃદયવિષયક ભોજકત્વવ્યાપાર એ ત્રણ અંશભૂત વ્યાપારો છે.૧૭ અન્ય શબ્દો માત્ર વાચ્યાર્થવિષયક અભિધાવ્યાપાર ધરાવે છે ત્યારે કાવ્યના શબ્દો, એ ઉપરાંત બે બીજા વ્યાપારો પણ ધરાવે છે. આ કાવ્યશબ્દની વિલક્ષણતા કે વિશિષ્ટતા છે.

ભાવકત્વવ્યાપારનો કાવ્યના શબ્દ સાથેનો આ સંબંધ અભ્યાસીઓના લક્ષમાં હંમેશાં સ્પષ્ટપણે રહેલો જણાતો નથી. એથી જ નોલીએ ‘અભિનવભારતી’માં અપાયેલા ભટ્ટ નાયકના મતના અનુવાદમાં ભાવત્વકવ્યાપારનું  ‘a special power assumed by words in poetry and drama’૧૮ એમ શબ્દો વાપર્યા છે તે ધ્યાન ખેંચે છે. ડૉ. રાઘવને પણ કાવ્યની ઉક્તિનો એ વ્યાપાર હોવા પર સતત ભાર મૂક્યો છે :

“Bhvakatva...is due to certain elements of beauty in expression s’abdarth...”૧૯

“a power in poetic and dramatic expression called Bhavana...”૨૦

“...the Bhavana s’akti for poetic expression and dramatic action”૨૧

“...a power in poetic expression called Bhavana”૨૨

૧. દેશપાંડે : “કાવ્યગત શબ્દો મેં સ્થિત યહ સાધારણીકરણવ્યાપાર હી ભાવના હૈ.”૨૩

૨. રામપ્રસાદ બક્ષી. : “નાયકનાયિકાની આવી સ્થલકાલવ્યક્તિઃ આદિની વિશિષ્ટતાઓથી રહિત, કેવળ કાન્ત અને કાન્તા એ પ્રકારની પ્રતીતિ થાય અને એવી પ્રતીતિ માટે સહૃદયની મનોભૂમિ પણ પોતાના વ્યક્તિત્વના વિસ્મરણથી તૈયાર બની રહે એ ઘટનાને ‘ભાવના’ અથવા ‘ભાવકત્વ’ એવું નામ ભટ્ટ નાયકે આપ્યું છે.”૨૪

૩. મેસન અને પટવર્ધન “Bhavana is the same as sadharanikaran”૨૫

પણ ભાવકત્વવ્યાપાર અને સાધારણીકરણ એક હોવા સંભવ છે  ખરો? ડૉ. પ્રેમસ્વરૂપ ગુપ્ત ભાવકત્વ અને સાધારણીકરણ સાવ પર્યાયવાચી હોવાની ના પાડે છે.૨૬ રામનારાયણ પાઠક ભટ્ટ નાયકે ભાવકત્વ અને સાધારણીકરણને એક કહ્યો છે એમ નોંધે છે પણ સમજાવે છે કે “ભાવકત્વ એ જ સાધારણીકરણ એમ કહેવામાં ભાવકત્વનો અર્થ કોઈ રીતે આવતો નથી, અને ભાવકત્વવ્યાપારને લીધે સાધારણીકરણ થાય છે. એમ કહેવામાં બન્ને શબ્દોને પોતપોતાનો સંપૂર્ણ અર્થ મળે છે.”૨૭ ઉપરાંત, અભ્યાસીઓએ સાધારણીકરણને ભાવકત્વવ્યાપારના એક ‘કાર્ય’ તરીકે પણ દર્શાવેલ છે, જેમ કે, —

૧. નોલી : “The specific task of this power... is generalization or universalization of the things presented or described.”૨૮

૨. મેસન અને પટવર્ધન : “This function of universalisation (bhavakatva)...is in fact...responsible for making the vibhavas etc, universal”૨૯

ખરો મુદ્દો આ છે. જો ભાવકત્વવ્યાપાર દ્વારા ભટ્ટ નાયકને સાધારણીકરણનો વ્યાપાર જ અભિપ્રેત હોય તો એ જુદી સંજ્ઞા વાપરે શા માટે? વસ્તુતઃ ભટ્ટ નાયકે ભાવકત્વવ્યાપારનાં, પરસ્પર સંકળાયેલાં છતાં, બે કાર્યો વર્ણવ્યાં છે : ૧. સંવિતમાં વ્યાપેલો નિબિડ મોહ દૂર કરવો (અને શુદ્ધ સત્ત્વોદ્રેકની અવસ્થા નિપજાવવી) ૨. વિભાવાદિને સાધારણ સ્વરૂપે ઉદ્‌ભાસિત કરવા. એટલે ભટ્ટ નાયકની દૃષ્ટિએ ઉક્તિવૈશિષ્ટ્યથી ભાવકત્વવ્યાપાર જન્મે છે અને ભાવકત્વવ્યાપારથી મોહનિવારણ અને સાધારણીકરણ થાય છે. ભાવકત્વવ્યાપારથી થાય છે એમ ન કહેવું હોય તો ભાવકત્વવ્યાપારમાં થાય છે એમ પણ કહી શકાય. એટલે કે એ ભાવકત્વવ્યાપારના ઘટક અંશો છે, એમાં અંતર્ગત પ્રક્રિયાઓ છે. પણ એ રીતે પણ ભાવકત્વવ્યાપાર અને સાધારણીકરણને પર્યાયરૂપ તો ન જ ગણી શકાય. ભાવકત્વવ્યાપારની અંતર્ગત આ બે મુખ્ય પ્રક્રિયાઓ, છતાં એ ઉપરાંત પણ બીજું ઘણું ભાવકત્વવ્યાપારમાં અભિપ્રેત હોઈ શકે.

૧. મીમાંસામાં ‘ભાવના’ને ‘ભવિતુર્ભવનાનુકુલો ભાવકવ્યાપારવિશેષઃ’ (નિર્માણ પામવાની વસ્તુ પ્રત્યે અનુકૂળ, નિર્માતાનો વ્યાપાર કે પ્રયત્ન) તરીકે ઓળખાવવામાં આવેલ છે.૩૦

૨. ‘રસગંગાધર’માં જગન્નાથે ‘ભાવનાવિશેષ’ને પુનર્પુનરનુંસન્ધાનાસ્મા’ (પુનઃ પુનઃ અનુસંધાનના લક્ષણવાળો) કહ્યો છે અને એને કાવ્યાનંદની લોકોત્તરતાનું કારણ ગણાવેલ છે.૩૧ ‘તારે ત્યાં પુત્ર જન્મ્યો’ એવા લૌકિક વાક્યમાં આ જાતનો ભાવનાવ્યાપાર પ્રવર્તતો નથી, કાવ્યવાક્યમાં પ્રવર્તે છે એમ એ સમજાવે છે.

‘દ્રુતે ચિત્તે વિનિક્ષિપ્ત સ્વકારો વસ્તુ વસ્તુના |

સંસ્કારવાસનાભાવભાવનાશબ્દભાગસૌ ||૩૨

આ દૃષ્ટિએ રામનારાયણ પાઠકે ભાવકત્વવ્યાપારનું કરેલું અર્થઘટન નોંધપાત્ર છે : “ભાવકત્વવ્યાપાર એટલે કાવ્યાનુભવને ભાવવાનો – કાવ્યાનુભવને ભાવનાગત કરવાનો, કાવ્યાનુભવ સાથે તન્મય થવાનો વ્યાપાર.” “ભાવનાવ્યાપારને કલ્પના કહી શકાય. કલ્પનાનો અર્થ એમાં આવી જાય છે, પણ કલ્પના કરતાં હું ભાવકત્વવ્યાપાર શબ્દ વધારે સારો ગણું છું. ભાવકત્વ કે ભાવનામાં રસેપ્સાથી કાવ્યકૃતિ તરફ ધ્યાન જવું, એ તરફ ઉન્મુખ થવું ત્યાંથી માંડીને, કાવ્યકૃતિના અર્થને મનોગત કરવો, તેનું પરિશીલન કરવું, તેની સાથે તન્મય, તદ્રૂપ કે તદાકાર થવું અને તેનું આસ્વાદન કરવું એ આખી પ્રક્રિયા આવી જાય છે.”૩૩

ભટ્ટ નાયક જે સ્થાને ભાવનાવ્યાપારને મૂકે છે ત્યાં અભિનવગુપ્ત ધ્વનિવ્યાપારને મૂકે છે. (ભોગવ્યાપારને પણ એ ધ્વનિવ્યાપારમાં જ સમાવી લે છે.) ધ્વનિ પણ વિશિષ્ટ કાવ્યશબ્દને કારણે સ્ફુરે છે અને રસનો અનુભવ કરાવે છે. એ રીતે, ભટ્ટ નાયકે કંઈ નવું કહ્યું નથી એવી ટીકા પણ અભિનવગુપ્ત કરે છે.૩૪ પણ પ્રશ્ન એ છે કે ‘ધ્વનિ’ અને ‘ભાવના’ એ બે એક જ વ્યાપારો હોય તો એ બંનેમાંથી કઈ સંજ્ઞા વધારે સમુચિત છે, કાવ્યાનુભવની ઘટનાને એના ખરા સ્વરૂપમાં સમજાવવા સમર્થ છે? ધ્વનિમાં તો રસધ્વનિ ઉપરાંત વસ્તુધ્વનિ અને અલંકારધ્વનિ એવા પ્રભેદો પણ પડે છે, તેમ જ એક બાજુ વસ્તુધ્વનિ અને અલંકારધ્વનિ તથા બીજી બાજુ રસધ્વનિ – એમની વચ્ચેની ખાઈ ઘણી મોટી છે.૩૫ એટલે ધ્વનિવ્યાપાર એક વ્યાપક સ્વરૂપનો વ્યાપાર બની રહે છે; ત્યારે ભાવના તો કેવળ રસલક્ષી વ્યાપાર છે અને અભિમુખતા, આસ્વાદયોગ્યતા, પરામર્શ, તદ્રૂપતા એવા અનેક સહચારી અર્થો એ વ્યક્ત કરી શકે છે.