પન્નાલાલ પટેલ : ગુજરાતી ગ્રંથકાર શ્રેણી/પન્નાલાલ પટેલ-૨: Difference between revisions

આ નિવેદનમાંથી એમ સ્પષ્ટ થાય છે કે એ સમયે આવુંતેવું જે કંઈ સાહિત્ય તેમણે વાંચેલું, તે તો કેવળ વાર્તારસથી પ્રેરાઈને જ. એમાં જે તે લેખકની વાર્તાકળાને સમજવાનો કે તેની શૈલીનો પરિચય કરવાનો તેમનો જરીકે આશય નહોતો. ભવિષ્યમાં પોતે કથાલેખક બનવાના છે તે માટે સજ્જતા કેળવવી જોઈએ એ જાતની, કે એક સમર્થ વાર્તાસર્જકની પોતાનામાં ક્ષમતા પડી છે એવી યે, કશી સભાનતા તેમના મનમાં ત્યારે જન્મી જ નહોતી. ઉમાશંકરને એક તબક્કે એમ લાગ્યું હતું કે પોતાના એકાંકી સંગ્રહ ‘સાપના ભારા’ની રચનાઓ જોઈને પન્નાલાલમાં લેખક બનવાના કોડ જાગેલા. એ એકાંકીઓમાં તેમણે ઉત્તર ગુજરાતના ગ્રામજીવનની ભૂમિકા પર રહીને લોકજીવનનાં દુઃખોને જે રીતે વાચા આપી, જે જાતનાં પ્રાકૃત સ્તરનાં પાત્રો રચ્યાં, અને તળપદી લોક-બાનીનો જે રીતે સામર્થ્યપૂર્વક વિનિયોગ કર્યો, તે જાણ્યા પછી, આને જ જો સાહિત્ય કહેતા હોય તો તો હું ય એવું લખી શકું, એવી પન્નાલાલમાં શ્રદ્ધા બંધાઈ હશે. એમ તેમનું માનવું હતું. પણ ઉમાશંકરનાં એ એકાંકીઓ, પોતે લખવા માંડ્યું ત્યાં સુધી તેમણે જોયાં જ નહોતા એવો પન્નાલાલે પાછળથી ખુલાસો કર્યો છે.૧૦ એ રીતે એ ગ્રંથની પ્રેરણાનો મુદ્દો ય રહેતો નથી.

અને, એટલે જ, સાવ ઓછું ભણેલા પન્નાલાલમાં સર્જકશક્તિનો આવો એકાએક આવિર્ભાવ શી રીતે થયો એ વિશે. એ સમયના વાચકવર્ગમાં જ નહિ, વિદ્વાનોમાં ય કુતૂહલ જન્મ્યું દેખાય છે. પન્નાલાલના અતિ નિકટના સાહિત્યકાર મિત્ર અને માર્ગદર્શક સુંદરમે આ વિશે એમ કહ્યું હતું : “આકસ્મિક રીતે જ જેનામાં સાહિત્યસર્જક શક્તિ વાંસની ગાંઠ પેઠે ફૂટી નીકળી હોય એવા ગુજરાતના લેખકોમાં પન્નાલાલનું નામ મૂકી શકાય.”૧૧ અને, હકીકતમાં, ખુદ પન્નાલાલને પોતાની અંદરથી ફૂટી નીકળેલી સર્જકચેતના વિશે આજ સુધી વિસ્મય રહ્યા કર્યું છે! તેમણે ‘મળેલા જીવનું’ લેખન માત્ર બાવીસ-ચોવીસ દિવસમાં એકધારી ચાલતી કલમે પૂરું કરેલું. એ ઘટનાને ‘સર્જન નહીં, અવતરણ કહું’૧૨ એમ કહીને તેઓ બિરદાવતા રહ્યા છે. કોઈ દૈવી પ્રેરણાથી આખી ય કથા સીધેસીધી તેમના માનસમાં ઊતરી આવી હતી. એવી તેમની માન્યતા બંધાઈ ચૂકી છે. પાછળથી પોતાના કથાસર્જનની કેફિયત આપવાના પ્રસંગો આવ્યા ત્યારે પોતાના સાહિત્ય પાછળ એક યા બીજી રીતે-કોઈક વાર ‘અગમનિગમ’ના અવતરણરૂપે, તો કોઈક વાર ‘કરુણામયી સરસ્વતીની કૃપા’ રૂપે – કોઈક અગમ્ય શક્તિ કામ કરી રહી હોવાનો તેમણે નિર્દેશ જ કર્યો છે. છેક હમણાં, ૧૯૮૦માં, વડોદરામાં મળેલા ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના ૩૦મા અધિવેશનમાં સર્જનવિભાગના પ્રમુખ તરીકે આપેલા વ્યાખ્યાનમાં કહ્યું : “સર્જનપ્રક્રિયા વિષે ટૂંકમાં કહું તો – બીજા સર્જકોની તો મને ખબર નથી. પણ મારા વિષે તો ઘણી વાર એવું બનતું આવેલું છે કે અણધારી રીતે બધું પ્રગટતું ને ગોઠવાતું આવતું હોય છે. પૌરાણિક સર્જનો વખતે તો એવો એવો અનુભવ થયેલો છે કે મારે એને ચમત્કાર જ કહેવો પડે. ચમત્કાર સિવાય શિવપાર્વતીનું એટલે કે ‘પૃથ્વીની ઉત્ક્રાંતિકથા’નું સર્જન શક્ય જ ન બન્યું હોત.”૧૩

“માત્ર એક વસ્તુ પર તમારું ધ્યાન ખેંચવા મન થાય છે, જોકે ન ખેંચું એમ પણ થાય છે. એ છે તમારી કલાદૃષ્ટિને વિષે. તમે જાણે કે પ્રભુકૃપાથી – પ્રભુપ્રસાદથી – લખતા થયા અને લખો છો એમ મને હંમેશાં લાગ્યું છે. અને વાર્તાની કળા તમારા હાથમાં, ગામડામાં કુશળ વાર્તા કહેનાર હોય છે તેવી રીતે આવી ગઈ છે. પણ જ્યારે તમારે મોટી સામગ્રી ઉપયોગમાં લેવાની હોય, ત્યારે એ વાર્તા ઉપર, વાર્તાની લખાવટની અંદર બુદ્ધિપૂર્વકનો દૃષ્ટિપાત થતો રહે, ખાસ કરીને એના કસબની દૃષ્ટિએ, એ મને જરૂરી લાગે છે. કદાચ મારું કહેવું તમને પત્રમાં બધું સ્પષ્ટ નહિ સમજાવી શકું. તમારી વાર્તાકલાને મર્યાદિત કરતી વસ્તુ કઈ છે એનો વિચાર કરતાં મને આ વસ્તુ લાગી છે. તમારી વાર્તામાં ઘણો ઉત્તમ સંભાર – મસાલો છે. પણ તેને જગતની ઉત્તમ વાર્તાઓમાં મૂકી શકાય કે નહિ એ વિચારતાં મને તેમાં આ જાગ્રત કલાકારની ગેરહાજરી દેખાય છે. એ ગેરહાજરીને લીધે વાર્તાને કસબનો જે ઓપ આવવો જોઈએ તે ઓપ આવતો રહી જાય છે.”૧૪

“એવી જ એક બીજી વસ્તુ છે જીવનના એક જાગ્રત અને ઉચ્ચ દ્રષ્ટાની. એ તો તમે જેટલા દ્રષ્ટા બનશો તેટલું જ દર્શન તેમાં આવશે. એવી દૃષ્ટિ પણ તમારી પાસે છે. જીવનનાં ઘણાં પાણી પણ તમે પીધાં છે, પણ હજી એ વધારે પીવાનાં છે. તેમ થતાં જીવનના હજી વધારે ઊંડા પ્રવાહોને તમે પકડી શકશો અને આખા જીવનને તેના ભયાનકમાં ભયાનક અને ઉત્તમમાં ઉત્તમ રૂપે ચીતરી શકશો” વગેરે.૧૫<

‘માનવીની ભવાઈ’ – કથાત્રયીનું અવલોકન કરતાં રઘુવીરે પણ પન્નાલાલની દૃષ્ટિસીમાનો જે રીતે નિર્દેશ કર્યો હતો, તે ય ધ્યાનાર્હ છે : “વસ્તુસ્થિતિ જોતાં એમ કહી શકાય કે પન્નાલાલ આપણા નાના લેખકોમાં મોટા અને મોટા લેખકોમાં નાના છે. સૃષ્ટિના પરિઘને એ ત્રિજ્યાથી સ્પર્શે છે, વ્યાસથી નહિ.”૧૬

તેમાંય નવલકથામાં તો એવું જ લાગ્યું છે. જાણે ખુદ પેલાં પાત્રો જ પોતાનું ભાવિ બાંધતાં ન જતાં હોય!”૧૭

પછીથી, ’૭૭માં પણ, બીજા એક પ્રસંગે તેમણે આ જાતની કેફિયત આપી છે : “વાર્તા કે નવલકથા લખતી વેળા હું સદંતર રીતે એ પ્રકારના વાતાવરણમાં મુકાઈ જાઉં છું.”૧૮ વગેરે.

મૂળ મુદ્દો એ છે કે પન્નાલાલ, કોઈ પણ સાચા સર્જકમાં અનિવાર્ય હોય એવું, અતિ તીવ્ર સંવેદનપટુ ચિત્ત ધરાવે છે. લોકજીવનના અપારવિધ અનુભવોમાંથી તેઓ પસાર થયા છે. અલબત્ત, વિષમ કપરા સંજોગોમાંથી, આમ જુઓ તો, અસંખ્ય કમનસીબ માણસો રોજેરોજ ગુજરતાં જ હોય છે. પણ પન્નાલાલમાં એ અનુભવોનો ગહનતર તાગ લેનારી જરૂર કોઈ અંતર્દૃષ્ટિ ખીલી આવી હોવી જોઈએ. સામાન્ય માનવી જ્યાં લાગણીઓની ભીંસમાં રૂંધાય છે કે મૂઢ બને છે, ત્યાં પન્નાલાલ જેવો સર્જક જીવનની ગહન ગતિને ઓળખી લેતો દેખાય છે. અને આ જાતની રહસ્યોપલબ્ધિ જ તેમનામાં પ્રબળ સિસૃક્ષારૂપે ગતિશીલ બની હોય એમ સમજાય છે. એક પ્રસંગે તેમણે સ્પષ્ટ પણ કર્યું છે : “...હું અત્યારે જોઈ શકું છું કે મારી આ સમજદારી ચિંતનથી કે વાચનથી કે અમુક વ્યક્તિઓના સંસર્ગમાંથી આવેલી નથી, પણ જીવનના અનુભવોમાંથી પ્રગટેલી હોય એવું મને લાગે છે.”૧૯ તેમણે વળી એમ પણ ઉમેર્યું છે : “ટૂંકમાં, મારાં સર્જનો ઉપર મારી જ પોતાની અસર છે ને તે પણ હજી તો અડધીપડધી ઊતરી છે.”૨૦ તેમનો આ ખ્યાલ સહેજે સ્વીકારી શકાય તેમ છે.

પન્નાલાલની કથાસૃષ્ટિના વ્યાપ (range)નો ખ્યાલ કરતાં બીજો એક મુદ્દો બહાર આવે છે. તેમની મોટા ભાગની નવલકથાઓ અને ટૂંકી વાર્તાઓ તરુણતરુણીના પ્રણયસંબંધમાં કે લગ્નજીવનમાં ઊભી થતી ગૂંચોની આસપાસ રચાયેલી છે. જોકે પ્રેમ–મિલન, વિરહ કે વૈફલ્યના કે લગ્નજીવનના પ્રશ્નો કંઈ નવા નથી. પણ આ જાતના વિષયની માવજત કરવામાં કે તેનું નિર્વહણ કરવામાં પન્નાલાલની વિશેષતા છતી થાય છે. તેમાંયે નારી પાત્રોના આલેખનમાં પન્નાલાલ એકદમ નિરાળા તરી આવે છે. ઝમકુ, જીવી, રાજુ, ચંપા, કેસરી, ઝૂમી, લાડુ, નવલ, રતન અને દરિયાવ જેવાં નારીપાત્રોનું હૃદય પન્નાલાલે જે માર્મિક સૂઝથી ખુલ્લું કર્યું છે, તેમાંથી આપણે એમ માનવા પ્રેરાઈએ કે કોઈક પ્રેયોમૂર્તિ શી નારીને ઓળખવાની મથામણમાંથી એ પાત્રો સાકાર થયાં હશે. પોતાની સર્જકતાને પ્રેરતાં બળોની વાત કરતાં તેમણે સ્વીકાર્યું ય છે : “હકીકતમાં તો મારા ઉપર મારામાં રહેલા પેલા સહજ તત્ત્વને એક યા બીજી રીતે સ્પર્શી જતા નારીતત્ત્વના ઋણ સિવાય ભાગ્યે જ કોઈનું ઋણ હશે.”૨૧ તેમની કથાસૃષ્ટિમાં પ્રણય અને લગ્નના પ્રશ્નો નિમિત્તે માનવહૃદય વારંવાર જે રંગદર્શી ઘેરાશ ધારણ કરે છે. તેના મૂળમાં જાણે કે તેમનામાં રહેલા સર્જકની કોઈ ઝંખનાના ‘નારીતત્ત્વ’ની ખોજ રહી છે!

“The question comes back, thus, obviously to the kind and degree of the artist’s prime sensibility which is the soil out of which his subject springs. The quality and capacity of that soil, its ability to ‘grow’ with due freshness and straightness any vision of life represents strongly or weakly the projected morality.”૨૨ પન્નાલાલની પ્રભાવક નીવડેલી પ્રણયવિષયક નવલકથાઓ અને ટૂંકી વાર્તાઓ ઘણુંખરું આવી કોઈ એક Prime Sensibilityમાંથી પાંગરી આવી છે.

“આજે પાછળ નજર કરતાં પન્નાલાલના કલાકાર જીવનનું પગેરું એ લાગણીની એમની ઊંડી આરતમાં મળે છે. તક મળી હોત તો કદાચ એ કંઠ્ય સંગીતના ઉમદા કલાકાર નીવડ્યા હોત. પણ અનુભવવશાત્‌ જગતને અનેક બિંદુઓએ સ્પર્શવાની તકો એમને મળી હતી. એ બધો અનુભવ સંભાર એક સારા કથાલેખક થવામાં એમને ખપ લાગ્યો. પણ જોવા જતાં પન્નાલાલના કથાલેખનમાં સંગીત જીવાતુભૂત તત્ત્વ ગણાશે. કથ્ય લાગણીઓનાં આરોહ-અવરોહ, મિલાવટ, મીંડ આદિમાં અને આખી કથાના સંઘટનમાં સંગીતકલાનો પ્રભાવ વરતાશે. ખાસ કરીને ‘વળામણાં’, ‘મળેલા જીવ’ અને ‘માનવીની ભવાઈ’માં.”૨૩

આપણને સૌને હવે એટલું તો સ્પષ્ટ થઈ ગયું છે કે પન્નાલાલની પ્રતિભાના સૌથી વધુ રમણીય અને પ્રભાવક ઉન્મેષો તેમની જાનપદી નવલકથાઓ અને જાનપદી ટૂંકી વાર્તાઓમાં, તેમાં યે વિશેષ કરીને આરંભકાળની કૃતિઓમાં, જોવા મળ્યા. માંડલીની જે નાનકડી દુનિયામાં તેઓ જન્મ્યા અને ઊછર્યા, અને ‘ખેતી’ની ‘ભવાઈ’માં જોતરાયા, તે આખીયે લોકસૃષ્ટિનો તેમને નક્કર અને સાચુકલો અનુભવ મળ્યો હતો. ત્યાંનાં માનવીઓનાં સુખદુઃખ, તેમનાં રાગદ્વેષ, વેરઝેર, કજિયાકંકાસ અને તેમની કુટિલ રીતિનીતિ, તેમનાં ઉલ્લાસ, આશાઅરમાન અને તેમની વિટંબણાઓ – બધું ય તેમની રગેરગમાં ઊતરી ચૂક્યું હતું. એ લોકસૃષ્ટિને પ્રેરનારાં આદિમ્‌ બળો અને તેની પ્રાકૃતતાઓનો તેમને ખ્યાલ આવી ગયો હતો. ધરતીના પટ પર જીવતી માનવજાતિમાં સદ્‌અસદ્‌ તત્ત્વોની ભાતીગળ ઝાંય રચાવા પામી છે એ વાત તેમનામાં રહેલા તટસ્થ દ્રષ્ટાએ સહજ જ પ્રત્યક્ષ કરી લીધી છે. માનવી કેવળ સદ્‌ગુણો કે દુર્ગુણોની મૂર્તિ નથી : સત્‌અસત્‌ના  તાણાવાણા તેના અસ્તિત્વના પોતામાં અજબના મોહક રંગો ધરે છે. પન્નાલાલની સંવેદનશીલતાની બાબતમાં કદાચ સૌથી મહત્ત્વનો મુદ્દો એ છે કે જીવનમાં પડેલી કૂટ દુર્ભેદ્ય એવી દુરિત(evil)ની સત્તાનો તેમને ગાઢ પરિચય છે. બલકે તેમના જીવનદર્શનમાં તેનો મૂળભૂત તત્ત્વ તરીકે સ્વીકાર છે, ‘માનવીની ભવાઈ’માં માલીનું પાત્ર એ આવા દુરિતતત્ત્વનો જીવતોજાગતો નમૂનો છે. ‘માનવીની ભવાઈ’ પૂરતું તો એમ કહી શકાય કે સંતના જેવી કઠોર નિર્મમતા કેળવીને લોકજીવનના ગૂઢ આંતર પ્રવાહો આલેખવાનું તેમનું વલણ રહ્યું છે. જીવનમાં કેવળ આદર્શવાદ નહિ, માંગલ્યવાદ કે પ્રગતિવાદ નહિ; કોઈ પણ વાદનું ઓથું લીધા વિના નગ્ન વાસ્તવિકતાને ઝીલવા તેઓ ત્યાં આતુર રહ્યા છે. તેઓ જે પાત્રોની વાત લઈ બેઠા છે તે ધરતીની ધૂળમાંથી રચાયાં છે. ધરતીની સ્થૂળતા, પ્રાકૃતતા અને નક્કરતા તેમના અસ્તિત્વમાં ઊતરી આવ્યાં છે. ‘માનવીની ભવાઈ’ના છેલ્લા પ્રકરણ ‘ઉજ્જડ આભલે અમી’ની ઘટના આ સંદર્ભમાં ઉલ્લેખી શકાય. કારમા ભીષણ દુકાળના દિવસોમાં, વગડાના એકાંત વચ્ચે, રાજુ કાળુને સ્તનપાન કરે, એવો પ્રસંગ પન્નાલાલે ત્યાં વર્ણવ્યો છે. ઉમાશંકર૨૫ સુંદરમ્‌૨૬<અને દર્શક૨૭ જેવા પ્રતિષ્ઠિત વિદ્વાનોને આ પ્રસંગ ગમ્યો નથી અલબત્ત, જુદી જુદી રીતે તેમણે એની ટીકા કરી છે. પણ માનવપ્રતિમા વિશે પન્નાલાલે જે અંતર્દૃષ્ટિ કેળવી હતી તેને અનુરૂપ જ એ પ્રસંગ ઊભો કર્યો છે, તેમણે એ વિશે પોતાની માન્યતા સાચી અને પ્રામાણિક હોવાનું ય કહ્યું છે : “...મારા હિસાબે હું આવતી કાલનો, બલકે એની ય આવતી કાલનો લેખક છું. જેમ કે, ‘માનવીની ભવાઈ’નું છેલ્લું પ્રકરણ. આ પ્રસંગ નિરૂપતી વખતે મને પૂરેપૂરો ભય હતો કે આપણા વિદ્વાનો ને વિવેચકો આને આવકારશે નહિ. છતાંય મેં પેલી મારા દિલમાં પડેલી સહજતા કહો, અથવા તો જીવનની સમજદારી કે દર્શન કહો, ગમે તે નામ આપો, પણ તેમાં રહેલી પ્રતીતિના આધારે હું આ પ્રસંગ નિરૂપ્યા વગર રહી શક્યો નહિ.”૨૮ સર્જક તરીકે પન્નાલાલનો આ અભિગમ પ્રશસ્ય લાગે છે. જોકે જીવન વિશેની આ જાતની ‘સહજતા’ કે ‘સમજદારી’ તેમની પાછળની કથાઓમાં એટલી તીવ્રતાથી પ્રગટ્યાં નથી. જાણ્યે-અજાણ્યેય તેમનામાં રંગરાગી વલણો બળવાન બનતાં રહ્યાં છે. વાર્તારસની માવજત કરવા જતાં તેમાં રંજક તત્ત્વોનો પ્રવેશ થતો રહ્યો છે.

હકીકતમાં, જીવનની વાસ્તવિકતાને પન્નાલાલે બે સ્તરોએથી એકીસાથે પકડવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે : બાહ્ય સ્તરેથી સંકુલ ગતિવિધિવાળા સમાજજીવનની વાસ્તવિકતા અને આંતરિક સ્તરેથી પાત્રોના હૃદયની સંકુલ સંચલનાનું મનોવૈજ્ઞાનિક વાસ્તવ એમ બે સ્તરોએથી એકીસાથે આલેખન કરવાનો તેમનો ઉપક્રમ રહ્યો છે. માનવમનની લીલા આલેખવામાં પન્નાલાલે પ્રશસ્ય સૂઝ બતાવી છે, એ વાત આપણી વિવેચનાએ ફરી ફરીને નોંધી છે. તેમની એ જાતની શક્તિનો સ્વીકાર કરતાં ઉમાશંકર કહે છે : ‘પન્નાલાલનું મુખ્ય બળ માનવહૃદયની એમની સહજ સૂઝમાં છે. માણસના હૃદયની વાત પર એમની પકડ હોય છે. અને એને લીધે ભાવકના હૃદય પર એ પકડ જમાવે છે. માનવહૃદયની તે તે વાત તેમને પ્રત્યક્ષ હોય છે. અને આપણને પણ એ પ્રત્યક્ષ કરાવે છે, બલકે એ ઉપરથી એમને પ્રત્યક્ષ છે એનો પુરાવો મળે છે.”૨૯ “રચના અંગે બદલાતા ખયાલોમાં પાંચકા, દસકા, બે દસકા પછી પણ જો પ્રત્યક્ષીકરણ – ને તે પણ માનવહૃદયની લાગણી અંગેનું પ્રત્યક્ષીકરણ – એનું કથનકલામાં સ્થાન હશે તો પન્નાલાલ જેવા કલાકારને જરીકે સોસવું નહીં પડે.”૩૦

પન્નાલાલની ટૂંકી વાર્તાઓના સંદર્ભે અનંતરાય રાવળે પણ નોંધ્યું છે : “...એ અનુભવ-નિરીક્ષણ-લબ્ધ જીવનપરિચયમાંથી કોઈ અજબ હૈયાઉકલતથી એમણે વાર્તાઓ કોરી કાઢી છે. વાર્તાઓ તો માનવીઓની જ હોય ને? એ માનવીઓનાં હૈયામાં પરિચિત પ્રવેશના અદ્‌ભુત ઇલમથી પેસી જઈ એમની આંતર વૃત્તિલીલા અપૂર્વ કૌશલથી નિરૂપતાં એમને આવડે છે.”૩૧અનંતરાયનું આ મંતવ્ય તેમની નવલકથાઓ માટે ય એટલું જ સાચું અને તેથી પ્રસ્તુત બની રહે છે.