શબ્દલોક/આપણા સાહિત્યવિવેચનમાં પ્રકારલક્ષી અભિગમ: Difference between revisions

સહૃદયોનો અનુભવ અહીં મહત્ત્વનો બની રહે છે. આપણે જાણીએ છીએ કે કોઈ પણ સંકુલ બહુપરિમાણી કૃતિને પામવાના પ્રયત્નોમાં ‘પ્રકાર’ વિશેની સમજ ઘણીયે વાર એની સંકુલ ભાતો પકડવાને અમુક strategic points તરફ નિર્દેશ કરી રહે છે. અતિ સંકુલ સૂક્ષ્મ અર્થની ભાતો, જે સામાન્ય રીતે તો દુર્ગ્રાહ્ય કે દુર્ભેદ્ય બની રહેલી લાગે, અથવા પ્રચ્છન્ન બની જતાં અગ્રાહ્ય લાગે, તેને સમગ્રતામાં પામવાને સહૃદયે પોતાના perceptionને અમુક રીતે યોજવાનું રહે. દરેક સહૃદય, ખરેખર તો, સાહિત્યકૃતિના પહેલા પહેલા મુકાબલા(encounter)માં એના ‘આકાર’ કે ‘પ્રકાર’ વિશે અમુક રીતે પોતાને orient કરી લઈને ચાલતો હોય છે. આસ્વાદ-અવબોધની ચૈતસિક પ્રક્રિયા, એ રીતે, ઘણી સૂક્ષ્મ જટિલ પ્રક્રિયા છે. એમાં સભાન કે અભાનપણેય કળા વિશેના પૂર્વ-પરિચિત ખ્યાલોનું ઓછુંવત્તું અનુસંધાન રહેતું જ હોય છે. કૃતિના ‘આકાર’ કે ‘પ્રકાર’ વિશે એના સર્જકનો, વિવેચકનો કે અન્ય વ્યક્તિઓનો ઓછોવત્તો સંકેત પણ એમાં પથપ્રકાશક બની રહે, એ પણ સ્વાભાવિક છે. એવો કોઈ સંકેત ન મળ્યો હોય ત્યાં, કૃતિનો પ્રગટ ‘આકાર’ (જે ઘણી વાર ગદ્યપદ્યની વિશિષ્ટ તરાહો ધરાવે છે, અને મુદ્રણના રૂપમાંય જેને પકડી શકાય છે), કૃતિનું કદ, રચનાતંત્ર કે ભાષાશૈલી પણ એ દિશામાં સંકેત કરી આપે છે. આ બાબતમાં એમ પણ બને કે એ કૃતિમાં પ્રવેશ કર્યા પછી એના ‘આકાર’ કે ‘પ્રકાર’ વિશેનો પૂર્વગૃહીત ખ્યાલ વાચકને બદલવો પડે. આખી કૃતિના પઠન-અધ્યયનની ક્ષણોમાં પસાર થતાં તે વિશેના પૂર્વસ્વીકૃત ખ્યાલ દૃઢ થાય, કે પછી નિર્મૂળ પણ થાય. કૃતિના આસ્વાદની આખી ચૈતસિક ઘટનામાં જોકે આવી કેઈ ‘પ્રકાર’-વિષયક પ્રતીતિનું આસ્વાદથી સ્વતંત્ર કે નિરપેક્ષ કશું જ મૂલ્ય નથીઃ એ તો આસ્વાદની પ્રક્રિયામાં અનેકવિધ અર્થસભર ભાતો (patterns)ને જોડવા-વિરોધાવવા અર્થે જે રીતે સહાયક બને છે – બની શકે છે – તેટલા પૂરતું જ તેનું મહત્ત્વ ઠરે છે.

કૃતિનો ‘આકાર’ (Form) અને ‘પ્રકાર’ (Genre) એ બે ખ્યાલો વચ્ચે ગૂંચવાડો થવા ન દેવો જોઈએ. ‘આકાર’ સંજ્ઞા, અલબત્ત, ઘણી સંદિગ્ધ છે. તેની સ્પષ્ટ સુરેખ વ્યાખ્યા કરવાના વિદ્વાનોના પ્રયત્નો ઝાઝા સફળ રહ્યા નથી એમ પણ કહી શકાય; તોપણ એ વિશે એટલું તો ચોક્કસપણે કહી શકાય કે ‘આકાર’ એ કૃતિના વિશિષ્ટ રચનાતંત્રને લક્ષે છે, એટલે કે કૃતિનો વિશેષ જેમાં પ્રગટ થાય છે તે ભાષાકીય તંત્રને સમાવી લઈને તેના સમસ્ત સંવિધાનને લક્ષે છે, અને દરેક કૃતિને તેનું આગવું એવું આકાર-તંત્ર સંભવે છે. આથી ભિન્ન, ‘પ્રકાર’ એ આવી કેટલીક સમાન આકારતંત્ર ધરાવતી કે સમાન રચનાશૈલી ધરાવતી રચનાઓને લગતો એક સર્વસામાન્ય ખ્યાલ માત્ર છે. ‘આકાર’ એ જો કૃતિનાં ભાવ, ભાષા અને શૈલી જોડે સજીવપણે તંતોતંત સંકળાયેલી વસ્તુ છે, તો ‘પ્રકાર’ એ કેટલાંક સર્વસામાન્ય લક્ષણો ધરાવતા કૃતિસમૂહ વિશેનો એક અમૂર્ત ખ્યાલ માત્ર છે. ‘આકાર’ એ જો કૃતિનું organic form છે, તો ‘પ્રકાર’ એ તેને લગતો abstract idea માત્ર છે. એક ભૌમિતિક diagram માત્ર છે. સર્જનાત્મક પ્રવૃત્તિ જ્યાં પ્રાણવાન હોય, ત્યાં ‘આકારો’ના નિત્યનૂતન ઉન્મેષો પ્રગટ થતા જોવા મળે છે. એ રીતે ‘આકારોના’ નિત્યનૂતન અને પરિવર્ત્યશીલ છે, જ્યારે ‘પ્રકાર’નો ખ્યાલ ઠીક ઠીક ચુસ્ત અને જડ સંભવે છે. એટલે તદ્દન નવી શૈલીની કે નવા આકારની રચનાને રૂઢ ‘પ્રકાર’ના ચોકઠામાં બેસાડવાનું હંમેશાં સરળ હોતું નથી. એવે પ્રસંગે ‘પ્રકાર’ વિશેની રૂઢ સમજ લઈને ચાલવામાં મોટું જોખમ જ હોય છે. આપણા સાહિત્યની જ વિલક્ષણ આકારની કૃતિઓના વિવેચનમાં ચુસ્ત ‘પ્રકારલક્ષી અભિગમ’ને કારણે કેવી કેવી મુશ્કેલીઓ ઊભી થઈ છે, અને કેવી કેવી નિષ્ફળતાઓ સર્જાઈ છે, તેની તપાસ પણ કરવા જેવી છે. એક સ્વતંત્ર મહાનિબંધનો વિષય બની શકે એટલું એ વિશાળ ક્ષેત્ર છે.

મૂળ વાત એ છે કે જગતસાહિત્યના ઇતિહાસમાં જુદા જુદા તબક્કે જુદા જુદા ‘પ્રકારો’ ઉદ્‌ભવ્યા અને વિકસ્યા, અને એમાં કેટલાક વળી અસ્ત પામ્યા. જુદી જુદી સામાજિક-સાંસ્કૃતિક પરિસ્થિતિઓની વચ્ચે વિકસેલા એ ભિન્ન ભિન્ન ‘પ્રકારો’ની ઓળખ, વ્યાખ્યા કે ચર્ચાવિચારણામાં વિવેચકો અને વિદ્વાનો વચ્ચે ઘણી વાર એકમતી સધાઈ નથી; બલકે ‘પ્રકારો’ની વિભાવના બાંધવાની બાબતમાં કેટલીક વાર પાયાના મતભેદો ઊભા થયેલા જણાય છે. એમ દેખાશે કે સાહિત્યના વિવિધ ‘પ્રકારો’ની વ્યાખ્યા બાંધતી વેળા કોઈ એક જ નિયમ પ્રવર્ત્યો હોય એમ દેખાતું નથી. કેટલીક વાર કૃતિઓના વિલક્ષણ વર્ણ્યવિષયો તો કેટલીક વાર રચનાબંધની વિશિષ્ટતાઓ, કેટલીક વાર રચનાગત પ્રયુક્તિઓ કે પ્રણાલિકાઓ તો કેટલીક વાર કવિદર્શનનો રણકો, કેટલીક વાર ભાષાશૈલીનું પોત તો વળી કેટલીક વાર કવિનો મિજાજ – એમ વિવિધ તત્ત્વોએ ‘પ્રકાર’ની ઓળખમાં અને નામકરણમાં ભાગ ભજવ્યો છે. પાશ્ચાત્ય વિવેચનમાં ‘નાટક’, ‘મહાકાવ્ય’ અને ‘ઊર્મિકાવ્ય’ – એમ ત્રણ મૂળભૂત સ્વરૂપો સ્વીકારીને ‘પ્રકારો’ની વ્યવસ્થા કરવાનો પ્રયત્ન થતો રહ્યો છે; તે સાથે ત્યાં ‘ટ્રૅજેડી’ અને ‘કૉમેડી’ના જુદાં જ ધોરણોથી પાડેલા વર્ગો પણ સ્વીકારાયેલા છે. આ રીતે ‘પ્રકારો’ના વર્ગીકરણમાં એકીસાથે જુદા જુદા સિદ્ધાંતો કામ કરી રહેલા દેખાશે. સાહિત્યપ્રકારો વિશેની ચર્ચાવિચારણાનો આખો ઇતિહાસ એ રીતે વિભિન્ન દૃષ્ટિબિંદુઓનો અસ્પષ્ટ એવો આલેખ બની રહે છે.

એટલે, આપણે માટે આજે ફરીથી મૂળ પ્રશ્ન આગળ જઈ ઊભવાનું આવશ્યક બની રહે છે : ‘સાહિત્યપ્રકાર’ (Literary genre) તે ખરેખર શી વસ્તુ છે? એ સંજ્ઞાથી આપણને ખરેખર શું અભિપ્રેત છે? એ કોઈ સાહિત્યકૃતિમાં નિહિત રહેલું મૂળભૂત તત્ત્વ છે? કે તેના પર આરોપવામાં આવેલું કોઈ આગંતુક તત્ત્વ છે? કે કેવળ આભાસ માત્ર છે? આ સાથે બીજા પ્રશ્નો એ સંભવે છે કે સાહિત્યના ઇતિહાસમાં જુદે જુદે તબક્કે ‘પ્રકારો’ની વિભાવના શી રીતે બંધાતી રહી છે? સાહિત્યરચનાઓ માટે આ જાતના વર્ગીકરણ પાછળ કોઈ એક ચોક્કસ સિદ્ધાંત કામ કરે છે કે પછી કેવળ યદૃચ્છાનું તત્ત્વ જ એમાં પ્રવર્તક રહ્યું છે? કૃતિની ‘આકૃતિ’ (Form) અને તેના ‘પ્રકાર’ (Genre)નો ખ્યાલ કેવી રીતે સંકળાયો છે? ‘આકૃતિ’ને કૃતિના અંતરંગ અને બહિરંગ જોડે સજીવ તંતોતંત સંબંધ છે એમ કહી શકાય; પણ ‘પ્રકાર’ શું કેવળ બહિરંગને જ સ્પર્શે છે કે પછી અંતરંગ જોડેય એને સંબંધ છે? કે પછી ‘આકૃતિ’ને અને ‘પ્રકાર’ને કોઈ સંબંધ જ નથી? પ્રશ્નો ઘણા કૂટ છે. ક્રોચે૨ જેવો કળામીમાંસક એમ કહે છે, કે ‘પ્રકાર’ની ઓળખને કૃતિના અંતરંગ જોડે કોઈ માર્મિક સંબંધ જ નથી. ‘પ્રકાર’ની વિભાવના કૃતિના રચનાવિશેષ જોડે જરીકે મેળમાં જ નથી. એટલે ‘પ્રકાર’નો ખ્યાલ કળાકૃતિના પ્રાણભૂત તત્ત્વ(essence)ને સ્પર્શતો જ નથી. બીજી બાજુ, રેને વેલેક૩ જેવો ચિંતક ‘પ્રકાર’ને એક ‘સંસ્થા’ (Institution) રૂપે જુએ છે : સાહિત્યકાર એ ‘સંસ્થા’માં રહીને કામ કરે છે, એ ‘સંસ્થા’નું નિયમન સ્વીકારે છે, તેમ એને નવા સંસ્કારો પણ અર્પે છે. વળી, નોર્થ્રોપ ફ્રાય૪ જેવો વિદ્વાન સાહિત્યપ્રકારને કૃતિની બાહ્ય નહિ, તેના અંતરંગની જ વસ્તુ ગણે છે : જુદા જુદા યુગમાં વિકસેલા ‘પ્રકારો’ની અભિજ્ઞતા સર્જકની રચનાપ્રક્રિયામાં ભાગ ભજવે છે, અને એ રીતે કૃતિના બીજમાં એના અંતર્ગત તત્ત્વ રૂપે ‘પ્રકાર’ જેવી વસ્તુ પ્રવેશે છે.

પણ ‘પ્રકાર’ વિશે આ જાતની તાત્ત્વિક વિચારણા કરતાં સહજ જ આપણે સાહિત્યના ઇતિહાસમાં પ્રવેશી જઈએ છીએ. જુદા જુદા દેશકાળમાં જુદા જુદા સાહિત્યપ્રકારો જે રીતે ઉદ્‌ભવ્યા અને વિકસ્યા (અને લય પામ્યા), તેની પાછળ અમુક સાંસ્કૃતિક અને દાર્શનિક ભૂમકા હોવાની; પણ સામાજિક, આર્થિક અને રાજકીય પરિસ્થિતિએ પણ તેમાં ઓછોવત્તો ભાગ ભજવ્યો હોય એમ બનવાનું. ઉદાહરણ તરીકે, ગ્રીક ટ્રૅજેડી લો. પ્રાચીન ગ્રીસમાં એ પ્રકાર જે રીતે ઉદ્‌ભવ્યો અને વિકસ્યો, તેની પાછળ પ્રાચીન ગ્રીસની સંસ્કૃતિ પડેલી છે. બીજી બાજુ, સંસ્કૃત મહાકાવ્ય અને નાટકનો વિચાર કરો. એ પ્રકારોનાં વિશિષ્ટ લક્ષણોનો ખ્યાલ કરતાં ભારતીય રસવિચાર, અહીંની ધાર્મિક અને સાંસ્કૃતિક પરંપરાઓ, અને જીવનના ચાર પુરુષાર્થોના પ્રશ્નો પણ સ્પર્શવાના રહે. મધ્યકાલીન ગુજરાતી ફાગુ અને આખ્યાનના ‘પ્રકારો’ની ચર્ચામાં, એ જ રીતે, મધ્યકાલીન ગુજરાતની સાંસ્કૃતિક ભૂમિકાને લક્ષમાં લેવાની રહે. વળી નવલકથા, નવલિકા અને ‘ઍબ્સર્ડ નાટક’ (જો એને જુદો ‘પ્રકાર’ ગણીએ તો) પરત્વે આધુનિક યુગની માનવપરિસ્થિતિ લક્ષમાં લેવાની રહે. પ્રસિદ્ધ સર્જક-વિવેચક ઓ’કોનરે નવલિકાના સ્વરૂપની આગવી ઓળખ કરવાના પ્રયત્નમાં Lonely Voice5નો જે વિચાર મૂક્યો છે તે આ સંદર્ભમાં ધ્યાનપાત્ર બની રહે છે. તાત્પર્ય કે, સ્વરૂપની વિચારણામાં ક્યાંક ને ક્યાંક તેની પાછળ રહેલાં સાંસ્કૃતિક અને બીજાં પરિબળોનો વિચાર કરવાનો રહે છે. જોકે એક વાત અહીં સ્મરણમાં રાખવાની છે કે ‘પ્રકાર’ના ઉદ્‌ભવવિકાસની ભૂમિકા નિમિત્તે આ જાતનો વિચાર થાય એ બરોબર છે, પણ એક ‘પ્રકાર’થી બીજા ‘પ્રકાર’નો ભેદ કરતી વેળા રચનારીતિનાં કે ભાષાકીય તંત્રનાં વિશિષ્ટ તત્ત્વોને વધુ કેન્દ્રમાં રાખવાનાં રહે. એ રીતે એની ચર્ચા વધુ ફળપ્રદ નીવડવા સંભવ છે.

આપણા વિવેચનમાં આપણે ત્યાં ખેડાયેલા જૂનાનવા ‘પ્રકારો’નાં લક્ષણો બાંધવાના (કે વ્યાખ્યા કરવાના) જે બધા પ્રયત્નો થયા તે પણ, આગળ બતાવ્યું છે તેમ, ખરેખર એક સ્વતંત્ર સંશોધનનો વિષય છે. અહીં એ જાતની વિશાળ પ્રવૃત્તિને અવલોકવાને, દેખીતી રીતે જ, અવકાશ નથી. એટલે, આપણી આ વિષયની ચર્ચાવિચારણામાંના જે રસપ્રદ સંદર્ભો મારા ખ્યાલમાં છે, તેમાંના કેટલાક અહીં અવલોકન માટે સ્વીકાર્યા છે.

આ અવતરણની ચર્ચામાં ‘ખંડકાવ્ય’ના પ્રકાર વિશે રજૂ થયેલી ભૂમિકા બારીકાઈથી તપાસવા જેવી છે. પ્રા. મનસુખલાલ અહીં એમ નોંધે છે કે ‘ખંડકાવ્યોના સ્વરૂપનું શુદ્ધ અને સંપૂર્ણ દર્શન’ આપણને કાન્તની પ્રસ્તુત કૃતિઓમાં જ પહેલી વાર થયું. બીજી વાત તેમણે એ કહી કે આપણાં ખંડકાવ્યોને માપવાનો ‘માનદંડ’ તે પણ હજી સુધી તો કાન્તનાં ખંડકાવ્યો જ છે. પ્રા. ઝવેરીની આ ચર્ચામાં એમ સૂચિત રહ્યું દેખાય છે કે ‘ખંડકાવ્ય’ પ્રકારનું કાન્તને ‘પ્રથમ દર્શન’ થયું; એટલું જ નહિ, કાન્તમાં તે ‘શુદ્ધ અને સંપૂર્ણ રૂપમાં પ્રકટ થયું. હવે આ જાતની ભૂમિકા સ્વીકારતાં આપણે એવા નિષ્કર્ષ પર આવવાનું થશે કે કાવ્યપ્રકાર જેવી કોઈ ‘વસ્તુ’ કવિના સર્જનવ્યાપારની ક્ષણોમાં કે તે પૂર્વે શુદ્ધ અને સંપૂર્ણ રૂપમાં ઉપલબ્ધ થઈ ચૂકી હોય છે; એટલે કે એનું કૃતિનિરપેક્ષ એવું આગવું વાસ્તવ સંભવે છે. પણ કાન્તનાં બધાં જ ખંડકાવ્યો – છેક આરંભકાળની ‘સૃષ્ટિસૌંદર્યથી મન ઉપર થતી અસર’ જેવી રચનાથી માંડીને ‘દેવયાની’ સુધીની કૃતિઓ – જોતાં એમ સ્વીકારવાનો પ્રસંગ આવે છે કે કાન્તમાં જ ‘ખંડકાવ્યો’નું સ્વરૂપ ક્રમશઃ ઉત્ક્રાન્ત થયું છે; અને એ રીતે એ સમર્થ કવિની આંતરિક જરૂરિયાતમાંથી આકાર પામ્યું છે. અહીં ખરો પ્રશ્ન આ કાવ્યપ્રકારના ‘દર્શન’નો છે. ‘શુદ્ધ અને સંપૂર્ણ’ એ શબ્દપ્રયોગ ધ્યાનમાં લઈએ તો, પ્રસ્તુત ‘પ્રકાર’ને વિશે કાન્તે એનું કોઈ એક ideal form પહેલેથી જ જોઈ લીધું હોય એમ સ્વીકારવું પડે. પણ કાન્તમાં એ ‘પ્રકાર’ ક્રમશઃ વિકસ્યો છે એમ કહેવું વધુ વાસ્તવિક લાગે છે. મને લાગે છે કે અહીં એક કૂટ તાત્ત્વિક પ્રશ્ન બને છે. કોઈ એક કવિ-લેખકમાં (કે કોઈ એક યુગની સાહિત્ય-પ્રવૃત્તિમાં) સાહિત્યપ્રકાર ખરેખર શી રીતે ઉદ્‌ભવે છે? શું સાહિત્યકાર પોતાને ઇષ્ટ ‘પ્રકાર’નું કોઈ ideal form પહેલેથી જુએ, અને પછી તેને અનુરૂપ તે કૃતિ રચે છે? કે પોતાની અનુભૂતિને આકાર આપતાં આપતાં તેમાંથી પ્રથમ વિશિષ્ટ આકાર (અને પછી પ્રકાર) સિદ્ધ થતો આવે છે? સાહિત્યપ્રકારનો વિકાસ એટલે શું? દરેક ‘પ્રકાર’ ખરેખર વિકાસની દિશામાં ગતિ કરે છે એમ કહી શકાશે ખરું? અહીં એમ લાગે છે કે એક સંકુલ સાહિત્યિક પરિસ્થિતિનો સામનો કરવાનો પ્રસંગ આવે છે. યુગના પ્રવાહો વચ્ચે ઊભેલો સર્જક પોતાની પુરોગામી રચનાઓમાંથી એક યા બીજા પ્રકારનો ખ્યાલ બાંધીને ચાલતો હોય એમ બને; પણ તે હંમેશાં પૂર્વસિદ્ધ આકારોમાં બંધાવા ઇચ્છતો નથી; સર્જકતાની ગતિ જ તેને વિલક્ષણ રૂપરચના માટે પ્રેરશે. તો, નવો જે આકાર તે રચે છે તેમાં કશુંક અવ્યાખ્યેય એવું નવું જ તત્ત્વ પણ પ્રવેશી ચૂક્યું હોય છે. પણ એમાં પૂર્વસિદ્ધ આકારોમાંથી કેટલીક રૂઢ પ્રયુક્તિઓને પુનર્વિનિયોગ પણ થયો હોય એમ બને. આ રીતે પરંપરાગત તત્ત્વોની સામે આઘાત-પ્રત્યાઘાતો દ્વારા રૂપરચનાની પ્રક્રિયા ચાલે છે. આવે પ્રસંગે જે તે પ્રકારનું ‘શુદ્ધ અને સંપૂર્ણ દર્શન’ કવિને પહેલેથી થઈ ગયું હતું એમ કહી શકાય નહિ.

પણ કાવ્યપ્રકાર(કે સાહિત્યપ્રકાર)ના ‘વિકાસ’નો ખ્યાલ હંમેશાં આ રીતે સ્પષ્ટ થઈ શકે ખરો? જુદા જુદા પ્રકારોનો ઇતિહાસ શું કહે છે? મહાકાવ્ય, ટ્રૅજેડી કે ઊર્મિકાવ્ય જેવાં સ્વરૂપોમાં દેશકાલભેદે અવનવા ઉન્મેષો પ્રગટ્યા છે, પણ એ દરેકમાં નિરંતર ‘વિકાસ’ જ થયો છે એમ કહી શકાય ખરું? સૉનેટ, મુક્તક હાઈકુની બાબતમાં વિકાસનો ખ્યાલ કેટલે અંશે યથાર્થ છે? આધુનિક નવલકથા, નવલિકા જેવા ગદ્યપ્રકારોમાં ‘વિકાસ’ની વાત કરીએ છીએ, ત્યારે આપણને ખરેખર શું અભિપ્રેત હોય છે? આ ગદ્યપ્રકારો ખેડનારાઓ પૈકી કોઈ એક સર્જકની કૃતિઓમાં જે-તે પ્રકારનું ‘શુદ્ધ અને સંપૂર્ણ દર્શન’ શક્ય છે ખરું? ખરી વાત એ છે કે અત્યારે ખેડાઈ રહેલા ‘પ્રકારો’ વિશે ચોક્કસ વિભાવના બાંધવાનું જ જ્યાં મુશ્કેલ છે, ત્યાં એમાંના એક યા બીજા ‘પ્રકાર’નું ‘શુદ્ધ અને સંપૂર્ણ દર્શન’ પણ એટલું જ મુશ્કેલ છે. આ રીતે વિચારતાં આપણી સામે ‘પ્રકાર’ વિશે બે ભિન્ન ભૂમિકાઓ સંભવે છે : એક, સાહિત્યપ્રકારનું એક ‘આદર્શ અને અખંડ દર્શન’ સર્જકને પહેલેથી થતું હોય છે; અર્થાત્‌, આવા ‘પ્રકાર’નું ideal form તેને સદ્યોપલબ્ધ થયું હોય છે; બે, સાહિત્યપ્રકાર એક ક્રમશઃ ઉત્ક્રાન્ત પામીને સિદ્ધ થતું રૂપ છે, અને એ રીતે સમસ્ત ઐતિહાસિક વિકાસની પરિણતિ રૂપે તે પ્રાપ્ત થાય છે. આપણા સાહિત્યનાં જૂનાં-નવાં સ્વરૂપોનો આ બે ભૂમિકાએથી વિચાર કરવાનો રહે છે.

કાન્તશૈલીનાં ‘ખંડકાવ્યો’ માટે પ્રચારમાં આવેલી એ સંજ્ઞા બરોબર નથી એમ કહી, ઉમાશંકરે એ માટે ‘કથનોર્મિકાવ્ય’૧૪ સંજ્ઞા સૂચવી છે; પણ તેથી આ ‘પ્રકાર’ની વિભાવના બાંધવાનો પ્રશ્ન વળી વધુ ગૂંચવણભર્યો બની જાય છે. ઉમાશંકરે આ વિષયમાં ઘણું ઊંડું ખનન-શોધન કરીને એમ બતાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો કે મૂળ સંસ્કૃતનાં ‘ખંડકાવ્યો’ માટેની એ સંજ્ઞા, કાન્તનાં અને કાન્તશૈલીનાં ખંડકાવ્યો માટે બરોબર બંધબેસતી નથી. તેમણે કાન્ત આદિનાં ખંડકાવ્યો માટે ‘કથનોર્મિકાવ્ય’ સંજ્ઞા સૂચવતાં નીચે પ્રમાણે ચર્ચા કરી છે : “સર્વાનુભવરસિક કે પરલક્ષી હોવા છતાં આ જાતનું (’ચક્રવાકમિથુન’ જેવું) કાવ્ય ઊર્મિના ઉત્કટ આલેખનમાં રાચતું હોઈ ઊર્મિકાવ્ય બની રહે છે એમ કહેવું ઠીક છે. જેમ કથાગીત, તેમાં કથા હોવા છતાં, ગીતલયના પ્રાધાન્યને લીધે ઊર્મિકાવ્ય બને છે, તેમ ‘ચક્રવાકમિથુન’ જેવી કૃતિઓ તેમાં કથાસંદર્ભ હોવા છતાં પ્રબળ ઊર્મિલયના પ્રાધાન્યને લીધે ઊર્મિકાવ્ય બને છે. ‘વસંતવિજય’ જેવી કૃતિને કેવળ કથનાત્મક (નેરેટિવ) કવિતાના નમૂના તરીકે લેખવવાનું મન થાય. પણ એ કૃતિમાં પણ ઊર્મિલયના પ્રાબલ્ય ઉપરાંત આરંભના બીજા શ્લોકમાં અને અંતમાં કવિ ડોકિયું કર્યા વગર રહી શક્યા નથી, એ સ્મરણમાં રાખવાથી આ જાતની કૃતિઓને હું ‘કથનાત્મક ઊર્મિકાવ્ય’ ગણવાનું સૂચન શા માટે કરું છું તેનો અણસારો મળશે.”૧૫ પહેલી નજરે એમ લાગે કે આ તો કેવળ નામકરણનો જ પ્રશ્ન છે : ‘ચક્રવાકમિથુન’ કે ‘વસંતવિજય’ જેવી રચનાને તમે ‘ખંડકાવ્ય’ ગણો કે ‘કથનાત્મક ઊર્મિકાવ્ય’ ગણો, એ કંઈ મોટો પ્રશ્ન નથી, જો એ રચનાઓ ઉત્તમ કવિતા બની આવી હોય તો. પણ અહીં સહેજ બારીકાઈથી વિચાર કરતાં જણાશે કે એ કેવળ નામકરણનો પ્રશ્ન નથી : કૃતિના અંતરંગને સ્પર્શે એવી એ બાબત છે. પહેલી વાત તો એ કે, ‘ચક્રવાકમિથુન’ અને ‘વસંતવિજય’ જેવી વિશિષ્ટ નાટયાત્મક સંવિધાન ધરાવતી કૃતિઓને ‘કથનાત્મક’ ગણવામાંયે થોડી મુશ્કેલી તો છે જ. પણ એ બાબતને બાજુએ રાખીને વિચારીએ; તો, પ્રસ્તુત કૃતિઓ, એમાંના ‘પ્રબળ ઊર્મિલયના પ્રાધાન્ય’ને લીધે તેમજ તેમાંના ‘આત્મલક્ષી’ અંશને લીધે ઊર્મિકાવ્ય બને છે એવી તેમની ભૂમિકા ફેરવિચારણા માગે છે. અહીં ખરેખર તો પ્રસ્તુત કૃતિઓના ‘પ્રકાર’ની ઓળખની સાથે સાથે આ પ્રકારની વિભાવના રચવાને લગતો એક પાયાનો પ્રશ્ન સંકળાયેલો રહ્યો છે. બળવંતરાય, રામનારાયણ વગેરે વિદ્વાનોએ આ પ્રકારનાં લક્ષણો બાંધવાના જે પ્રયત્નો કર્યા છે તે આ સંદર્ભમાં ધ્યાનપાત્ર બની રહે છે. આ વિદ્વાનોએ ખંડકાવ્ય પ્રકારનું આગવું અસ્તિત્વ સ્વીકારી તેમાં કેન્દ્રસ્થાને રહેલી ગૂઢ રહસ્યપૂર્ણ માનવ-પરિસ્થિતિ, મુખ્ય પ્રસંગનો નાટ્યાત્મક ઉઘાડ તેનો ઉત્તરોત્તર વિકાસ અને પરાકાષ્ઠા, મુખ્ય પાત્ર(કે પાત્રો)ના ગહન સંઘર્ષ અને તણાવની ચરમ સીમા, સમવિષમ લાગણીઓના પ્રવાહમાં સંકુલ ગતિ અને તેને પરિણામે બહુપાર્શ્વી અનુભવોની બદલાતી ગતિવિધિ, પરિસ્થિતિમાં રહેલી dramatic irony અને કળાની ગતિનું અસાધારણ શાસન, વિશિષ્ટ પદ્યબંધ અને ભાવાનુરૂપ છંદોલયની યોજના, પ્રાચીન પૌરાણિક વસ્તુસંદર્ભથી રચાવા પામતું એક અનોખું વાતાવરણ – વગેરે તત્ત્વો ચીંધી બતાવ્યાં છે. સરેરાશ ઊર્મિકાવ્ય કરતાં ‘ખંડકાવ્ય’ વસ્તુતઃ ભિન્ન છે જ. પરંતુ ઉમાશંકર અહીં ઊર્મિકાવ્ય સ્વરૂપનાં બે મહત્ત્વનાં લક્ષણો કસોટી તરીકે સ્વીકારી લઈને તેને કાન્તની કૃતિઓને લાગુ પાડવાનો પ્રયત્ન કરે છે, પણ એમ કરતાં કાન્તની કૃતિઓનાં બીજાં એટલાં જ બલકે વિશેષ મહત્ત્વનાં લક્ષણોની તેમનાથી જાણ્યે-અજાણ્યેય ઉપેક્ષા થઈ ગઈ છે. એથી તો ‘ઊર્મિકાવ્ય’ વિશેની તેમની વિભાવના પણ કંઈક સંદિગ્ધ બની જતી હોય એમ લાગશે. ‘ચક્રવાકમિથુન’ અને ‘વસંતવિજય’ જેવી કૃતિઓને (‘કથનાત્મક’ ગણાવતા છતાં) ‘ઊર્મિકાવ્ય’ની કોટિમાં આણવા જઈએ, તો તો કદાચ ‘ઊર્મિકાવ્ય’નો બીજભૂત ખ્યાલ પણ પ્રચ્છન્ન બની જાય.

{{Poem2Close}}

'''સંદર્ભો અને ટીકાટિપ્પણીઓ'''

<br>

{{HeaderNav2