ગુજરાતીમાં કાવ્યતત્ત્વવિચારણા - ભાગ ૨/નરસિંહરાવની કાવ્યમીમાંસા-૨: Difference between revisions

'''“અસત્ય ભાવારોપણ”૧ (Pathetic Fallacy) :''' <br>

નરસિંહરાવે પોતાની કાવ્યચર્ચામાં “અસત્ય ભાવારોપણ” (Pathetic Fallacy) ના પ્રશ્ન વિશે સ્વતંત્ર રીતે કેટલીક ચર્ચા કરી છે. જો કે એ ચર્ચા તેમના સમકાલીનો રમણભાઈ નીલકંઠ અને આચાર્ય આનંદશંકરની પ્રસ્તુત મુદ્દા વિશેની ચર્ચાથી પ્રેરાયેલી છે. આપણે રમણભાઈ નીલકંઠની કાવ્યચર્ચાનું અવલોકન કરતાં નોંધ્યું છે કે મૂળ આ પ્રશ્નની ચર્ચા તો ભીમરાવના ‘પૃથુરાજરાસા’ના અવતરણમાં રમણભાઈએ ઉપાડેલી.૨ એના અનુંસંધાનમાં મણિલાલ નભુભાઈ અને આચાર્ય આનંદશંકરે કેટલાક મુદ્દાઓ ઉપસ્થિત કરેલા. પછી એ વિદ્વાનોના મુદાઓના પ્રત્યુત્તરરૂપે રમણભાઈએ ‘વૃત્તિમય ભાવાભાસ’નામે વિસ્તૃત લેખ લખેલો. અહીં નરસિંહરાવે લેખના આરંભમાં જ રમણભાઈ અને આચાર્ય આનંદશંકરનાં લખાણોનો નિર્દેશ કર્યો છે. પરંતુ પ્રસ્તુત પ્રશ્નની વિચારણા તો એ બંને વિદ્વાનોના મુદ્દાઓથી વેગળા રહીને જ આરંભી છે.

મૂળ ચર્ચાસ્પદ બનેલી ‘પૃથુરાજ રાસા’ની કડીઓનો ઉલ્લેખ કરી નરસિંહરાવે રસ્કિનના મૂળ લેખ “of Pathetic Fallacy”માંથી કેટલાંક મહત્ત્વનાં વિધાનો ઉતાર્યા છે.૩ (અને સાથે તેનો ગુજરાતી અનુવાદ પણ મૂક્યો છે. રસ્કિનની ચર્ચામાંથી તારવણી કાઢી તેઓ નોંધે છે : “આ ઉપરથી જણાશે કે મનુષ્ય ખાસ પોતાના (વ્યક્તિરૂ૫) ક્ષણિક, અશાશ્વત, હૃદયભાવનો આરોપ પ્રકૃતિ ઉપર કરે ત્યારે (pathetic Fallacy)ની ઉત્પત્તિ થાય છે : તેમ હું ધારું છું કે રસ્કિનનો પ્રધાન ઉદેશ આ પ્રકારના ભાવારોપ બહુધા આત્મલક્ષી૪ (subjective) કાવ્યને સંબંધે જ, નિયંત્રિત કરવાનો જણાય છે : આ મહત્ત્વની વાત રા. રમણભાઈ તેમ જ પ્રો. આનંદશંકર બંનેના સ્મરણમાંથી ક્ષણભર ખસી ગઈ જણાય છે અને તેથી ઉભય ચર્ચામાં કાંઈ કાંઈ ભ્રમને પ્રવેશ મળ્યો છે”૫ અને પોતાની ભૂમિકા સ્પષ્ટ કરતાં તેઓ કહે છે : “મ્હારું કહેવું એમ નથી કે Pathetic Fallacy અન્ય સ્થળે અવકાશ જ નથી, પરંતુ નીચેની ચર્ચાથી જણાશે કે અન્ય પ્રકારની કવિતામાં પ્રવેશ પામતાં જેમ જેમ એ કવિતાનું આત્મલક્ષી સ્વરૂપ ઘટતું જાય છે તેમ તેમ આ ભાવારોપનું સ્વરૂપ બદલાતું જાય છે અને કેટલેક ક્રમે જતાં Fallacy નું સ્વરૂપ લુપ્તવત થાય છે.”૬ આમ, કવિતામાં આત્મલક્ષિતાના પ્રમાણમાં "અસત્ય ભાવારોપણ’નો દોષ સંભવે છે એમ નોંધી તેઓ એ વિશે વિગતે ચર્ચા આરંભે છે. આત્મલક્ષી કવિતામાં એ દોષ સૌથી વધુ સંભવે તેમજ પરલક્ષી કવિતામાં તે જુદા જુદા સંદર્ભમાં ક્રમશઃ લુપ્ત થાય, એ દૃષ્ટિએ તેઓ તેની ક્રમિક ભૂમિકાઓ સ્થાપે છે.

“અસત્ય ભાવારોપણ”નો દોષ : તેની વિભિન્ન ભૂમિકાઓ૭

(અ) આત્મલક્ષી (subjective) કાવ્યમાં :૮ (સૌથી વધુ પ્રમાણમાં ભાવારોપણનો દોષ સંભવે)

(ખ) પરલક્ષી (objective) કાવ્યમાં :૯ (ક્રમશઃ ભાવારોપણનો દોષ ઘટતો જાય છે)

(૧) કવિએ ઉત્પન્ન કરેલાં પાત્રો પોતાની લાગણીઓની છાયા પ્રકૃતિ ઉપર પાડે છે ત્યારે.૧૦

(૨) કવિ પોતે ઉત્પન્ન કરેલાં પાત્રોની દશા સાથે પ્રકૃતિને સમભાવ ધારણ કરતી વર્ણવે ત્યારે.૧૧

(૩) વર્ણન કરેલા માનવવૃત્તાન્તોને માટે અનુકૂળ એવા પ્રકૃતિના બનાવો તે જ વખતે બનેલા હોય એ રીતે કવિ વર્ણવે, મુખ્ય વૃત્તાન્તના ચિત્રને યોગ્ય પ્રકૃતિને પશ્ચાદ્‌ ભૂમિ તરીકે ચીતરે અને તે જ ક્રિયામાં માનવવૃત્તાન્ત અને પ્રકૃતિના વૃત્તાન્ત વચ્ચે કાંઈક ગૂઢ અને સૂક્ષ્મ સંબંધની છાયા પડે છે ત્યારે.૧૨

આ વિધાનો જોતાં જણાય છે કે Pathetic Fallacyના પ્રશ્ન વિશે રમણભાઈ નીલકંઠ અને આચાર્ય આનંદશંકર કરતાં નરસિંહરાવ સહેજ જુદી રીતે આ ચર્ચાને વિકસાવવા ચાહે છે. રમણભાઈ નીલકંઠ અને આચાર્ય આનંદશંકરે આ પ્રશ્નને કવિપ્રતિભાના સ્વરૂપ અને તેની કલ્પનાશક્તિના વ્યાપારની આસપાસ કેન્દ્રિત કર્યો હતો.૧૩ જ્યારે નરસિંહરાવ, કવિતાના આત્મલક્ષી અને પરલક્ષી એવા ભેદો સ્વીકારી, તેમાં ‘અસત્ય ભાવારોપણ’ના દોષની જુદી જુદી કોટિઓ સ્વીકારે છે અને એ પ્રશ્નને ચર્ચવા કૈશિકી પૃથક્કરણ આરંભે છે. મૂળ રસ્કિનની Pathetic Fallacyની ચર્ચામાંથી તેમણે એવી તારવણી કાઢી કે “અસત્ય ભાવારોપણ”નો દોષ એ આત્મલક્ષી કવિતામાં જ સૌથી વધુ પ્રમાણમાં સંભવે છે.૧૪ અલબત્ત, પરલક્ષી કવિતાઓમાં એ પ્રકારનો દોષ ન જ સંભવેં એમ તો નહિ, પણ જુદા જુદા સંયોગોમાં તેનું પ્રમાણ વત્તુઓછું હોય છે. પરલક્ષી કવિતાઓમાં કેટલીક સામે છેડેની રચનાઓ હોવાની જ્યાં આ પ્રકારના દોષને અવકાશ જ નથી.

પરંતુ વિચારવાનો પ્રશ્ન તો આ છે : તેમણે ઉપર જે વિધાનો રજૂ કર્યાં તે પરથી એમ ફલિત થાય છે કે કવિતાસાહિત્યમાં જેમ જેમ આત્મલક્ષિતાનું પ્રમાણ ઓછું થતું જાય તેમ તેમ “અસત્ય ભાવારોપણ”નો દોષ ઓછો સંભવે.૧૫ તો આ પ્રકારનો કોઈ ચોક્કસ સંબંધ બાંધવો યોગ્ય છે? અથવા આત્મલક્ષિતાનું તત્ત્વ સ્વયં આ દોષ માટે કારણભૂત ગણાય ખરું? ઉત્તર એ છે કે આત્મલક્ષિતા અને “અસત્ય ભાવારોપણ” વચ્ચે એવો કોઈ સીધેસીધો સંબંધ બાંધી શકાય નહિ, અને આત્મલક્ષિતા એ કોઈ દોષનું જનક કારણ નથી. મૂળ પ્રશ્ન કવિની પ્રતિભાના સામર્થ્યનો છે. સમર્થ પ્રતિભાસંપન્ન સર્જકની આત્મલક્ષી કૃતિઓમાં આવો “અસત્ય ભાવારોપણ”નો દોષ ન હોય એમ બને. તો પ્રતિભાહીન લેખકની સામાન્ય કોટિની પરલક્ષી કૃતિમાં એ સર્વવ્યાપી દોષ હોય એમ બને. કદાચ આ પ્રશ્નને ‘આત્મલક્ષી’ કે ‘પરલક્ષી’ કવિતાની કોટિમાં મૂકીને તપાસવામાં જ મુશ્કેલી છે. અહીં કવિની પ્રતિભાએ સર્જેલી સૃષ્ટિ જ મૂળભૂત વસ્તુ છે. કવિતાના સમગ્ર સંદર્ભમાં જ અમુક ભાવોર્મિ ‘સત્ય’ રૂપ કે ‘અસત્ય’ રૂપ પ્રતીત થતી હોય છે. એટલે આત્મલક્ષિતાનું તત્ત્વ આ દોષ જોડે સીધી રીતે સાંકળી લઈ શકાય નહિ.

(૧) આત્મલક્ષી કાવ્યમાં “અસત્ય ભાવારોપણ”નો દોષ દર્શાવવા નરસિંહરાવે નર્મદના કાવ્યાંથી ઉદાહરણ લીધું છે :૧૬

“રડતાં રડતાં બંને રમે.”૧૭

નરસિંહરાવની ટીકા : “કવિ નર્મદાશંકરની આ ચોપાઈમાં કલ્પનાનું ગાંભીર્ય છે ખરું : છતાં અંધારી રાત્રીને વિશે રડતી હોવાનો અને પોતાના હૃદયની છાપ ધરવાનો આરોપ કરવામાં કવિ પોતાના ભાવની જ છાયા પ્રકૃતિ ઉપર પાડે છે : આ સ્વરૂપ શુદ્ધ આત્મલક્ષી અસત્ય ભાવારોપણનું છે. પોતાની લાગણીનો પ્રબળ વેગ બુદ્ધિનાં બંધનમાં ન રહી પ્રકૃતિના સ્વરૂપ ઉપર પણ એ પ્રવાહ વહી હેને આત્મરૂપ બનાવી પ્લાવિત કરે છે.”૧૮

(૨) આત્મલક્ષી રચનામાં “અસત્ય ભાવારોપણ”નો દોષ ક્યાં ન સંભવે, એ વિશેનું ઉદાહરણ :૧૯ (નરસિંહરાવની પોતાની રચના “ગંભીર રજની” કાવ્યમાંથી)

“રજનિમાં ઊઠી રજનિમાં બૂડી.”૨૦

નરસિંહરાવની નોંધ : “બ્લેક ટાઈપમાં મૂકેલી પંક્તિયોમાં તારાઓને કવિ પોતાના હૃદયની વ્યથાથી માહિતગાર જ કલ્પે છે, એ વ્યથા ઊભરાવી હેમને પણ વ્યથિત માની પોતાની વૃત્તિના રેલમાં તારાઓને ડૂબાવતો નથી. તારાઓ ચેતનાયુક્ત પદાર્થની પેઠે આમ મનુષ્યના હૃદયભાવનું જ્ઞાન મેળવે એ એ અક્ષરશઃ સત્ય નથી. પરંતુ તેટલા માટે અસત્ય ભાવારોપણ અહિં બનતો નથી. મુખ્ય તો એ જ કે ભાવનો આરોપ કરવાની પાયરીએ જતાં કલ્પનાને બુદ્ધિયે અટકાવી જ છે. અને કવિના હૃદયની ઊંડી વ્યથાનું ઊંડાણ, અજ્ઞાતપણું, વગેરે સ્વરૂપની સબળ છાપ પાડવા માટે જ આ જ્ઞાન તારાઓને વિશે કવિની કલ્પના મૂકે છે, એ હેતુથી જ આ સજીવારોપ રૂપક જેવી રચનાનો આદર થાય છે. એ હેતુ તરીકે કવિના મનમાં પ્રત્યક્ષ નહિ હોય તે જુદી વાત છે. ભાવનું બળ સ્વાભાવિક રીતે પ્રવૃત્તિ કરીને આમ પ્રકૃતિનું દર્શન કરે છે. તેથી જ આ હેતુ તરીકેની ઉદ્દેશહીનતા સંભવે છે.”ર૧

નર્મદની અને પોતાની રચનાઓનો તુલનાત્મક વિચાર કરતાં તેઓ કહે છે : “પ્રથમના કાવ્યમાં રાત્રિને કવિ આત્મરૂપ કરી નાખી પોતાના ભાવથી લિપ્ત કરી નાખે છે, બીજા કાવ્યમાં તેથી બીજે છેડે ન જતાં તારાઓને તદ્દન કવિ પોતાના ભાવથી અલિપ્ત, અસંબદ્ધ, ન રાખતાં, તેમને લિપ્ત પણ નથી કરતો અને અલિપ્ત પણ નથી રાખતો, પોતાના ભાવની સરહદમાં પ્રવેશ કરાવે છે, પણ તેમના ઉપર ભાવનું બળ વધવા દઈ પરાજય કરીને નહિ. રસ્કિને કહેલી વજન ખોયા વિનાની દ્રવીભૂત થવાની વાયુરૂપે ઊડી ન જાય હેવી શ્વેત દીપ્તિની સ્થિતિનું આ ઉદાહરણ ગણી શકાય. પ્રથમની પંક્તિઓમાં તારાઓને ભૂતાવળ જેવા કલ્પવામાં કાંઈક કવિના હૃદયની તાત્કાલિક સ્થિતિની છાયા છે એ ખરું, પણ એથી Pathetic Fallacy બની જતી નથી. પ્રકૃતિને પોતાના ભાવના રંગથી રંગવાની કૃતિ કાંઈક થાય છે અને કાંઈક નથી થતી હેવી અધવચલી સ્થિતિ આ કલ્પનામાં છે. તેથી Pathetic Fallacy થતે થતે આ સ્થળે બચી જવાયું છે, તો પણ જો કદી આટલો અંશ Pathetic Fallacyનો હોય તથાપિ પ્રકૃતિને મનુષ્યના હૃદયની સ્થિતિવાળી જ કલ્પવી, પોતે શોકગ્રસ્ત તો પ્રકૃતિ પણ શોકગ્રસ્ત વગેરે કલ્પના કરવીએ પ્રકારના ભાવારોપથી જુદા પ્રકારનું આ ઉદાહરણ છે.”૨ર

પ્રસ્તુત ચર્ચાને આગળ વિકસાવતાં તેઓ કહે છે : “આ દૃષ્ટિએ જોતાં Pathetic Fallacyના હાવા બે વિભાગ થઈ શકે : (૧) મનુષ્યના હૃદયમાંના ભાવ જેવા જ ભાવ તે જ રીતે ધારણ કરતી પ્રકૃતિ કલ્પનાર ભાવારોપ : અને (૨) મનુષ્યહૃદયના અમુક ભાવના પરિણામ તરીકે પ્રકૃતિના સ્વરૂપમાં તે ભાવની છાયાવાળાં પણ જુદી તરેહનાં ચિહ્ન જોનાર ભાવારોપ. જો ઉપરની તારાને ભુતાવળ કલ્પનાર કવિતામાં ભાવારોપ હોય તો આ બીજા પ્રકારનો છે.૨૩ આમ, નરસિંહરાવ પોતાની રચનામાં પણ દોષારોપણ ટાળી શક્યા નથી!

(૧) નરસિંહરાવ એમ માને છે કે અમુક ભાવનું આરોપણ કવિ દ્વારા નહિ પણ તેના રચેલા પાત્ર દ્વારા થાય તો આખી પરિસ્થિતિ બદલાઈ જાય છે અને “ભાવારોપણનો દોષ ટળી જાય છે. એ મુદ્દાની છણાવટ કરતાં તેઓ કહે છે : “પ્રકૃતિના સ્વરૂપમાં આત્મસ્વરૂપ જોઈને નર્મદાશંકરે કરેલા ભાવારોપ માત્ર, પાત્રાન્તરમાં પડવાથી વિલક્ષણ ફેરફાર થઈ જાય છે. કવિયે ઉત્પન્ન કરેલાં પાત્રો પોતાનાં વચનોમાં પ્રકૃતિ ઉપર પોતાના ભાવની છાયા પાડતાં ચીતરાય છે ત્યારે આ રૂપાંતર થાય છે અને પાત્રનું પગથિયું આવ્યાથી નામનું જ રૂપાંતર થાય છે એમ નથી. કવિ પોતે કલ્પેલાં પાત્રની પછાડી રહી પોતાનું જ સ્વરૂપ, સ્વભાવ, ચીતરતો હોય તો તો એ પ્રકારાન્તરે, પરલક્ષી ડોળમાં પણ, વાસ્તવિક આત્મલક્ષી રચના જ કરે છે... પરંતુ જ્યાં કવિ માત્ર સૂત્રધારસ્વરૂપે જ પાત્રની પછાડી પોતાનું સ્વરૂ૫ ગુપ્ત રાખે છે, ત્હેવી વાસ્તવિક પરલક્ષી રચનાઓમાં જય્હારે પાત્રો પોતાના ભાવ પ્રકૃતિમાં પ્રતિબિંબ કરે છે ત્યારે ઉપર કહેલું રૂપાન્તર થાય છે. આત્મલક્ષી કાવ્યમાં જ એ ભાવારોપની અસત્યતા હતી તે આ પરલક્ષી રચનામાં ભૂંસાઈ જાય છે. આત્મલક્ષી કાવ્યમાં કવિ પોતે પ્રકૃતિનું સત્ય સ્વરૂપ જોવાનો ધર્મ તજવાથી અપરાધી થાય છે. પરલક્ષી કાવ્યમાં મનુષ્યસ્વભાવના બળને વશ થનારાં પાત્રો એ અપરાધ કરે છે તો જેમાં કવિનો દોષ નથી.”૨૪ આ મુદ્દાના સમર્થનમાં તેઓ પોતાની એક અન્ય રચના “ફૂલમણિ દાસીનો શાપ”માંથી ફૂલમણિ દાસીના પતિની પંક્તિઓ ઉતારે છે. તેઓ નોંધે છે કે આગળ નર્મદના કાવ્યમાં જે ‘ભાવારોપ’ છે તે અહીં પરલક્ષી કાવ્યમાં પ્રવેશ પામતાં રૂપાંતર પામે છે. પંક્તિઓ આ પ્રમાણે છે :

“તારાજડિત રજની માંહ્ય”૨પ

પ્રસ્તુત રચના વિશે નરસિંહરાવ નોંધે છે : “ફૂલમણિ દાસીના પતિનાં આ વચન હેના હૃદયના ઊંડા ક્ષોભનું દર્શન કરાવે છે તે વખતે હેણે કરેલા ભાવારોપની ‘અસત્યતા’ આપણે ક્ષણવાર ભૂલી જઈએ છિયે કે ગમેતેમ હો, પણ આત્મલક્ષી Pathetic Fallacyનું સ્વરૂપ હેવાં સ્થળોમાં પ્રવેશ પામતું નથી૨૬ અહીં નરસિંહરાવની વિચારણામાં એક મહત્ત્વનો વિચાર બીજરૂપમાં સ્થાન પામ્યો છે. દાસીના પતિનાં વચનોમાંનો “અસત્ય ભાવારોપ” ક્ષણવાર ભૂલી જવાય છે એમ તેઓ કહે છે. આ હકીકત જ આપણે માટે મહત્ત્વની છે. કવિએ એ પાત્રના “હૃદયના ઊંડા ક્ષોભ”નું સફળતાથી નિરૂપણ કર્યું છે એ ભાવસ્થિતિ પ્રતીતિકર બની છે એ કારણે જ એમાં દોષ નથી. એટલા માટે નહિ કે એ પરલક્ષી કૃતિ છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો ભાવક માટે તો સિદ્ધ થયેલી કવિતાનો સમગ્ર સંદર્ભ-કવિતાનો વાસ્તવ માત્ર—જ પ્રતીતિમાં આવવો જોઈએ. અહીં બીજો એક મુદ્દોય નોંધવો ઘટે. તેઓ અહીં એમ કહે છે કે આગળ નિર્દિષ્ટ નર્મદના કાવ્યમાં (“રે નર્મદ અંધારી રાત્ય”માં) જે ભાવારોપ હતો તે આત્મલક્ષી હતો. અહીં તે પરલક્ષી કૃતિમાં આવ્યો અને તેનું રૂપાતર થયું એટલે દોષ મટી ગયો. આ ખ્યાલ બરાબર નથી. દરેક કાવ્યકૃતિનું ભાવવિશ્વ આગવું સ્વાયત સત્તાવાળું હોય છે એટલે એક કવિતાના સંદર્ભમાંનો “ભાવારોપ” એ ને એ રૂપમાં બીજા કાવ્યમાં પ્રવેશે કે રૂપાન્તર પામે એ ખ્યાલ મૂળમાંથી જ ખોટો છે.  

દીસે ઝાંખો દિનકર દેવ, હો રાણાજી.”૨૭</poem>'''}}

પ્રસ્તુત પ્રસંગે પ્રેમાનંદ સુંદર રીતે મંદોદરીના ભાવનું નિરૂપણ કરે છે. સહૃદય ભાવકને એની પ્રતીતિ છે. એ કડીઓના આસ્વાદમાં વિઘ્ન નથી. એમાં “ભાવારોપણ”નો કોઈ વિચાર રસાસ્વાદમાં વિઘ્ન નથી. એમાં ‘ભાવારોપણ’નો કોઈ વિચાર રસાસ્વાદમાં અંતરાયરૂપ બનતો નથી. નરસિંહરાવે એ પંક્તિઓની સમીક્ષા કરતાં કહ્યું છે : “તે દિવસે વાસ્તવિક સૃષ્ટિનો દેખાવ એવો થયો હતો કે નહિં તે આપણને કવિ કાંઈ કહેતો નથી. માત્ર મન્દોદરીની ખેદભારભરી દૃષ્ટિએ આમ જણાય છે એટલું જ આપણે જોઈ સકિયે છિયે. હામાં Pathetic Fallacyનો કાંઈક અંશ જણાય છે, પરંતુ પાત્રના મુખમાં એ વચન હોવાથી—માત્ર તેથી જ નહિં પણ મનુષ્યસ્વભાવનું સ્વરૂપ હેવું છે તેથી—એ વર્ણનમાં સત્યવિરોધનો દોષ નથી આવતોઃ ને એટલે દરજ્જે એ કલ્પના કેવળ દોષમયતામાંથી સારી રીતે બચે છે.”૨૮

“And with him there lie mudded.”૨૮અ</poem>'''}}

નરસિંહરાવ આ પંક્તિઓના સંદર્ભમાં નોંધે છે : “આ દૃષ્ટાંત વિલક્ષણ ભાવચ્છાયાની ગૂંથણી ખડી કરે છે. એલોન્ઝો પોતાના હૃદયમાં થતા ભાવનું પ્રતિબિંબ પ્રકૃતિ ઉપર નથી પાડતો, પરંતુ પ્રકૃતિમાં પોતાના ભાવનું વ્હેણ હેવું પેઠું જુવે છે કે એ ભાવનો પ્રતિધ્વનિ—સમભાવરૂપે નહિં પણ ઉપાલમ્ભરૂપે પ્રતિધ્વનિ—હેને અનુભવગોચર થાય છે.”૨૯ પ્રસ્તુત ચર્ચામાં તેઓ Pathetic Fallacy નું તત્ત્વ શોધવાનો પ્રયત્ન કરતા નથી. ઊલટું, દેખીતી નજરે જે ‘ભાવારોપ’ લાગે તેનું રહસ્ય ઉકેલવાનો તેમનો પ્રયત્ન છે. અહીં પ્રસ્તુત કાવ્યકડીઓમાં તો રુદ્ર રૂપ ધારણ કરતો સાગર પણ શબ્દો ઉચ્ચારે છે, ઝંઝાવાત ગીત ગાય છે, વાદળગર્જના ધ્વનિ કરે છે. આ સર્વ ઘટના એ પાત્રને ‘અનુભવગોચર’ તો છે જ, પણ એ પાત્રની ‘અનુભવગોચરતા’ સમેત આખું દૃશ્ય ભાવકને ય અનુભવગોચર થાય છે. એક દૃષ્ટિએ નરસિંહરાવે આરંભથી જ ‘અસત્ય ભાવારોપણ’ના દોષની ચર્ચા કરતાં સહ્યદય ભાવકને વેગળો રાખ્યો જણાય છે. ‘આત્મલક્ષી’ કે ‘પરલક્ષી’ કવિતામાં “અસત્ય ભાવારોપણ”નો દોષ કયા કયા પ્રસંગે સંભવે, કે ન સંભવે, તેની સર્વ ચર્ચાવિચારણા કરતી વેળા તેઓએ સહૃદયની પ્રતીતિના ખ્યાલને અવગણ્યો જણાય છે. શેક્સપિયર, મિલ્ટન, કાલિદાસ કે ટાગોરની સાહિત્યકૃતિમાં અનેક સ્થાને પ્રકૃતિના નિરૂપણમાં વિશિષ્ટ રીતે સજીવારોપણનો વ્યાપાર પ્રવર્તતો દેખાય છે. પરંતુ એનો માત્ર બૌદ્ધિક કોટિએ વિચાર કરવાનો નથી. સિદ્ધ થયેલી સાહિત્યકૃતિનો આગવો વાસ્તવ સિદ્ધ થયો હોય, તેનું આગવું ઋત શ્વસિત થયું હોય અને એની સહૃદયને પ્રતીતિ હોય તો તેમાં ભાવારોપણનો કોઈ પ્રશ્ન જ ઉપસ્થિત થતો નથી. ટૂંકમાં, કોઈ કૃતિના કવિ કે તેના રચેલા પાત્રના (અસત્ય) ભાવારોપનો વિચાર કૃતિથી—કૃતિના વાસ્તવથી —નિરપેક્ષ રીતે ન થાય.

“પછી રોયાં ચિત્ત શોક તો થયો.”૩૦</poem>'''}}

આચાર્ય આનંદશંકરે રમણભાઈની ‘પૃથુરાજરાસા’ના ‘અવતરણ’માંની પ્રસ્તુત શ્લોકની ચર્ચાના સંદર્ભમાં નોંધેલું : “આ શ્લોક સંયુક્તાની વાણીમાં મૂક્યો નથી એ ખરી વાત છે, પણ કવિની વાણીમાં આવવાથી એની ‘ચિત્તક્ષોભ’ની દશા મટતી નથી. સમસ્ત કાવ્યમાં એક નિરંતર પ્રવાહરૂપે વહેતો કવિનો નાયક પ્રતિભાવ — નાયકવિષયિકા રતિ”—એ જ અત્રે ચિત્તક્ષોભરૂપ છે, અને તે કવિને માત્ર સમાધાનાર્થે એક "fiction” તરીકે આરોપવામાં આવે છે એમ નથી, પણ વસ્તુતઃ છે, અને તેનો પુરાવો એ કે ભીમરાવનું પૂર્વોક્ત વર્ણન પ્રતિનાયક શાહબુદ્દિન ઘોરીના મરણ સંબંધે લેતાં અનુચિત લાગે છે. અને આ ઔચિત્યનિયામક કારણ કવિની નાયકવિષયક રતિ વિના અન્ય નથી.”૩૧

આચાર્ય આનંદશંકરની પ્રસ્તુત ચર્ચાને અવલોકતાં નરસિંહરાવ નોંધે છે “.....આ કલ્પનાને આધારે પાત્રની લાગણીને કવિની જ એમ માનીશું તો તે કવિનાં વચન Subjective આત્મલક્ષી જ થઈ ગયાં. તો તો ઊલટો અસત્ય ભાવારોપણનો દોષ સબળતર થશે. કેમકે....આત્મલક્ષી કાવ્યમાં જે અસત્ય ભાવારોપણ ઉત્કટ રૂપે રહે છે તે પરલક્ષી કાવ્યમાં સંક્રમણ કરતાં લુપ્તવત્‌ થાય છે, પાત્રના મુખમાં તો તેમ જ થાય છે. બીજું કવિની “નાયકવિષયા રતિ” ગમે તેટલી પ્રબળ હોય પરંતુ પરલક્ષી કાવ્યમાં આત્મલક્ષી કાવ્ય જેટલો ઉત્કટ ચિત્તક્ષોભ ઉત્પન્ન કરનારી ના જ બને.”૩૨ આ પ્રસંગે નરસિંહરાવે આચાર્ય આનંદશંકરની મૂળ વિચારણાને જુદો વળ આપ્યો જણાય છે. આચાર્ય આનંદશંકરનું તાત્પર્ય એ જણાય છે કે પ્રસ્તુત શ્લોક તેના સર્જકની વાણીમાં આવ્યો તેથી તે સર્જકની ‘ચિત્તક્ષોભ’ની સ્થિતિ દૂર થતી નથી. આમ, આચાર્ય આનંદશંકર તો પાત્રની ચિત્તદશાને સર્જકની ચિત્તદશા જોડે સાંકળી લેવા ચાહે છે. નરસિંહરાવને એ સ્થિતિ ઇષ્ટ નથી. તેમનો ખ્યાલ એ રહ્યો છે કે જો એ સર્જકનો ચિત્તક્ષોભ હોય તો તો એમાં “ભાવારોપણનો વધુ દોષ આવે. (જો કે એ પરલક્ષી રચના છે, છતાં એમાં સર્જકનો “ચિત્તક્ષોભ” જ પ્રવર્ત્યો છે એટલા માત્રથી તે Subjective હોય એમ નરસિંહરાવ માનતા જણાય છે).

આ વિવાદને કારણે નરસિંહરાવે ફરી એક વાર ‘આત્મલક્ષી’ અને ‘પરલક્ષી’ એ સંજ્ઞાઓની વ્યાખ્યા રજૂ કરી છે : “આત્મલક્ષી ચિત્તક્ષોભ કવિના પોતાના અનુભવને જ ઘૂંટે છે અને પરલક્ષી રચનામાં તે પ્રકારનો ચિત્તક્ષોભ કોરાણે જ રાખી પાત્રજનના ચિત્તક્ષોભાદિકનું આલેખન કરવામાં તદ્રૂપ થવા માટે જેટલો સમભાવ જોઈએ તેટલો જ ક્ષોભ કવિ ક્ષણભર પોતે અનુભવે એમ થવાની જરૂર રહે છે, પરંતુ તે સાથે જ પોતાની સ્વતંત્ર વ્યક્તિરૂપ લાગણીથી એ ભિન્ન હોય છે.”૩૩ અને આ જ વિવાદની ગૂંચથી નરસિંહરાવ રસ્કિનની મૂળ ભૂમિકા પર પણ આક્રમણ કરવા પ્રેરાયા છે : “પરલક્ષી કવિ તે ગૂઢરૂપે આત્મલક્ષી કવિ જ છે એ અર્ધસત્યનો વિપરીત અર્થ કરવાનું પરિણામ આમ આવે છે. રસ્કિને Subjective (આત્મલક્ષી) અને objective (પરલક્ષી) એ ભેદવાચક નામ તથા અર્થનો પ્રથમ ઉચ્છેદ, હેની પરુષ રીત્ય પ્રમાણે, કરીને જ આ Pathetic Fallacyની ચર્ચા ઉપાડી છે એ ખરું છે. પરંતુ એક દૃષ્ટિએ એ ભૂલ જણાય છે. ખરો Pathetic Fallacyનો દોષ તો ત્યારે જ આવે છે કે જ્યારે આત્મલક્ષી રચનામાં હૃદયભાવની છાપ પ્રકૃતિ ઉપર અસ્વાભાવિક રીત્યની પડે છે.”૩૪ પ્રસ્તુત ચર્ચા ‘ભાવારોપણ’ના દોષના કેન્દ્રથી થોડી ખસીને ફરી ‘આત્મલક્ષી’ ‘પરલક્ષી’ના વર્તુળમાં આવી, તે એક દૃષ્ટિએ સમજી શકાય તેવું છે. નરસિંહરાવે કંઈક દૃઢ વલણ ધારણ કર્યું છે કે Pathetic Fallacy નો દોષ તો આત્મલક્ષી કવિતામાં જ વધુ સંભવે.

“ઊંડે જળે નિરખતી રહી શું તું બાલે?”૩૫</poem>'''}}

નરસિંહરાવ આ કૃતિમાંના પ્રકૃતિનિરૂપણને અનુલક્ષીને કહે છે : “આ ઘેરી વર્ણચ્છાયાનું ચિત્ર જેટલું પશ્ચાદ્‌ભૂમિરૂપ છે તેથી વિશેષ આ મલિન નિર્મલ મૂર્તિ વિધવાની હૃદયની અવસ્થામાં, હેના વૃત્તાન્તમાં, ઓતપ્રોત છે, એટલું જ નહિં પણ આત્મઘાત થવાનો છે તે ઘોર ભાવિના પૂર્ણ ભણકારા પણ એ વર્ણનમાં સંભળાવાનો ઊંડો ધ્વનિ છે. આ રીતે વૃત્તાન્તને અનુકૂળ વર્ણનમાં પ્રકૃતિનો વિલક્ષણ સમભાવ છપાયો છે. હાવે પ્રસંગે આત્મલક્ષી ભાવારોપણની અસત્યતા તો સંભવે જ નહિ, પણ પરલક્ષી ભાવારોપણ પણ હાવાં સ્થળોમાં નહિ મનાયઃ અસત્યરૂપ, દોષરૂપ, તો નહિ જ મનાય. કેમકે હેમાં, બુદ્ધિવ્યાપારના ઉપર અયોગ્ય જોર ચલાવીને ભાવારોપે પોતાનું બળ ફેલાવ્યું નથી. ઊલટું, વૃતાન્તના રહસ્યનું ઉદ્‌ઘાટન કરવાનું સાધન જ આ પ્રકારની કલ્પનાથી મળે છે.”૩૬ પ્રસ્તુત કવિતામાં પ્રકૃતિનો ‘સમભાવ’ રજૂ થયો છે, છતાં અહીં ‘ભાવારોપ’નો કોઈ પ્રશ્ન જ નથી એમ નરસિંહરાવનું મંતવ્ય છે. જોકે ઉત્તમ કોટિની કવિતામાં આ પ્રકારે પ્રકૃતિનું નિરૂપણ વારંવાર જોવા મળે છે. (કદાચ પ્રશ્ન હોય તો આ જ કે જે રચનામાં “અસત્ય ભાવારોપણ"નો દોષ જ ના હોય તેને ચર્ચામાં આણવાની જરૂરત જ શી?)

{{gap}}travelling lamp.” ૩૭</poem>}}

મેકબેથે ડંકનનું ખૂન કર્યું તે રાત્રિનું અને તે પછીના દિવસનાં ચિત્રો અહીં રજૂ થયાં છે. આ માટે નરસિંહરાવનું રસદર્શન નોંધપાત્ર છે. તેઓ કહે છે : “આ અત્યન્ત સ્વાભાવિક સૃષ્ટિવર્ણનનું ચિત્ર અને ઘોર મનુષ્યવધનો ભયાનક વૃત્તાન્ત બંને કેવાં અન્યોન્યનાં પોષક થાય છે! મનુષ્યવૃત્તાન્તનું ચિત્ર અનુકૂળ પાશ્ચાત્યભૂમિ પામે છે : અને પ્રકૃતિ ઉપર એ વૃત્તાન્તની ગૂઢ છાયા વગર પ્રયાસે પડે છે. આ પ્રકારના પ્રકૃતિસ્વરૂપના દર્શનમાં અસંભવ નથી આવતો, કલેશ નથી આવતો, અને જ્યાં સ્વાભાવિકત્વ જ છે ત્યાં અસત્ય ભાવારોપણ તો ક્યાંથી જ આવે?”૩૮ પ્રસ્તુત નાટ્યપ્રસંગમાં નરસિંહરાવને માત્ર ‘સ્વાભાવિકત્વ’ જણાયું છે અને તેમની દલીલ—અને યોગ્ય દલીલ એ છે કે આ પ્રકારનું ‘સ્વાભાવિકત્વ’ હોય ત્યાં “અસત્ય ભાવારોપણ”ને સ્થાન જ ન હોય, તો, આ પ્રકારનું ‘સ્વાભાવિકત્વ’ સિદ્ધ કરવું એ જ તો કવિનું કાર્ય છે, કવિકર્મ છે અને કળાકૃતિમાં એ જ તો મહત્ત્વનું છે. આ કવિકર્મને કારણે જ પ્રસ્તુત નાટ્યપ્રસંગમાંની અસામાન્ય લાગતી ઘટનાઓ પ્રતીતિકર બની રહે છે. રાત્રિ બેફામ વીંઝાતી હોય, હવામાં ચિત્કાર સંભળાય કે ધોળા દિવસે રાત્રિનો અંધારપ્રલય દીપકોને ગૂંગળાવી રહે, એ સર્વ કવિસૃષ્ટિમાં સંભવે. કવિની સૃષ્ટિ ખરેખર નિયતિકૃતનિયમરહિતા છે. પણ એ સર્જવાને પ્રતિભાશક્તિ જોઈએ. એનો સર્જક જે કંઈ અસાધારણ લાગતી ઘટનાઓ નિરૂપવા ચાહે તે સમગ્ર કૃતિના પરિવેશમાં એકરૂપ થઈ રહે, કૃતિના આગવા ઋતનો અંશ થઈ રહે એ જ પ્રધાન વસ્તુ છે. આમ, કૃતિ પરલક્ષી છે એટલા માટે જ નહિ, પણ એ કૃતિના સર્જકે પોતાના પ્રતિભાસામર્થ્યથી આગવું કાવ્યવિશ્વ સિદ્ધ કર્યું અને એ કારણે એમાં ‘ભાવારોપણ’નો દોષ સંભવતો નથી.

આ ચર્ચાના અનુંસધાનમાં જ આગળ ઉલ્લેખેલી નર્મદની કવિતાનો ઉલ્લેખ કરીશું.૩૯ નર્મદે પોતાની જાત જોડે રાત્રિને ય રડતી કલ્પી છે. એમાંયે રાત્રિના રુદનની ઘટના સ્થાન પામી છે. પરંતુ એ સ્થાને જો ભાવારોપણનો દોષ હોય તો તે એટલા જ માટે કે તેનો કવિ તેને ઉચિત કળાત્મક રૂપ અર્પી શક્યો નથી. આ મેકબેથના દૃશ્યમાં રાત્રિ માત્ર રુદ્ર ભયાનક રૂપ ધારણ કરતી દર્શાવાઈ છે. રાત્રિ જેવું અગોચર તત્ત્વ આવું રૂપ ધારણ કરી શકે કે નહિ એ પ્રશ્ન અહીં પ્રસ્તુત નથી. કવિએ રચેલી સૃષ્ટિમાં જ એ ‘સ્વાભાવિક’ લાગે છે. અર્થાત્‌ કોઈ કૃતિ આત્મલક્ષી કે પરલક્ષી માત્ર છે, એ હકીકત સર્વથા ગૌણ છે, મુખ્ય મુદ્દો એ છે કે તેનો સર્જક કવિતાનો આગવો વાસ્તવ રચી શક્યો છે કે નહિ. જો એવો વાસ્તવ રચી શકાયો હોય તો એમાં કોઈ જ ઘટના ‘અસત્ય’રૂપ ન લાગે.