નરસિંહથી ન્હાનાલાલ/૨૧: Difference between revisions

From Ekatra Wiki
Jump to navigation Jump to search
(Created page with "{{SetTitle}} {{Heading| ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ:  એક સદીને અંતે | }} {{Poem2Open}} આજે ગુજરા...")
 
No edit summary
 
Line 1: Line 1:
{{SetTitle}}
{{SetTitle}}


{{Heading| ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ:  એક સદીને અંતે |  }}
{{Heading|   ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનો આદર્શ: ફ્રેન્ચ એકૅડેમી |  }}


{{Poem2Open}}
{{Poem2Open}}
આજે ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ એનાં સો વર્ષ પૂરાં કરે છે. આવતી કાલે એનો નવી સદીમાં પ્રવેશ થાય છે. આજથી બરોબર સો વર્ષ પૂર્વે ૧૯૦૫ના જૂનની ૩૦મીએ અમદાવાદમાં એનો જન્મ થયો હતો. એના પિતા હતા રણજિતરામ વાવાભાઈ મહેતા.
ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના પિતા રણજિતરામ વાવાભાઈ મહેતાએ પહેલી સાહિત્ય પરિષદ (૧૯૦૫)ના રીપૉર્ટમાં ‘આમુખ’ના આરંભમાં જ પરિષદના ઉદ્દેશનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો :
નર્મદ અને ગાંધીજીની વચમાં કરોડોમાં એક એવા કોઈ સ્વપ્નશીલ અને કર્મશીલ ગુજરાતી થયા હોય તો તે રણજિતરામ! કેટકેટલાં સ્વપ્નો હતાં એમને ગુજરાત માટે! ગુજરાતના જીવનના એકેએક મહત્ત્વનાં ક્ષેત્ર – સામાજિક, શૈક્ષણિક, સાહિત્યિક, સાંસ્કૃતિક-માં કેટકેટલું કરવાનાં એમનાં સ્વપ્ન હતાં! એ સૌમાં એમનું એકમાત્ર ધ્યેય હતું ગુજરાતની એકતા, ગુજરાતની અસ્મિતા. કોઈપણ પ્રદેશ અને એની પ્રજાની અસ્મિતા સિદ્ધ કરવાનું સર્વશ્રેષ્ઠ સાધન છે ભાષા. ભાષાથી એની ઓળખ થાય છે. કોઈપણ પ્રજાના જીવનનાં અન્ય ક્ષેત્રોમાં સર્વસંમતિ હોય કે ન હોય, પણ ભાષાના ક્ષેત્રમાં – લિપિ, જોડણી તથા કોશ, વ્યાકરણ અંગે – તો અનિવાર્યપણે સર્વસંમતિ હોય છે. એથી ગુજરાત અને ગુજરાતી પ્રજાની અસ્મિતા ગુજરાતી ભાષા દ્વારા જ સિદ્ધ થાય એ એમની પ્રતીતિ હતી. એમનામાં ઇતિહાસદૃષ્ટિ હતી. એ માત્ર સ્વપ્નશીલ ન હતા, એ કર્મશીલ પણ હતા. એથી જીવનભર એમણે એમનું આ સ્વપ્ન સાકાર કરવા માટે અખૂટ પરિશ્રમ અને અતૂટ પુરુષાર્થ કર્યો હતો.
‘સાહિત્ય પ્રજાઓની સંસ્કૃતિની કોટિ દર્શાવનાર દર્પણ છે. પ્રજાઓનું વિચારજીવન ઉત્કૃષ્ટ છે કે નિકૃષ્ટ છે તે બતાવનાર નિકષશિલા તે છે... પ્રજાના સમગ્ર જીવનને ભાવનાથી રંગનાર સાહિત્ય છે, માટે જ તેના વિકાસ અને પ્રગતિ માટે દેશના વિદ્વાનોની પરિષદ મળવી જોઈએ... આ વસ્તુસ્થિતિએ “સાહિત્યસભા”ને પરિષદ ભરવાની પ્રેરણા કરી હતી.
રણજિતરામનો જન્મ ૧૮૮૧માં સૂરતમાં, પણ એમનું મોટા ભાગનું શિક્ષણ અમદાવાદમાં. આરંભનો અભ્યાસ મિશન સ્કૂલમાં. ૧૮૯૯માં મૅટ્રિક થયા. ૧૯૦૨માં ગુજરાત કૉલેજમાંથી બી.એ. થયા. ૧૮૯૭માં તે સમયના પાંચમા ધોરણમાં હતા ત્યારે જ યુવાનોનું એક મંડળ ‘ધ યંગ મેન્સ યુનિયન’ સ્થાપવામાં આવ્યું હતું. પછી ૧૮૯૯માં એમાંથી ‘ધ સોશિયલ ઍન્ડ લિટરરી એસોસિયેશન’ અને એમાંથી પછી ૧૯૦૩માં ‘ધ લિટરરી એસોસિયેશન’નો જન્મ થયો, એનું ગુજરાતી નામ તે ‘ગુજરાત સાહિત્યસભા.’ ૧૯૦૫માં ‘ગુજરાત સાહિત્યસભા’ના ઉપક્રમે ‘ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ’નો આરંભ થયો. આ સૌ સંસ્થાઓના અગ્રણી પ્રણેતા હતા રણજિતરામ. ૧૯૧૭માં એમનું અવસાન થયું. ૧૯૦૫થી ૧૯૧૭ લગીનાં ૧૨ વર્ષોમાં પરિષદનાં પાંચ અધિવેશનો યોજાયાં હતાં. આ વર્ષોમાં રણજિતરામ વિદ્યમાન હતા. આશ્ચર્યનું આશ્ચર્ય તો છે કે તેઓ એક વાર પણ પરિષદના પ્રમુખ થયા ન હતા, એટલું નહિ, તેઓ મંત્રીપદે પણ રહ્યા ન હતા. એટલા નમ્ર અને નિ:સ્પૃહ હતા રણજિતરામ!
પછી પરિષદ સમક્ષ જે આદર્શ હતો, જે મૉડેલ હતું એનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો :
ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનું પ્રથમ અધિવેશન ૧૯૦૫ના જૂનની ૩૦મીએ અમદાવાદમાં પ્રેમાભાઈ હૉલમાં ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠીના પ્રમુખપદે યોજવામાં આવ્યું હતું. ૧૮૫૧માં નર્મદે ‘મંડળી’ અંગે અને ૧૮૮૫માં મણિલાલ નભુભાઈએ ‘સમાજ’ અંગે જે આશા વ્યક્ત કરી હતી તે આમ આ ‘પરિષદ’રૂપે ફળી હતી. ફ્રેન્ચ એકૅડેમી એ ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનો આદર્શ હતો. રમણભાઈ નીલકંઠે એમના સ્વાગત-પ્રવચનમાં અને રણજિતરામે પ્રથમ અધિવેશનના રીપોર્ટ (૧૯૦૭)ના ‘આમુખ’માં પરિષદના વિશિષ્ટ ઉદ્દેશો અને જેમાં સાહિત્ય ઉપરાંત જ્ઞાનની સૌ શાખા-પ્રશાખાઓ, અન્ય કલાઓ આદિ સમાજની અન્ય સંસ્કારપ્રવૃત્તિઓને માટે અવકાશ હોય એવા વ્યાપક કાર્યપ્રદેશનો આલેખ – ‘ગુજરાતી ભાષા અને સાહિત્યનો ઉત્કર્ષ અને તે દ્વારા ગુજરાતના સમાજનો ઉત્કર્ષ’ – આપ્યો હતો. પરિષદના ઉપક્રમે પ્રથમ વાર જ ગુજરાતના લગભગ સૌ વિદ્યાપુરુષો – સાક્ષરો, વિદ્વાનો અને પંડિતોનું એક જ સમયે એક જ સ્થળે મિલન થયું હતું. ગુજરાતના સાંસ્કૃતિક જીવનની આ ઐતિહાસિક ઘટના છે. વળી ૧૯૦૫નું વર્ષ, પરિષદના જન્મનું વર્ષ ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠીની સુવર્ણજયંતીનું, અર્ધશતાબ્દીનું પણ વર્ષ હતું. એ પણ એક સુખદ યોગાનુયોગ હતો.
‘ગુજરાતને ફ્રેન્ચ એકૅડેમી... જેવાની આવશ્યકતા છે સર્વ કબૂલ કરશે જ.
પરિષદના પ્રથમ અધિવેશનમાં પ્રમુખના વિદ્વત્તાપૂર્ણ વ્યાખ્યાન ઉપરાંત મુખ્યત્વે લિપિ, જોડણી, વ્યાકરણ, પરિભાષા, સંશોધન આદિ વિષયો પરના નિબંધોનું વાચન કરવામાં આવ્યું હતું અને એ વિશે ચર્ચા કરવામાં આવી હતી. પરિષદનાં અધિવેશનોમાં પ્રમુખનું વ્યાખ્યાન, નિબંધોનું વાચન અને એ વિશે ચર્ચા થાય એ પરિષદની પરંપરા હતી. નિબંધો માટે આમંત્રણ આપવામાં આવતું હતું અને પસંદગીના નિબંધોનું વાચન થતું હતું.
રમણભાઈ નીલકંઠે પહેલી પરિષદ (૧૯૦૫) સમયે એમના સ્વાગત પ્રવચનમાં પણ પરિષદ સમક્ષ જે આદર્શ હતો એનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો :
– ૧૯૦૭માં પરિષદનું બીજું અધિવેશન મુંબઈમાં કેશવ હર્ષદ ધ્રુવના પ્રમુખપદે યોજવામાં આવ્યું હતું. એમાં પૂર્વોક્ત વિષયો ઉપરાંત અન્ય કળાઓ આદિ વિષયો પરના નિબંધનું વાચન થયું હતું. એથી પરિષદના કાર્યપ્રદેશ અંગે વાદવિવાદ થયો હતો.
‘યુરોપમાં મળતી ‘ઓરિએન્ટ કૉંગ્રેસ’ના મહોટા ધોરણે નાના કાર્યની અત્રે કલ્પના કરી છે.’
– ૧૯૦૯માં પરિષદનું ત્રીજું અધિવેશન રાજકોટમાં અંબાલાલ સાકરલાલના પ્રમુખપદે યોજવામાં આવ્યું હતું. અંબાલાલ સાહિત્યકાર ન હતા, પ્રસિદ્ધ અર્થશાસ્ત્રી અને ઉદ્યોગપતિ હતા. એથી પરિષદના પ્રમુખ અંગે વાદવિવાદ થયો હતો.
ચોથી પરિષદ(૧૯૧૨)ના પ્રમુખ અને પાંચમી પરિષદ (૧૯૧૫)ના પ્રમુખે એમનાં વ્યાખ્યાનોમાં અનુક્રમે ‘ફ્રેન્ચ એકૅડેમી’ અને ‘ઑરિએન્ટલ કૉંગ્રેસ’નો પરિચય પરિષદના સભ્યોને કરાવ્યો હતો.  
– ૧૯૧૫માં પરિષદનું પાંચમું અધિવેશન સૂરતમાં નરસિંહરાવ દિવેટિયાના પ્રમુખપદે યોજવામાં આવ્યું હતું. પ્રમુખપદેથી એમણે ગુજરાતી ભાષા અને સાહિત્ય વિશે એક અત્યંત મનનીય વ્યાખ્યાન કર્યું હતું.
‘ઑરિએન્ટલ કૉંગ્રેસ’ યુરોપની આંતરરાષ્ટ્રીય એવી અર્વાચીન સંસ્થા હતી. ૧૮૭૩ના સપ્ટેમ્બરમાં પેરિસમાં એનો જન્મ થયો હતો. એનો કાર્યપ્રદેશ પૂર્વના જગતની સંસ્કૃત, અરબી, ચીની આદિ ભાષાઓ અને એના ઇતિહાસમાં સીમિત હતો. એમાં પાંચ વિભાગો હતા : ‘સેમેટિક’, ‘તુરાનિયન’, ‘આર્યન’ અને ‘આર્કિયોલોજિકલ-એથ્નોલોજિકલ’. એથી એનું પાંચ-દિવસીય અધિવેશન યુરોપનાં ભિન્નભિન્ન નગરોમાં યોજવામાં આવતું હતું. એમાં સમગ્ર જગતમાંથી પૂર્વોક્ત વિષયના વિદ્વાનો અને પંડિતો એકત્ર થતા હતા. ભલે એ ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ સમક્ષ આદર્શરૂપ પરિષદ હોય, છતાં અંતે તો એ વિદ્વાનો અને પંડિતોની પરિષદ હતી, એ સર્જક-સાહિત્યકારોની પરિષદ ન હતી.
૧૯૨૦માં પરિષદનું છઠ્ઠું અધિવેશન અમદાવાદમાં યોજવામાં આવ્યું હતું. આ અધિવેશનના સમયની એક ઘટના પણ અત્યંત નોંધપાત્ર છે. પરિષદે રવીન્દ્રનાથ ટાગોરને અતિથિ તરીકે ઉપસ્થિત રહેવા આમંત્રણ આપ્યું હતું. ગાંધીજીએ આમંત્રણનો સ્વીકાર કરવા ટાગોરને ભારપૂર્વક ભલામણપત્ર લખ્યો હતો અને ટાગોર અધિવેશનમાં ઉપસ્થિત રહ્યા હતા. પરિષદે એમને માનપત્ર અર્પણ કર્યું હતું. ટાગોરે આ પ્રસંગે એમનું એક ઉત્તમ વ્યાખ્યાન – ‘Creation and Construction’ – કર્યું હતું. પરિષદે એમના માનમાં વિક્ટોરિયા ગાર્ડનમાં ભોજનસમારંભનું આયોજન કર્યું હતું. એમાં ટાગોરની સાથે ગાંધીજી અને ક્ષિતિમોહન સેન ઉપસ્થિત રહ્યા હતા. જેમાં ટાગોર અને ગાંધીજી અમદાવાદમાં એકસાથે હોય એવો આ પ્રસંગનો એક યાદગાર ફોટોગ્રાફ અસ્તિત્વમાં છે.
પ્રાચીન યુગમાં ભારતમાં ઉપનિષદકારો અને સ્મૃતિકારોએ પરિષદોનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. બુદ્ધ-મહાવીરના યુગમાં પણ અશોક અને કનિષ્કના રાજ્યાશ્રયથી બૌદ્ધ સંગતિઓ તથા વલભીપુર અને મગધ આદિમાં જૈન સંઘોનું અસ્તિત્વ હતું. મધ્યયુગમાં ૧૨મી સદીમાં પાટણમાં સિદ્ધરાજ અને વસ્તુપાલ-તેજપાલના રાજ્યાશ્રયથી હેમચન્દ્રાચાર્ય અને એમના શિષ્યો તથા વિદ્વાનોનું એક મોટું મંડળ હતું. પ્રાચીન-મધ્યયુગની સંસ્થાઓ મુખ્યત્વે ધર્મના વિષયના વિદ્વાનો અને પંડિતોની પરિષદો હતી, એ સર્જક-સાહિત્યકારોની પરિષદો ન હતી.
૧૯૨૬માં પરિષદનું આઠમું અધિવેશન મુંબઈમાં રમણભાઈ નીલકંઠના પ્રમુખપદે યોજવામાં આવ્યું હતું. પ્રમુખપદેથી એમણે ગુજરાતી પિંગળ અને સાહિત્ય વિશે વિદ્વત્તાપૂર્ણ વ્યાખ્યાન આપ્યું હતું.
પ્રાચીન યુગમાં ગ્રીસમાં ઈ. પૂ. ૫મી સદીમાં પેરિક્લીસના સમયમાં એથેન્સમાં ચાર મહાન નાટ્યકાર-કવિઓ – ઇસ્કીલસ, સોફોક્લીસ, યુરિપિડિસ અને એરિસ્ટોફેનીસ – હતા; રોમમાં ઈ. પૂ. ૧લી સદીમાં ઑગસ્ટસના સમયમાં પાંચ મહાન કવિઓ – વર્જિલ, હોરેસ, પ્રોપર્ટિયસ, ટિબ્યુલસ અને ઓવિડ હતા. આમ, એક સમયે એક સ્થળે એકસાથે કવિઓ વિદ્યમાન હતા. છતાં એમની પરિષદો અસ્તિત્વમાં હતી એવું ક્યાંય વાંચ્યું કે જાણ્યું નથી. અલબત્ત, એમનું પરસ્પર અંગત વ્યક્તિગત અનૌપચારિક મિલન થતું હશે એટલું જ.
૧૯૨૮માં પરિષદનું નવમું અધિવેશન નડિયાદમાં આનંદશંકર ધ્રુવના પ્રમુખપદે યોજવામાં આવ્યું હતું. પ્રમુખપદેથી એમણે સમગ્ર ગુજરાતી સાહિત્ય વિશે અત્યંત મનનીય વ્યાખ્યાન કર્યું હતું.
ઇંગ્લૅન્ડમાં શેક્સપિયરના સમયથી આજ લગી ‘મરમેઇડ ટેવર્ન’થી માંડીને ‘ચેશાયર ચીઝ’ જેવાં અનેક ટેવર્ન, ઈન, પબ, રેસ્ટોરાં આદિ મિલનસ્થાનો હતાં. ફ્રાંસમાં ૧૯મી-૨૦મી સદીમાં પેરિસમાં લેફ્ટ બૅંક પર સેં ઝર્મેં વિસ્તારમાં કાફે દ ફ્લોર, દ માગો, લિપ તથા મોંપાર્નાસ વિસ્તારમાં રોતોંદ, કુપોલે, દોમ, ક્લોઝરી આદિ મિલનસ્થાનો હતાં, આજે પણ અસ્તિત્વમાં છે. અહીં અનેક સાહિત્યકારોનું પરસ્પર અંગત, અનૌપચારિક, વ્યક્તિગત મિલન થતું હતું, પણ એમની કોઈ પરિષદો અસ્તિત્વમાં ન હતી. એમાં એકમાત્ર અપવાદ છે ‘આકાદમી ફ્રાંસેસ.
‘પરિષદની પહેલી પચીસીની કારકિર્દી અત્યંત ઉજ્જ્વળ અને સમૃદ્ધ હતી.’ આ સમયમાં આરંભમાં ૧૯૦૭માં પરિષદના બીજા અધિવેશન પ્રસંગે પરિષદના કાર્યપ્રદેશ અંગે વાદવિવાદ થયો હતો. પરિષદનો કાર્યપ્રદેશ માત્ર સાહિત્યમાં જ સીમિત હોય કે એમાં જ્ઞાનની સૌ શાખા-પ્રશાખાઓ, અન્ય કળાઓ આદિ સમાજની અન્ય સંસ્કારપ્રવૃત્તિઓનો સ્વીકાર હોય. આ સમયમાં સમગ્ર ગુજરાતની સંસ્કારપ્રવૃત્તિઓ માટે પરિષદ જ એકમાત્ર સંસ્થા હતી. એથી પરિષદના કાર્યપ્રદેશનો સમાજની અન્ય સૌ સંસ્કાર-પ્રવૃત્તિઓ લગી વિસ્તાર કરવામાં આવ્યો હતો. ૧૯૦૯માં પરિષદના ત્રીજા અધિવેશન પ્રસંગે અંબાલાલ સાકરલાલની પ્રમુખ તરીકે પસંદગી કરવામાં આવી હતી. અંબાલાલ અગ્રણી અર્થશાસ્ત્રી અને ઉદ્યોગપતિ હતા પણ સાહિત્યકાર હતા, એથી પરિષદના પ્રમુખ અંગે વાદવિવાદ થયો હતો. પરિષદના પ્રમુખ માત્ર સાહિત્યકાર જ હોય કે અન્ય ક્ષેત્રની અગ્રણી વ્યક્તિ પણ હોય. પ્રમુખની પસંદગી પ્રસ્તાવ અને અનુમોદનથી થતી હતી. સૌ સંસ્થાઓની જેમ સાહિત્યસંસ્થાને પણ એનું બંધારણ હોય. પણ જેમાં માત્ર સંવાદિતાનું જ વાતાવરણ હોય એવી સાહિત્યસંસ્થામાં ચૂંટણી ન થાય અને સર્વાનુમતિથી, સર્વસંમતીથી પ્રમુખની પસંદગી થાય એ એના ગૌરવ માટે ઇષ્ટ છે. માત્ર ગુજરાતી ભાષા અને સાહિત્યનો જ ઉત્કર્ષ નહિ પણ ગુજરાતના સમાજનો પણ ઉત્કર્ષ એ પરિષદનો ઉદ્દેશ હતો. એથી પરિષદના પ્રમુખ તરીકે મોટે ભાગે સાહિત્યકારની જ પસંદગી કરવામાં આવી હતી. પણ પરિષદના સો વર્ષના ઇતિહાસમાં ત્રણ વાર સાહિત્યકાર ન હોય પણ અન્ય ક્ષેત્રની અગ્રણી વ્યક્તિ હોય એવા પ્રમુખ અર્થશાસ્ત્રી અંબાલાલ સાકરલાલ, ધારાશાસ્ત્રીઓ ભૂલાભાઈ દેસાઈ અને હરસિદ્ધભાઈ દિવેટિયાની પસંદગી કરવામાં આવી હતી.
ફ્રેન્ચ એકૅડેમી (Academie Francaise) સાહિત્યજગતના ઇતિહાસમાં સર્વપ્રથમ એકૅડેમી છે. એનો જન્મ ૧૬૩૫માં પેરિસમાં થયો હતો. એના પિતા હતા કાર્ડિનલ રિશેલ્યુ. એ રાજા લુઈ ૧૩માના પ્રધાનમંત્રી હતા. રાજાના સૂચનથી એમણે આ એકૅડેમી સ્થાપી હતી. આજે પેરિસમાં સેન નદીના વામતટ પર સુવર્ણરંગી ઘુમ્મટ સાથેના માઝારિન રાજમહેલ – Institute de France – ના વામકક્ષમાં એની બેઠકો યોજવામાં આવે છે. એમાં ૪૦ સભ્યો હોય છે. જ્યારે એમાંથી કોઈ સભ્યનું અવસાન થાય ત્યારે એના સ્થાને ચૂંટણી દ્વારા નવા સભ્યનો એમાં પ્રવેશ થાય છે. વિજેતા સભ્યનું રાષ્ટ્રપ્રમુખની ઔપચારિક માન્યતા દ્વારા સન્માન કરવામાં આવે છે. આ સભ્યો ‘અમરત્વના અધિકારી’ (Immortals) ગણાય છે. જ્યારે એકૅડેમીના પ્રસંગો ઊજવાય છે ત્યારે ભારે શાન-ઓ-શૌકતથી ઊજવાય છે. સભ્યો ત્યારે એમના પરંપરાગત લીલા રંગના પોશાકમાં ઉપસ્થિત થાય છે. આ પ્રસંગો રાષ્ટ્રીય ઉત્સવો ગણાય છે. ફ્રાંસની સંસ્કૃતિ એ ‘Literary Civilisation’ – સાક્ષરી, સાહિત્યિક સંસ્કૃતિ છે. વિક્ટર હ્યુગોએ તો કહ્યું છે, ‘Literature is Civilisation’ – સાહિત્ય એ જ સંસ્કૃતિ છે. ફ્રેન્ચ પ્રજા જે વ્યક્તિને સાહિત્ય સાથે પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ સંબંધ હોય તેને જ રાષ્ટ્રપ્રમુખ તરીકે ચૂંટે છે.
૧૯૩૬માં પરિષદનું બારમું અધિવેશન અમદાવાદમાં ગાંધીજીના પ્રમુખપદે યોજવામાં આવ્યું હતું. પ્રમુખપદેથી એમણે સાહિત્ય વિશેના એમના મૌલિક વિચારો વ્યક્ત કરતું વ્યાખ્યાન આપ્યું હતું.
એકૅડેમીના કાર્યપ્રદેશમાં સાહિત્ય તો છે , પણ સવિશેષ તો ફ્રેન્ચ ભાષાનો સાર્થ જોડણીકોશ (Dictionary) છે. એકૅડેમીના સભ્યો ફ્રેન્ચ ભાષા પર અને એના જોડણીકોશના એકેએક શબ્દ પર સતત ચાંપતી નજર રાખે છે. સમગ્ર પ્રજા સાહિત્યમાં અને સાહિત્યેતર એવા રોજરોજના સામાન્ય મૌખિક અને લેખિત વ્યવહારમાં ભાષાનો અને શબ્દોનો જે ઉપયોગ કરે છે એનું સૂક્ષ્મ નિરીક્ષણ કરે છે, એની શુદ્ધતા અને પવિત્રતાનું રક્ષણ કરે છે, જ્ઞાનના એકેએક ક્ષેત્ર માટે ભાષાને, પરિભાષાને, શબ્દને સમૃદ્ધ, સધ્ધર અને સક્ષમ કરવાનો પરિશ્રમ અને પુરુષાર્થ કરે છે. કોઈપણ નવા – સ્વદેશી કે વિદેશી – શબ્દને એ શબ્દ વિશે ચર્ચા-વિચારણા કર્યા પછી શબ્દકોશમાં સ્થાન આપે છે. ઉદાહરણ રૂપે એક વાર ‘Chic’ શબ્દ વિશે આવી ભારે ઉગ્ર ચર્ચા-વિચારણા ચાલી હતી.
આ પૂર્વે ૧૯૨૪માં પરિષદમાં કનૈયાલાલ મુનશીનો પ્રવેશ થયો હતો. ૧૯૨૪માં પરિષદનું સાતમું અધિવેશન ભાવનગરમાં યોજવામાં આવ્યું હતું. એ સમયે અને ત્યાર પછી રમણભાઈ નીલકંઠ આદિએ એક બંધારણ રચ્યું હતું. પછી ૧૯૨૬માં પરિષદનું આઠમું અધિવેશન મુંબઈમાં રમણભાઈ નીલકંઠના પ્રમુખપદે યોજવામાં આવ્યું હતું. એમાં મુનશીએ પરિષદનું બંધારણ અવ્યવહારુ અને અયોગ્ય છે એવી દલીલ સાથે એમનું પોતાનું નવું ૫૨ (પછીથી ૫૮) કલમો સાથેનું ચુસ્ત બંધારણ મંજૂરી માટે રજૂ કર્યું હતું. એ જ ક્ષણે બલવન્તરાય ઠાકોર એ બંધારણનું જે સ્વરૂપ હતું એ પરથી એમાં મુનશીનો અંગત સ્વાર્થ અને સત્તાનો આશય કળી ગયા હતા. એથી એમણે એ બંધારણ બિનલોકશાહી અને સરમુખત્યારશાહી બંધારણ છે એવો આક્ષેપ કર્યો હતો અને એ અંગે ચર્ચા કરવાનો આગ્રહ કર્યો હતો. આરંભમાં તો મુનશીએ અને એમના ‘હાજી-જનો’એ એ આક્ષેપ અંગેની ચર્ચા કાનૂન બહાર છે અને એથી એ અપ્રસ્તુત છે એવી દલીલ સાથે વધુ ચર્ચા ન થાય એવો પ્રપંચ કર્યો હતો. પણ પ્રમુખ રમણભાઈએ એ ચર્ચા પ્રસ્તુત છે અને એ ચર્ચા કરવાનો બલવન્તરાયનો અધિકાર છે એવું અનુમોદન આપ્યું હતું, એથી ચર્ચા ચાલુ રહી હતી. ૧૯૨૮માં પરિષદનું નવમું અધિવેશન નડિયાદમાં આનંદશંકર ધ્રુવના પ્રમુખપદે યોજવામાં આવ્યું હતું એમાં પણ ચર્ચા ચાલુ રહી હતી. ૧૯૩૧માં પરિષદનું દસમું અધિવેશન પણ નડિયાદમાં પ્રખર ધારાશાસ્ત્રી ભૂલાભાઈ દેસાઈના પ્રમુખપદે યોજવામાં આવ્યું હતું, છતાં આ અધિવેશનમાં મુનશીનું બંધારણ પસાર કરવામાં આવ્યું હતું. ૧૯૩૬માં પરિષદનું બારમું અધિવેશન અમદાવાદમાં ગાંધીજીના પ્રમુખપદે યોજવામાં આવ્યું હતું. થોડાંક વર્ષોથી જાહેરમાં અને વર્તમાનપત્રોમાં પરિષદના બંધારણ વિરુદ્ધ આક્ષેપો સાથે ચર્ચાઓ ચાલતી જ હતી. વળી બલવન્તરાય અને અન્ય સાહિત્યપ્રેમીઓ તરફથી બંધારણ વિશે વિગતે માહિતી મળતી હતી એથી ગાંધીજીને બંધારણમાં સુધારાની અગત્ય વિશે પ્રતીતિ હતી જ. એથી બંધારણ સુધારા સમિતિ માટેનો પ્રસ્તાવ ગાંધીજીએ જ પ્રમુખપદેથી રજૂ કર્યો હતો. મુનશીએ એક વરસ લગી સમિતિની કોઈ પણ બેઠક યોજી શકાય એવો પ્રપંચ કર્યો હતો. પછી ગાંધીજી બીજા વરસમાં સુધારા અંગે સક્રિય થશે એવી શંકાથી એમ થાય તે પૂર્વે જ મુનશીએ ગાંધીજીના બે વર્ષના બંધારણીય કાર્યકાળનો એક વર્ષ પછી બહાનાં બતાવીને ગેરબંધારણીય નીતિરીતિથી અંત આણ્યો હતો. પછી ૧૯૩૭માં પરિષદનું તેરમું અધિવેશન કરાંચીમાં યોજવામાં આવ્યું ત્યારે મુનશીના નવા બંધારણ અનુસાર પ્રમુખપદે મુનશીની પસંદગી કરવામાં આવી હતી. એમાં એમણે પ્રમુખપદેથી બંધારણ સુધારા સમિતિએ કશું જ કર્યું નથી એવા આક્ષેપ સાથે સમિતિનું વિસર્જન કર્યું હતું. આમ, મુનશીએ એમની યુક્તિપ્રયુક્તિઓના પ્રપંચ દ્વારા એમના નવા બંધારણને ‘જીવલેણ ઘાત’માંથી બચાવ્યું હતું.
ફ્રેન્ચ ભાષાનાં વર્તમાનપત્રો અને સામયિકોમાં અશુદ્ધ જોડણી હોતી જ નથી. પુસ્તકોમાં શુદ્ધિપત્રક હોતું જ નથી. ફ્રાંસમાં જાહેર સ્થળોમાં લખાણમાં જોડણીનો દોષ હોય તે અપરાધ ગણાય છે. આવા દોષની વિરુદ્ધ કાનૂન કરવામાં આવ્યો છે. આવા દોષ માટે દોષિત નાગરિકનો દંડ કરવામાં આવે છે. ફ્રેન્ચ ભાષાના એકેએક શબ્દની, સોએ સો ટકા શબ્દોની જોડણી શીખવી-શિખવાડવી પડે છે અને એથી એકેએક ફ્રેન્ચ પ્રજાજન એના શિક્ષણના પ્રથમ દિવસથી જ એકએેક શબ્દની જોડણી શીખે છે અને શિક્ષક એને ચીવટ અને ચીકાટીથી શિખવાડે છે. સમગ્ર પ્રજામાં ભાષા પ્રત્યે જે પ્રેમ અને પવિત્રતાનું દર્શન થાય છે એનું આ રહસ્ય છે. એથી ફ્રેન્ચ પ્રજામાં ‘le mot juste’ સાચુકલા શબ્દનો મહિમા છે. સાહિત્ય એ શબ્દની કળા છે, શબ્દની સાધના છે. ફ્રેન્ચ એકૅડેમી ફ્રેન્ચ ભાષા વિશે અને એના શબ્દો વિશે સતત ચિંતા અને ચિંતન કરે છે. એ માત્ર તંત્ર અને યંત્રની જ નહિ, વિશેષ તો શબ્દરૂપી મંત્રની સાધના કરે છે. ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના જન્મના પ્રથમ દિવસથી જ આપણા પૂર્વજો સમક્ષ એકૅડેમી આદર્શરૂપ હતી. આજે પરિષદની પ્રથમ શતાબ્દીના વર્ષમાં જ્યારે પરિષદનો બીજી શતાબ્દીમાં પ્રવેશ થાય છે ત્યારે આપણે સૌ ગુજરાતીભાષી પ્રજાજનો આ આદર્શનું સ્મરણ કરીએ! આ સ્મરણ આપણા સૌને માટે પ્રેરણારૂપ હશે!
પરિષદના આ બિનલોકશાહી અને સરમુખત્યારશાહી બંધારણના અનિષ્ટના મૂળમાં હતી પરિષદની મધ્યસ્થ સભા. એમાં ૬૦ સભ્યો હતા, જેમાં સામાન્ય સભ્યોએ ચૂંટ્યા હોય એવા તો માત્ર ૧૨ જ સભ્યો હતા, એટલે કે એકપંચમાંશ સભ્યો હતા. કોઈપણ લોકશાહી બંધારણમાં મધ્યસ્થ સભામાં જેમને સામાન્ય સભ્યોએ ચૂંટ્યા હોય એવા સભ્યોની જ બહુમતી હોય. પરિણામે મધ્યસ્થ સભા પ્રમુખપદ માટે ચાર ઉમેદવારોની પેનલનું સૂચન કરે, એમાં એક સિવાયના બીજા ત્રણ ઉમેદવારો સૂત્રધારની ઇચ્છા પ્રમાણે આપોઆપ રાજીનામાં સુપરત કરે રાજીનામાં સુપરત કરવાની સમજૂતીથી જ એમનાં નામોની ભલામણ થાય – એવી પરંપરા હતી. એથી પરિષદ એક વ્યક્તિ અને એક કાયમી સત્તાજૂથની ખાનગી મિલકત હોય એવું એનું સ્વરૂપ હતું. આમ, સૂત્રધાર અથવા સૂત્રધાર જેને ઇચ્છે એ વ્યક્તિ પ્રમુખ થાય એવી પરંપરા હતી. સામાન્ય સભાના સભ્યોએ પ્રમુખની પસંદગી કરી હોય એવો એક પણ પ્રસંગ બન્યો ન હતો. પરિણામે પચીસ વરસમાં મુનશી ત્રણ વાર પરિષદના પ્રમુખ થયા હતા. પરિષદના સો વરસના ઇતિહાસમાં કોઈ પણ વ્યક્તિ – એ ગમે તેટલી મહાન હોય, એ ગોવર્ધનરામ હોય કે ગાંધીજી હોય – એકથી વધુ વાર પ્રમુખપદે રહી ન હતી. ૨૦મી સદીના બે મહાન કવિઓ ન્હાનાલાલ અને બલવન્તરાય તથા પરિષદના પિતા રણજિતરામ એક વાર પણ પ્રમુખ થયા ન હતા. આમ, ૧૯૩૧થી ૧૯૫૫ લગી – પચીસ વર્ષ લગી મુનશીએ પરિષદનો સ્વાર્થ અને સત્તાના સાધન તરીકે દુરુપયોગ કર્યો હતો. આ સમયમાં સાચા સાહિત્યકારો પરિષદથી વિમુખ થયા હતા, એટલું જ નહિ, એમને પરિષદથી શરમ અને સંકોચનો અનુભવ થયો હતો. પરિષદમાં સર્જકતા અને વિદ્વત્તાનું વાતાવરણ ન હતું, એટલું જ નહિ, પણ સાહિત્ય માટે નહિ પણ રજવાડી ઠાઠમાઠના ભોજનસમારંભો તથા મનોરંજન-કાર્યક્રમોમાં જ મોટે ભાગે પરિષદનાં ધન, શક્તિ અને સમયનો અપવ્યય થતો હતો. આમ, પરિષદ એની બીજી પચીશીમાં એક નિર્જીવ અને નિર્માલ્ય સંસ્થા હતી, એ વિશે બલવન્તરાયે એમના ‘પરિષદમુક્તિ’ વ્યાખ્યાનમાં ભારે હૃદયથી કહ્યું હતું : ‘પરિષદ-પ્રવૃત્તિ આવા એકહથ્થુ દોર તળે રિબાય તે કરતાં તો તેને દફનાવી દેવી બહેતર.’
૧૯૪૪માં ભાવનગરમાં બલવન્તરાયે પૂર્વોક્ત ‘પરિષદમુક્તિ’ વ્યાખ્યાન કર્યું હતું. ૧૯૨૪થી, આંરભથી જ ૨૦ વર્ષથી તેઓ પરિષદની મુક્તિ માટે એના બંધારણ વિરુદ્ધ સંઘર્ષ કરી રહ્યા હતા. આ વ્યાખ્યાનમાં એમણે અંતે સાહિત્યકારોની નવી પેઢીને સંઘર્ષ માટે આહ્વાન કર્યું હતું. પરિષદનો ત્યાગ કરીને નવી પરિષદ સ્થાપવાથી જૂની પરિષદ સાથે સ્પર્ધા થાય એ ઇષ્ટ નથી એથી એમણે બંધારણમાં મૂલગામી સુધારા કરવાનું અને પરિષદનું લોકશાહીકરણ કરવાનું સૂચન કર્યું હતું અને વિસ્તારથી વિગતવાર એ સુધારાનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો.
૧૯૫૫માં પરિષદનું ઓગણીસમું અધિવેશન મુનશીના પ્રમુખપદે યોજવામાં આવ્યું હતું ત્યારે બારેક વર્ષ પછી જાણે કે બલવન્તરાયના વ્યાખ્યાનની પ્રેરણાથી ઉમાશંકર જોશીના નેતૃત્વમાં અધિવેશનના થોડાક દિવસ અગાઉ ગુજરાતના લગભગ ૧૦૦ જેટલા સાહિત્યકારો અને સંસ્કારસેવકોની સહીઓ સાથે બંધારણ વિરુદ્ધ એવું નિવેદન વર્તમાનપત્રોમાં પ્રગટ કરવામાં આવ્યું હતું. પછી પત્રકારપરિષદમાં પણ નિવેદન રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. આમ, એ નિવેદન ગુજરાતની સમગ્ર પ્રજા સમક્ષ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. ૧૯૫૫ના ઑક્ટોબરની ૨૭મીએ સવારે અધિવેશનના ઉદ્ઘાટનસમયે પ્રવેશદ્વાર પર એ નિવેદન સૌ સભ્યોને આપવામાં આવ્યું હતું. મુનશીનું અધિવેશનના સભામંડપમાં આગમન થયું ત્યારે નિવેદન પ્રવેશદ્વાર પર જ એમને પણ આપવામાં આવ્યું હતું. ૧૯૪૭ પછી લોકશાહી સ્વાતંત્ર્યના યુગમાં હવે એમનું બંધારણ કાળગ્રસ્ત હતું એથી પછી તે જ દિવસે મને-કમને એમણે પરિષદનો ત્યાગ કર્યો હતો અને બંધારણમાં સુધારા માટેની સમિતિ નીમીને નવી પેઢીના સાહિત્યકારોને પરિષદ સુપરત કરી હતી. આમ, જે નડિયાદમાં પરિષદ બંધનગ્રસ્ત બની હતી તે જ નડિયાદમાં પરિષદ એની અર્ધશતાબ્દીના વર્ષમાં – સુવર્ણજયંતીના વર્ષમાં મુક્ત બની હતી.
૧૯૫૫ અને ૧૯૫૮ની વચમાં પરિષદનું નવું લોકશાહી બંધારણ થયું પછી ૧૯૫૯માં પરિષદનું વીસમું અધિવેશન અમદાવાદમાં કાકા કાલેલકરના પ્રમુખપદે યોજવામાં આવ્યું હતું. હવે પરિષદના પ્રમુખની પસંદગી પરિષદના સૌ સામાન્ય સભ્યો ચૂંટણી દ્વારા કરે છે. મોટે ભાગે બિનહરીફ ઉમેદવાર હોય છે ત્યારે ચૂંટણીની જરૂર હોતી નથી, એથી ચૂંટણી વિના પ્રમુખની પસંદગી થાય છે. આજે પરિષદમાં ૩૦૦૦ જેટલા સામાન્ય સભ્યો છે. પરિષદની બીજી અર્ધશતાબ્દીમાં લોકશાહી બંધારણને કારણે પરિષદ એક જીવંત અને જ્વલંત સાહિત્ય સંસ્થારૂપે ફૂલીફાલી છે. ૧૯૬૦થી જ જ્ઞાનસત્રની એક નવી પ્રવૃત્તિનો આરંભ કરવામાં આવ્યો હતો. અગાઉ અધિવેશનો અનિયતકાલીન હતાં, હવે નિયતકાલીન થાય છે. એક વરસે અધિવેશન અને એક વરસે જ્ઞાનસત્ર, એમ દર બે વરસે અધિવેશન અને દર બે વરસે જ્ઞાનસત્ર નિયમિત યોજવામાં આવે છે. અગાઉ પરિષદના પ્રમુખપદે ક્યારેક સાહિત્યેતર ક્ષેત્રની વ્યક્તિની પણ પસંદગી થતી હતી. હવે પરિષદના પ્રમુખપદે માત્ર સાહિત્યકારની પસંદગી થાય છે. આજ લગીમાં ૧૯૬૦થી ૨૦૦૪ લગીમાં કુલ ૨૩ અધિવેશનો અને ૨૩ જ્ઞાનસત્રો યોજવામાં આવ્યાં છે. અધિવેશનો નગરોમાં અને જ્ઞાનસત્રો ગ્રામવિસ્તારોમાં યોજવામાં આવે છે. વળી ૭ અધિવેશનો ગુજરાતની બહાર ભારતનાં અન્ય નગરો – કોલકતા, દિલ્હી, ચેન્નાઈ, હૈદરાબાદ, પૂણે, કોઈમ્બતૂર, કોલકતા-(બીજી વાર)માં પણ યોજવામાં આવ્યાં હતાં.
પરિષદનો કાર્યપ્રદેશ માત્ર સાહિત્યમાં સીમિત કરવામાં આવ્યો છે. ૧૯૦૫માં પરિષદનો જન્મ થયો ત્યારે સમગ્ર ગુજરાતમાં પરિષદ જ જ્ઞાન-કળા-સંસ્કારની પ્રવૃત્તિઓની એકમાત્ર સંસ્થા હતી. એથી પરિષદના કાર્યપ્રદેશમાં સાહિત્યેતર અને અન્ય પ્રવૃત્તિઓનો સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો હતો અને કાર્યપ્રદેશનો વિસ્તાર કરવામાં આવ્યો હતો. પણ હવે તો ગુજરાતમાં આ સૌ સાહિત્યેતર પ્રવૃત્તિઓની અનેક સ્વતંત્ર અને સ્વાયત્ત સંસ્થાઓ છે. એથી હવે આ અન્ય પ્રવૃત્તિઓએ પરિષદના આશ્રિત અને ઉપજીવી થવાનું ન હોય.
પરિષદના સાહિત્યમાં સીમિત એવા કાર્યપ્રદેશમાં સર્જન, વિવેચન, સંશોધન, પરિસંવાદ એ મુખ્ય વિભાગો છે. પરિષદ એને પ્રાપ્ત એવાં દાનોમાંથી દર વરસે સાહિત્યનાં વિવિધ સ્વરૂપોનાં પુસ્તકોને ૪૦ પુરસ્કારો અર્પણ કરે છે, ઉપરાંત ૧ સન્માન પણ અર્પણ કરે છે. વરસભર ૧૨ વ્યાખ્યાનમાળાઓ, ૭ સ્વાધ્યાયપીઠો, ૧૧ પ્રકાશનશ્રેણીઓની પ્રવૃત્તિઓ નિયમિત ચાલે છે. પરિષદ પુસ્તકપ્રદર્શનો પણ યોજે છે. પરિષદનું એક સમૃદ્ધ અને સુસજ્જ ગ્રંથાલય છે. ક. લા. સ્વાધ્યાયમંદિર, બુધસભા તથા અનુવાદકેન્દ્રની પ્રવૃત્તિઓ પણ નિયમિત ચાલે છે. પરિષદે ગુજરાતમાં પ્રથમ વાર ‘ગુજરાતી સાહિત્યનો ઇતિહાસ ભાગ ૧થી ૪’ તથા ‘સાહિત્યકોશ – ભાગ ૧થી ૩’ એવાં બે અત્યંત મૂલ્યવાન પ્રકાશનો અનેક સાહિત્યકારો અને વિદ્વાનોના વર્ષોના પરિશ્રમ પછી પ્રગટ કર્યાં છે. સાહિત્ય-વિવેચન-સંશોધન માટે ૧૯૬૦થી ‘પરબ’ અને પછીથી ભાષાવિજ્ઞાન માટે ‘ભાષા-વિમર્શ’ એવાં બે સામયિકોનું પ્રકાશન થાય છે. કવિતાપઠન માટે ‘આપણો કવિતાવારસો’ અને વાર્તાપઠન માટે ‘પાક્ષિકી’ની પ્રવૃત્તિઓ પણ નિયમિત ચાલે છે. આ પ્રજાકીય સંસ્થામાં ૭ ટ્રસ્ટીઓ છે.
{{Poem2Close}}
{{Poem2Close}}

Latest revision as of 22:35, 12 July 2022


ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનો આદર્શ: ફ્રેન્ચ એકૅડેમી

ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના પિતા રણજિતરામ વાવાભાઈ મહેતાએ પહેલી સાહિત્ય પરિષદ (૧૯૦૫)ના રીપૉર્ટમાં ‘આમુખ’ના આરંભમાં જ પરિષદના ઉદ્દેશનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો : ‘સાહિત્ય પ્રજાઓની સંસ્કૃતિની કોટિ દર્શાવનાર દર્પણ છે. પ્રજાઓનું વિચારજીવન ઉત્કૃષ્ટ છે કે નિકૃષ્ટ છે તે બતાવનાર નિકષશિલા તે છે... પ્રજાના સમગ્ર જીવનને ભાવનાથી રંગનાર સાહિત્ય છે, માટે જ તેના વિકાસ અને પ્રગતિ માટે દેશના વિદ્વાનોની પરિષદ મળવી જોઈએ... આ વસ્તુસ્થિતિએ “સાહિત્યસભા”ને પરિષદ ભરવાની પ્રેરણા કરી હતી.’ પછી પરિષદ સમક્ષ જે આદર્શ હતો, જે મૉડેલ હતું એનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો : ‘ગુજરાતને ફ્રેન્ચ એકૅડેમી... જેવાની આવશ્યકતા છે એ સર્વ કબૂલ કરશે જ.’ રમણભાઈ નીલકંઠે પહેલી પરિષદ (૧૯૦૫) સમયે એમના સ્વાગત પ્રવચનમાં પણ પરિષદ સમક્ષ જે આદર્શ હતો એનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો : ‘યુરોપમાં મળતી ‘ઓરિએન્ટ કૉંગ્રેસ’ના મહોટા ધોરણે આ નાના કાર્યની અત્રે કલ્પના કરી છે.’ ચોથી પરિષદ(૧૯૧૨)ના પ્રમુખ અને પાંચમી પરિષદ (૧૯૧૫)ના પ્રમુખે એમનાં વ્યાખ્યાનોમાં અનુક્રમે ‘ફ્રેન્ચ એકૅડેમી’ અને ‘ઑરિએન્ટલ કૉંગ્રેસ’નો પરિચય પરિષદના સભ્યોને કરાવ્યો હતો. ‘ઑરિએન્ટલ કૉંગ્રેસ’ એ યુરોપની આંતરરાષ્ટ્રીય એવી અર્વાચીન સંસ્થા હતી. ૧૮૭૩ના સપ્ટેમ્બરમાં પેરિસમાં એનો જન્મ થયો હતો. એનો કાર્યપ્રદેશ પૂર્વના જગતની સંસ્કૃત, અરબી, ચીની આદિ ભાષાઓ અને એના ઇતિહાસમાં સીમિત હતો. એમાં પાંચ વિભાગો હતા : ‘સેમેટિક’, ‘તુરાનિયન’, ‘આર્યન’ અને ‘આર્કિયોલોજિકલ-એથ્નોલોજિકલ’. એથી એનું પાંચ-દિવસીય અધિવેશન યુરોપનાં ભિન્નભિન્ન નગરોમાં યોજવામાં આવતું હતું. એમાં સમગ્ર જગતમાંથી પૂર્વોક્ત વિષયના વિદ્વાનો અને પંડિતો એકત્ર થતા હતા. ભલે એ ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ સમક્ષ આદર્શરૂપ પરિષદ હોય, છતાં અંતે તો એ વિદ્વાનો અને પંડિતોની પરિષદ હતી, એ સર્જક-સાહિત્યકારોની પરિષદ ન હતી. પ્રાચીન યુગમાં ભારતમાં ઉપનિષદકારો અને સ્મૃતિકારોએ પરિષદોનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. બુદ્ધ-મહાવીરના યુગમાં પણ અશોક અને કનિષ્કના રાજ્યાશ્રયથી બૌદ્ધ સંગતિઓ તથા વલભીપુર અને મગધ આદિમાં જૈન સંઘોનું અસ્તિત્વ હતું. મધ્યયુગમાં ૧૨મી સદીમાં પાટણમાં સિદ્ધરાજ અને વસ્તુપાલ-તેજપાલના રાજ્યાશ્રયથી હેમચન્દ્રાચાર્ય અને એમના શિષ્યો તથા વિદ્વાનોનું એક મોટું મંડળ હતું. પ્રાચીન-મધ્યયુગની આ સંસ્થાઓ મુખ્યત્વે ધર્મના વિષયના વિદ્વાનો અને પંડિતોની પરિષદો હતી, એ સર્જક-સાહિત્યકારોની પરિષદો ન હતી. પ્રાચીન યુગમાં ગ્રીસમાં ઈ. પૂ. ૫મી સદીમાં પેરિક્લીસના સમયમાં એથેન્સમાં ચાર મહાન નાટ્યકાર-કવિઓ – ઇસ્કીલસ, સોફોક્લીસ, યુરિપિડિસ અને એરિસ્ટોફેનીસ – હતા; રોમમાં ઈ. પૂ. ૧લી સદીમાં ઑગસ્ટસના સમયમાં પાંચ મહાન કવિઓ – વર્જિલ, હોરેસ, પ્રોપર્ટિયસ, ટિબ્યુલસ અને ઓવિડ – હતા. આમ, એક જ સમયે એક સ્થળે એકસાથે આ કવિઓ વિદ્યમાન હતા. છતાં એમની પરિષદો અસ્તિત્વમાં હતી એવું ક્યાંય વાંચ્યું કે જાણ્યું નથી. અલબત્ત, એમનું પરસ્પર અંગત વ્યક્તિગત અનૌપચારિક મિલન થતું હશે એટલું જ. ઇંગ્લૅન્ડમાં શેક્સપિયરના સમયથી આજ લગી ‘મરમેઇડ ટેવર્ન’થી માંડીને ‘ચેશાયર ચીઝ’ જેવાં અનેક ટેવર્ન, ઈન, પબ, રેસ્ટોરાં આદિ મિલનસ્થાનો હતાં. ફ્રાંસમાં ૧૯મી-૨૦મી સદીમાં પેરિસમાં લેફ્ટ બૅંક પર સેં ઝર્મેં વિસ્તારમાં કાફે દ ફ્લોર, દ માગો, લિપ તથા મોંપાર્નાસ વિસ્તારમાં રોતોંદ, કુપોલે, દોમ, ક્લોઝરી આદિ મિલનસ્થાનો હતાં, આજે પણ અસ્તિત્વમાં છે. અહીં અનેક સાહિત્યકારોનું પરસ્પર અંગત, અનૌપચારિક, વ્યક્તિગત મિલન થતું હતું, પણ એમની કોઈ પરિષદો અસ્તિત્વમાં ન હતી. એમાં એકમાત્ર અપવાદ છે ‘આકાદમી ફ્રાંસેસ.’ ફ્રેન્ચ એકૅડેમી (Academie Francaise) એ સાહિત્યજગતના ઇતિહાસમાં સર્વપ્રથમ એકૅડેમી છે. એનો જન્મ ૧૬૩૫માં પેરિસમાં થયો હતો. એના પિતા હતા કાર્ડિનલ રિશેલ્યુ. એ રાજા લુઈ ૧૩માના પ્રધાનમંત્રી હતા. રાજાના સૂચનથી એમણે આ એકૅડેમી સ્થાપી હતી. આજે પેરિસમાં સેન નદીના વામતટ પર સુવર્ણરંગી ઘુમ્મટ સાથેના માઝારિન રાજમહેલ – Institute de France – ના વામકક્ષમાં એની બેઠકો યોજવામાં આવે છે. એમાં ૪૦ સભ્યો હોય છે. જ્યારે એમાંથી કોઈ સભ્યનું અવસાન થાય ત્યારે એના સ્થાને ચૂંટણી દ્વારા નવા સભ્યનો એમાં પ્રવેશ થાય છે. વિજેતા સભ્યનું રાષ્ટ્રપ્રમુખની ઔપચારિક માન્યતા દ્વારા સન્માન કરવામાં આવે છે. આ સભ્યો ‘અમરત્વના અધિકારી’ (Immortals) ગણાય છે. જ્યારે એકૅડેમીના પ્રસંગો ઊજવાય છે ત્યારે ભારે શાન-ઓ-શૌકતથી ઊજવાય છે. સભ્યો ત્યારે એમના પરંપરાગત લીલા રંગના પોશાકમાં ઉપસ્થિત થાય છે. આ પ્રસંગો રાષ્ટ્રીય ઉત્સવો ગણાય છે. ફ્રાંસની સંસ્કૃતિ એ ‘Literary Civilisation’ – સાક્ષરી, સાહિત્યિક સંસ્કૃતિ છે. વિક્ટર હ્યુગોએ તો કહ્યું છે, ‘Literature is Civilisation’ – સાહિત્ય એ જ સંસ્કૃતિ છે. ફ્રેન્ચ પ્રજા જે વ્યક્તિને સાહિત્ય સાથે પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ સંબંધ હોય તેને જ રાષ્ટ્રપ્રમુખ તરીકે ચૂંટે છે. એકૅડેમીના કાર્યપ્રદેશમાં સાહિત્ય તો છે જ, પણ સવિશેષ તો ફ્રેન્ચ ભાષાનો સાર્થ જોડણીકોશ (Dictionary) છે. એકૅડેમીના સભ્યો ફ્રેન્ચ ભાષા પર અને એના જોડણીકોશના એકેએક શબ્દ પર સતત ચાંપતી નજર રાખે છે. સમગ્ર પ્રજા સાહિત્યમાં અને સાહિત્યેતર એવા રોજરોજના સામાન્ય મૌખિક અને લેખિત વ્યવહારમાં ભાષાનો અને શબ્દોનો જે ઉપયોગ કરે છે એનું સૂક્ષ્મ નિરીક્ષણ કરે છે, એની શુદ્ધતા અને પવિત્રતાનું રક્ષણ કરે છે, જ્ઞાનના એકેએક ક્ષેત્ર માટે ભાષાને, પરિભાષાને, શબ્દને સમૃદ્ધ, સધ્ધર અને સક્ષમ કરવાનો પરિશ્રમ અને પુરુષાર્થ કરે છે. કોઈપણ નવા – સ્વદેશી કે વિદેશી – શબ્દને એ શબ્દ વિશે ચર્ચા-વિચારણા કર્યા પછી જ શબ્દકોશમાં સ્થાન આપે છે. ઉદાહરણ રૂપે એક વાર ‘Chic’ શબ્દ વિશે આવી ભારે ઉગ્ર ચર્ચા-વિચારણા ચાલી હતી. ફ્રેન્ચ ભાષાનાં વર્તમાનપત્રો અને સામયિકોમાં અશુદ્ધ જોડણી હોતી જ નથી. પુસ્તકોમાં શુદ્ધિપત્રક હોતું જ નથી. ફ્રાંસમાં જાહેર સ્થળોમાં લખાણમાં જોડણીનો દોષ હોય તે અપરાધ ગણાય છે. આવા દોષની વિરુદ્ધ કાનૂન કરવામાં આવ્યો છે. આવા દોષ માટે દોષિત નાગરિકનો દંડ કરવામાં આવે છે. ફ્રેન્ચ ભાષાના એકેએક શબ્દની, સોએ સો ટકા શબ્દોની જોડણી શીખવી-શિખવાડવી પડે છે અને એથી એકેએક ફ્રેન્ચ પ્રજાજન એના શિક્ષણના પ્રથમ દિવસથી જ એકએેક શબ્દની જોડણી શીખે છે અને શિક્ષક એને ચીવટ અને ચીકાટીથી શિખવાડે છે. સમગ્ર પ્રજામાં ભાષા પ્રત્યે જે પ્રેમ અને પવિત્રતાનું દર્શન થાય છે એનું આ રહસ્ય છે. એથી જ ફ્રેન્ચ પ્રજામાં ‘le mot juste’ – સાચુકલા શબ્દનો મહિમા છે. સાહિત્ય એ શબ્દની કળા છે, શબ્દની સાધના છે. ફ્રેન્ચ એકૅડેમી ફ્રેન્ચ ભાષા વિશે અને એના શબ્દો વિશે સતત ચિંતા અને ચિંતન કરે છે. એ માત્ર તંત્ર અને યંત્રની જ નહિ, વિશેષ તો શબ્દરૂપી મંત્રની સાધના કરે છે. ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના જન્મના પ્રથમ દિવસથી જ આપણા પૂર્વજો સમક્ષ આ એકૅડેમી આદર્શરૂપ હતી. આજે પરિષદની પ્રથમ શતાબ્દીના વર્ષમાં જ્યારે પરિષદનો બીજી શતાબ્દીમાં પ્રવેશ થાય છે ત્યારે આપણે સૌ ગુજરાતીભાષી પ્રજાજનો આ આદર્શનું સ્મરણ કરીએ! આ સ્મરણ આપણા સૌને માટે પ્રેરણારૂપ હશે!