અન્વેષણા/૩૪. ડિંડી

ડિંડી

પાચમા સૈકા આસપાસ રચાયેલા સંઘદાસગણિના પ્રાકૃત કથાગ્રન્થ‘ ‘વસુદેવ–હિંડી’નું ભાષાન્તર ઈ. સ. ૧૯૪૪માં હું કરતો હતો ત્યારે એમાં ‘દૃઢ શીલ વિશે ધનશ્રીના દૃષ્ટાન્ત’માં (મૂળ, પૃ. ૫૧-પર; અનુવાદ, પૃ. ૬૨) डिंडी શબ્દ આવ્યો. એ એક જ કથામાં આ શબ્દ ઓછામાં ઓછું આઠ વાર પ્રયોજાયેલો છે. ધનશ્રી નામે એક સુશીલ સ્ત્રી ઉપર એક डिंडी કુદૃષ્ટિ કરે છે, પણ ધનશ્રી પોતાનું શીલ કેવી રીતે બચાવે છે એની એ વાર્તા છે. અનુવાદ કરતી વખતે કોઈ પણ સંસ્કૃત-પ્રાકૃત શબ્દકોશમાં અથવા એ સમયે જોયેલા સાહિત્યમાં આ શબ્દ જોવામાં આવ્યો નહોતો, એટલે એ રીતે એનો અર્થનિર્ણય મુશ્કેલ હતો. डिंडीનું સંસ્કૃત दण्डिन् કલ્પીને એનો ‘દંડધારી ન્યાયાધીશ' એવો અર્થ અનુમાનથી કર્યો હતો. જોકે આખો સન્દર્ભ જોતાં એ અર્થ પણ સંતોષકારક લાગતો ન હતો. ત્યાર પછી શ્યામિલકના સંસ્કૃત ‘પાદતાડિક ભાણ’માં डिंडीનો અનેક વાર પ્રયોગ થયેલો જોયો. ‘વસુદેવ–હિંડી’ અને – ‘પાદતાડિતક ભાણ’ના પ્રયોગોની તુલના કરતાં અર્થની ઠીક સ્પષ્ટતા થવા પામે છે. ‘પાદતાડિતક ભાણ’માં એ શબ્દના પ્રયોગો નીચે પ્રમાણે છે— (१)...प्रतिवादिभिर्लाटडिंडीभि: सूचित: सेनापते: से नकस्यापत्यरत्नं भट्टिमधवर्मा भविष्यति । (પૃ. ૧૫.) (२) लाटडिण्डिनो नामैते नातिभिन्नाः पिशाचेभ्यः । (પૃ. ૧૬) (३) भो एतत्खलु डिण्डित्वं नाम । सर्वथापि साधु भोः प्रीतोऽस्मि भवतोऽनेन डिण्डित्वेन । सर्वथा विटेष्वधिराज्यमर्हसि । (પૃ. ૧૭) (४) अये को नुखल्वेषः शौर्पकारिकायाः शमदास्या भवनान्निष्पत्य डिण्डिगणपरिवृतो वेशमाविष्करोति । (પૃ. ૨૦) (५) एतड्डिंण्डित्वं नाम भोः । डिण्डिनो हि नामैते नातिविप्रकृष्टा वानरेभ्यः । भो किञ्च तावदस्य डिण्डिकेषु प्रियत्वम् । डिण्डिनो हि नाम

आलेख्यमात्मलिखिभिर्गमयन्ति नाशं
सौधेषु कूर्चकमषीमलमर्पयन्ति ।
आदाय तीक्ष्णतरधारमयोविकारं
प्रासादभूमिषु घुणक्रियया चरन्ति ।। (પૃ. ૨૧-૨૨)

આ અવતરણો ઉપરથી સ્પષ્ટ છે કે डिंडीનો પ્રયોગ ‘છેલબટાઉ’, ‘વિટ’ જેવા અર્થમાં થયેલો છે. અવતરણ (૩)માં એક डिंडीને ‘વિટોના અધિરાજ્યને યોગ્ય' વર્ણવ્યો છે તે આ દૃષ્ટિએ સૂચક છે. અંગ્રેજીમાં Dandy નો છે તેવો જ લગભગ અર્થ એને મળતા ધ્વનિવાળા આ શબ્દનો છે. એ શબ્દનો ગુજરાતી શબ્દ ‘દાંડ’ સાથે સબંધ હશે ખરો? ‘પાદતાડિતક ભાણ' ગુપ્તકાળમાં રચાયો હોવાનું મનાય છે, ‘વસુદેવ–હિંડી’ નિશ્ચિતપણે એ જ કાળનો ગ્રન્થ છે. ‘વસુદેવહિંડી'ની ભાષા પ્રાકૃત છે, તો ‘પાદતાડિતક ભાણ’ની ભાષા સંસ્કૃત હોવા છતાં એનો વિષય લૌકિક છે. સંસ્કૃત-પ્રાકૃત સાહિત્યમાં અન્યત્ર જવલ્લે જ જોવામાં આવતો डिंडी શબ્દ એ બન્નેમાં મળે છે. એ નોંધપાત્ર છે. બન્ને રચનાઓ લગભગ એક સમયમાં થઈ હોવાના અનુમાનને એ સબળ બનાવે છે. *જોકે डिंडी શબ્દના અર્થવિકાસના અભ્યાસ માટે હજી વિવિધ રચનાઓમાંથી આ પ્રકારના વધુ પ્રયોગોની અપેક્ષા રહે છે.

અનુલેખ

આ પ્રગટ થઈ ગયા પછી શ્રી. જીવનલાલ ત્રિ. પરીખે ‘બુદ્ધિપ્રકાશ’માં એક નોંધ લખીને ધ્યાન દોર્યું છે કે ભાસ કવિના ‘પ્રતિજ્ઞાયોગંધરાયણ’ નાટકના ત્રીજા અંકના આરંભમાં ततः प्रविशति डिण्डिकवेषो विदूषक: એ રીતે डिण्डिक શબ્દ પ્રયેાજાયો છે. પૂર્વાપર સન્દર્ભ ઉપરથી, એ શબ્દ ‘બ્રહ્મચારી બટુક'ના અર્થમાં છે અને ભાસના સમયમાં એ અર્થ પ્રચલિત હશે એમ તેમણે દર્શાવ્યું છે. ત્યાર પછી ગુપ્તયુગ સુધીમાં, એ શબ્દ અર્થાન્તર પામતાં પામતાં ‘છેલબટાઉ', ‘વિટ' જેવા અર્થ સુધી આવી પહોંચ્યો એમ ‘વસુદેવ-હિંડી’ અને ‘પાદતાડિતક ભાણ’ના પ્રયોગોને આધારે માનવું પ્રાપ્ત થાય છે.

---

[બુદ્ધિપ્રકાશ ’, જાન્યુઆરી ૧૯૫૩]