સાહિત્યિક સંરસન — ૩/બારિન મહેતા

++ બારિન મહેતા ++

૧ : રૂપાંતર —

નદી સમ સવેગ રક્ત વિફરે, ત્વચા ગાજતી
ધસે, લબલબે તમામ રગની ય ફેણો બધી,
ચડે બરડ ભીંસ સ્નાયુ સઘળે, તૂટે હાડકાં
કડાક કરતાં, ઇમારત સડેલ શી ભાંગતી
સમગ્ર રચના પડે, ગડગડે, ધડાકા કહે :
નથી નખ તળે બચ્યો સમય આ પુરાણો કશો.

હવે ધમણ શ્વાસની ખખડતી અને ઇન્દ્રિયો
ગુહા ગહનમાં જઈ ફફડતી ચડે ધ્રૂસકે,
બધાં વિગત દૃશ્ય પાંપણ કને પળી પાધરાં
થતાં ધવલ રંગરાગ પડદે વળ્યાં ને ઢળ્યાં
તહીં જ ઘળકો અખૂટ અજબ વાણ શો નીસરી
વહ્યો શિખરથી છલાંગ ભરતો લગાગા લગા…

સફાળ સરવાણ સુપ્ત પ્રસવી, સબાકો રહ્યો,
અવાક નવજન્મ, તૃપ્ત ધરતી : ધબાકો થયો...

૨ : કવિ અને અંધકાર —

ઘુવડની આંખોના તેજ જેવો અંધકાર
પડ્યો છે ચાંદનીનાં સરોવરમાં
ભગરી ભેંસ જેમ.

દૂર દૂર નાખી નજર પહોંચે ત્યાં સુધી
ઘુવડના અવાજ જેવી
શાંત છે સૃષ્ટિ.

એક પછી એક આવતાં હવાનાં મોજામાં
ડૂબી જાય છે
ખરતાં પાંદડાની કાળી ચીસ.

આખું ય આકાશ ઘુવડની ફેલાવેલી પાંખ જેવું
ભરખી જાય છે સ્વપ્નનાં ઈંડાં
ને ઘુવડની બુઠ્ઠી ચાંચ જેવી
કવિની કલમ
ચક ચક કચ કચ
ઘસાયા કરે છે ક્ષણેક્ષણ
કાગળના પથ્થર ઉપર...

૩ : અટકું હવે —

જવું જ છે આવતીકાલે આ નગર છોડી એટલે
અધૂરાં સ્વપ્નની આ તરફ નગર, પેલી તરફ છું હું એટલે
જુઓ તો ખરા, અહીં મચી રહ્યો કઠપૂતળીઓનો કકળાટ;
બંધાઈ દોરી યંત્રમાનવની આંગળીએ પછી જ વળ્યો દાટ;
ચાલો, ચડો બસમાં, ગંતવ્યહીન ગતિના વશમાં
ક્યાંય ના ખુલ્લો પટ : મોકળાશ પામો સિગારેટના કસમાં.

ખખડી ખખડી તૂટતી ક્રોકરીની સંયોગક્રિયાના સંતાનોનો ડાન્સ આ
ડિસ્કોનો કિસ્સો : ચાલો, મચી પડો, અન્ય કોઈ ચાન્સ ના.

ગોગલ્સની નીચે આસનચ્યુત આંખોની આ સંસ્કૃતિ,
તણાય ગટરોમાં ક્રિયા, સ્મૃતિ, શ્રુતિ.
દૂરદર્શનના પડદામાં સતત અટવાતી નજર સાવ ટૂંકી
અસ્તિત્વ અહીંથી ત્યાં અથડાતું જાણે કેરમની કૂકી.
પતંગ ચગી ગયો છે પણ, હાથમાં રહી નથી દોરી,
ખબર નથી, ક્યાં ગયો ફીરકી ઝાલનારો જાતને સંકોરી.

કોઈ નાટ્યકારના હાથનો અડી ગયો ફારસમણિ ન હોય!
છતાં કોઈ ના હોય ફારસનું અંગ કે નિજનું ય ન હોય!
અહીં કોઈ નથી અવધ્ય કો કોઈ વધ્ય ના,
જાણે શોધમાં નીકળેલું જુલુસ અટકી પડ્યું મધ્યમાં.

અટકું હવે, આવતીકાલે જવું જ છે આ નગર છોડી એટલે
અધૂરાં સ્વપ્નની આ તરફ હું, પેલી તરફ શું – એ નથી જાણતો એટલે.

---

તન્ત્રીનૉંધ :

૧ : રૂપાંતર — સૉનેટ જેવો સુ-સીમિત સુગઠિત બન્ધ ધરાવતો કાવ્યપ્રકાર કાવ્યત્વ અંગે સફળતા અર્પવામાં કેવીક સહાય કરી શકે તેનાં ઉત્તમ ઉદાહરણો જગવિખ્યાત સૉનેટકારોની તેમજ આપણા બ.ક.ઠાકોર કે ઉમાશંકર જોશીની સૃષ્ટિઓમાંથી જરૂર મળી આવે. બીજું, સૉનેટ કાવ્યપ્રકાર બહુવપરાશને કારણે મન્દપ્રાણ થઈ ગયો છે એ સાચું પણ એને ય સર્જનાત્મક નિષ્ઠાથી અપનાવાય તો આવકાર્ય પરિણામો આપી શકે છે, અને એને વિશે કવિસમાજમાં જનમેલો અવિશ્વાસ ભુંસાઈ જાય છે. એથી બને છે એવું કે સુજ્ઞ સર્જકો એને પ્રેમથી વરતા થઈ જાય છે. આ બધી વાતોનું આ સૉનેટ એક સરસ દૃષ્ટાન્ત છે.

વિષયવસ્તુ રૂપાન્તર છે, તેથી કોનું રૂપાન્તર કેમ ક્યારે કેવી રીતે વગેરે જિજ્ઞાસાપ્રશ્નો સ્વાભાવિકપણે જાગે. રક્ત ત્વચા રગ સ્નાયુ હાડકાં સંજ્ઞાઓ શારીરિક અંગોવિષયક છે. નદી સમ વેગે બધું ભીંસાય છે. ભીંસનું પરિણામ કાવ્યકથકે કહ્યું છે, ‘હવે ધમણ શ્વાસની ખખડતી અને ઇન્દ્રિયો / ગુહા ગહનમાં જઈ ફફડતી ચડે ધ્રૂસકે’. ‘ધ્રૂસકું’ સંજ્ઞા એ શરીરે ભોગવેલા દુ:ખદ ભાવને ઉમેરે છે, અને સૉનેટની અન્તિમ બે પંક્તિઓ એ પરિણામ પછી સંભવેલા પરિણામને ચીંધે છે : ‘સફાળ સરવાણ સુપ્ત પ્રસવી, સબાકો રહ્યો, / અવાક નવજન્મ, તૃપ્ત ધરતી : ધબાકો થયો…’

કાવ્યનું છન્દોનુસારી પઠન કરવાથી નવજન્મ લગીની એ રૂપાન્તરક્રિયાની કિંચિત્ પ્રતીતિ મળશે.

૨ : કવિ અને અંધકાર — રચનામાં જે દૃશ્યની વર્ણનાત્મક અભિવ્યક્તિ કાવ્યકથક કરવાનો છે એ વિશે ભાવકને એણે પહેલી જ ત્રણ પંક્તિથી સાવધ કરી દીધો છે. ઘુવડની આંખો, એનો અવાજ, એની પાંખો, એમ ઘુવડનાં અંગાંગોના ઉપમાનોને પ્રતાપે એ અભિવ્યક્તિ વિકસી છે. પણ, એની ‘બુઠ્ઠી ચાંચ જેવી કવિની કલમ’-ની વીગત આવતાં, એ અભિવ્યક્તિમાં ક્રિયા પ્રગટે છે, જે કાવ્યશીલ છે : ‘ચક ચક કચ કચ / ઘસાયા કરે છે ક્ષણેક્ષણ / કાગળના પથ્થર ઉપર…’ એ પરિણામ જોઈને જ કદાચ કાવ્યકથક ચૂપ થઈ ગયો છે અથવા ભાગી ગયો છે.

૩ : અટકું હવે — નૉંધવું જોઈએ કે રચનામાં રસાયેલા પ્રાસથી એક આગવો લય ઊભો થાય છે. કાવ્યકથકે ‘બંધાઈ દોરી યંત્રમાનવની આંગળીએ પછી જ વળ્યો દાટ’ એમ કારણ દર્શાવ્યું, અને પછી એ દાટને રચના સમગ્રમાં વર્ણવી બતાવ્યો, એ પ્રકારે રચના સમ્પન્ન થઈ છે. એની વાણીમાં વ્યંગ છે એમ લગીર હાસ્ય પણ છે. ‘ચાલો, ચડો બસમાં, ગંતવ્યહીન ગતિના વશમાં’, ‘ખખડી ખખડી તૂટતી ક્રોકરીની સંયોગક્રિયાના સંતાનોનો ડાન્સ’, ‘ગોગલ્સની નીચે આસનચ્યુત આંખોની આ સંસ્કૃતિ’, ‘જાણે શોધમાં નીકળેલું જુલુસ અટકી પડ્યું મધ્યમાં’ પંક્તિઓ રચનાને કાવ્યશ્રી અર્પી શકી છે, અને એટલે કાવ્યકથકને નગર અને પોતાના ‘હું’ અને ‘શું’-ની વાત પાસે અટકવાની મજા પડી છે. નગરસભ્યતાનું આ એક સારું કાવ્ય છે.