સમગ્રમાંથી સઘન-વિવેચનશ્રેણી – ભોગીલાલ સાંડેસરા/ભોજનસામગ્રી: Difference between revisions

वर्णक-समुच्चयमां वानीओ पीरसवानो विशिष्ट क्रम देखाय छे. 'विविधवर्णक'मां जणाव्या प्रमाणे सौथी प्रथम लीलो तेम ज सूको मेवो पीरसवामां आवतो. त्यारबाद मिष्टान्न, भात, दाळ, वडां, वडी, शाक, पापड, सालेवडां, वाणा, कूर, करंबा, अने घोल आपवामां आवतां. आ क्रममां केटलांक वर्णनोमां थोडो फेरफार लागे छे. जिमणबार-परिधान विधि मिष्टान्न पछी वडां, त्यारबाद भात, दाळ, शाक वगेरे पीरसवानुं नोंधे छे, 'भोजनविच्छित्ति' विविध वर्णकनी रीत दर्शाचे छे, परंतु तेमां शाक पछी वडां, त्यार बाद पलेह, पाणी अने घोलनी बात छे. वीरभोजन वर्णक ‘भोजनविच्छित्ति’नुं अनुकरण करे छे. 'भोजनभक्ति' वडां के वडीनो उल्लेख करतुं नथी. 'अहो श्यालक बोलि'मां मिष्टान्न पछी फळोनां नाम आवे छे. त्यार पछी वडां, सालणि, सालेवडां, त्यारबाद भात अने दाळनुं वर्णन छे. भोजन पूर्ण थया बाद मुखवास आपवानी पद्धति सामान्य हती. वर्णकना जेबो क्रम नाकरना 'ओखाहरण'मां देखाय छे. परंतु केशवदासकृत 'कृष्णलीला' काव्य, नरसिंहमेहताना 'पितानुं श्राद्ध' वगेरे काव्यो जुदी जुदी पद्धतिओ दर्शावे छे. आ उपरथी लागे छे के गुजरातमां भोजन पीरसवामां जुदी जुदी पद्धतिओ प्रचलित हती.

वर्णक-समुच्चयमां खावानां फळो अने मेवामां अखोड, चारउली, बदाम, पस्तां, निमजां, चाइम, अंजीर, जरगोजां, वाइमी (१), नारीकेळ, खारेक, द्राख, खजुर, फणस, शेरडी, दाडम, जंबीर, बीजपूरक, नारिंग, आंबानी चऊतली, रायण, केळां, कमरक, दोडंगा, सदाफळ, अमृतफळ, फालसां, सकरलींबु, कमळकाकडी, सीघोडां, खडबूजां, करणां, खाटां लींबु, सीताफळ, मीठां लींबुनां वर्णन छे. आ फळोमां अखोड, चारोली, बदाम, पस्तां, नारीयेळ, खारेक, द्राख, खजूर, अंजीर, जरगोजां, फणस, शेरडी, दाडम, बीजोरूं, नारंगी, केरी, रायण, केळां, कमरक, फालसां, कमळकाकडी, सींघोडां, खडबूजां, सकरलींबु, मीठां लींबु, खाटां लींबु, सीताफळ बगेरे आजे जाणीतां छे. परंतु दोडंगा, सदाफळ, अमृतफळ, नीमजां, चाइम, करणां, खास जाणीतां नथी.

लाडुनी अडदना, आसंधिना, उसडना, करकटी, करहंडना, कसमसीआ, कंसारीया, किटीया, कीटीना, केसरीआ, गुंदना, चारुआ, चुरिम, जाडी सेवना, झगर, झगरीआ, टोपराना, तंदुलना, ताजखानी, तिलना, तिलवट, त्रिगडुना, दल, दलिया, दहींथराना, दालीया, दूधना, दोठाना, द्राखडीया, पखालीया, पडवासना, पिपिरिना, बाबा, मुगीया, बीबा, मगरीया, मगदीया, मगीया, माठा, मेथीना, मोतीया, यासी, रवाना, वाजणा, सत्तुना, समकितिया, सिंहकेसरीया, सेरीका, सेबईआ जेवी अनेक जातो वर्णवी छे.

लपनश्री अथवा लापसीनी बनावटनुं पण सारुं वर्णन वर्णक - समुच्चयमां मळे छे. ‘जिमणवार परिधान विधि 'मां तेनुं वर्णन आपतां जणाववामां आव्युं छे के :-

{{Poem2Close}}

{{Block center|'''<poem>‘दुग्धं गोधूमचूर्णं धृतगुडसहितं नालिकेरस्य खंडं

द्राक्षाषर्जूरशुंठीतजमरिचयुतं पेशलं देवपुष्पम् ।

धन्यो हेमन्तकाले प्रचुरधृतयुतां भुंजते लापनश्रीम् ।।’</poem>'''}}

{{Poem2Open}}

आ श्लोक परथी लापसी बनाववामां वपराता पदार्थो अने तेनी बनावटनो सारो ख्याल आवे छे. आ वस्तुओ बनाववामां घी गाय, भेंस अऩे छागीनुं वपरातुं.

धेवरना तताउ अने पायल जेवा भेदो केवा छे ते समजातुं नथी. मुरकी ए धोली जलेबीनुं नाम छे. जुदा जुदा पाकना प्रकारो आदापाक, कोहलापाक, दूधपाक, नालीयरपाक, पिंपरीपाक, सेलडीपाक, गुंदपाक, कौंचापाक पैकी कौंचापाक, गुंदपाक के आदापाक शक्तिवर्धक पाको मनाय छे. दूधपाक, नालीयरणक अथवा कोपरापाक मिष्टान्नमां वपराय छे. सेलडीपाक कदाच दक्षिण गुजरातमां बनती ‘दूधेरी’ होवानो संभव छे, सेलडीनो रस अने चोखानो लोट आ बनावटमां वपराय छे.

खांड पायेला साकरीया चिणा तथा साकरना बनेला साकरना कूजा, साकरना हारडा वगेरे आजे बनती वस्तु छे, अने होली जेवा प्रसंगे नानां बालकोने आपवानो रिवाज छे, परंतु भोजनमां ए आजे पिरसातां नथी.

आ सिवाय ध्यानखेंचे एवी वानीओमां ढोकळां, ईडरी,<ref>गुजरातमां ईडरी बारमी सदीथी जाणीती हती एम लक्ष्मणगणिना ‘सुपासनाथचरिय’मां आवता उल्लेखो परथी लागे छे. ईडरीना इतिहास माटे डो. पी. के. गोडेनो ‘इंडियन लिंग्विस्टिक्स,’ वा. १६, नवेम्बर, १९५५ना पृ.२२६थी २३१ परनो लेख जुओ.</ref> खांडिमी, राइतां अऩे पूरण छे. अडद अने मगनां बनतां ढोकळां जाणीतां हतां. ईडरीनो पंदरमी सदीमां आवतो उल्लेख खूब सूचक छे के गुजरातमां ईडली आजथी पांचसो वर्ष पहेलां बनती हती. गुजरातमां बनतां

'ईदडां', 'ईडली'नी रीते तैयार करवामां आवे छे. तेना पर्यायवाची शब्द तरीके ढोकळां केटलेक स्थळे गणाय छे, खांडिमी ए खांडवी के खांडमी नामे चणाना लोटनी बनती वानगी छे. तेनो ‘मिरीभरी खांडिमी' (पृ. ६) उल्लेख तेनी उपर मरी नाखवामां आवतां एम सूचवे छे. रायतां खूब जाणीतां छे. परंतु बधारिउं पूरण, खाटउ चुरमिउं बगेरे उल्लेखो परथी पूरण अने चुरमुं पण मसालेदार बनतुं एम लागे छे.

सालणां ए मीठामां आथेली वस्तुनो सूचक शब्द छे. मुगीयां केरडां, वाहलोल, काचां केळां, चोळानी फली, नीलाचिणा, अंबोल काचली, बावलिया, करेला, वगेरेनां सालणां बनतां ते 'तीखां तमतमां राइतां, मीठां मधुरां गल्यां' (पृ. २००) स्वादनां थतां. पीपलि, आखी आंबी, नलोडानी कयरी, आबूआ आंबा, मलबारी मिरीमंजरी, मारवाडी मुगीयां कयरनां शाकना (पृ. ७) उल्लेख परथी लागे छे के सालणां अने शाक पर्यायवाची शब्द छे.

वाणां नामे ओळखाती वस्तुना द्राखवाणां, साकरवाणा, दाडिमवाणा, आंबिलीवाणा जेवा मेदो छे. वाणां कदाच सुकवणीने कहेता होय. अमरकोशना 'शुष्के वानं' (पंक्ति ६७९) जेवा अर्थ उपरथी सुकवणीने संस्कृतमां 'वान' कहेता ए सूचित थाय छे. जो आ अर्थमां वाणा वपरायो होय तो द्राख, दाडम अने आंबलीनी सुकवणीमांथी आ वस्तु बनावी हशे. साकरवाणा शब्दप्रयोग परथी अने 'द्राखवाणी, साकरवाणी, आंबलिवाणी, खांडवाणी, विचि इस्यां पीजइ पाणी' (पृ. १७८) जेवा प्रयोगथी आ पेय होय एम लागे छे. सुकवणीने पाणीमां नाखीने के उकाळीने ए बनाववामां आवतुं हशे.