સમગ્રમાંથી સઘન-વિવેચનશ્રેણી – ભોગીલાલ સાંડેસરા/ભોજનસામગ્રી

૧૨. भोजनसामग्री

वर्णक-समुच्य भाग ૧मां विविध वर्णक (૩-૭), ‘जिमणवार’ परिधान विधि’ (१७१-१७९) ‘भोजनविच्छित्ति’ (१८३-१८८), ‘वीरभोजन वर्णक’ (१८९-१९१) ‘भोजनभक्ति’ (१९३-१९४) अने ‘अहो श्यालक बोलि’ (१९९-२००) मां समूहभोजननां वर्णनो छे. वर्णक-समुच्चयमां वर्णवेली अनेक खाद्यपेय वानीओमां केटलांक परंपरागत वर्णनो छे, केटलीक वानीओ दवा तरीके उपयोगमां आवती बस्तुओ छे; तेथी आ वर्णनो तेना विशाल अर्थमां साचां छे परंतु विगतवार अभ्यासमां तेमांनी केटलीक वस्तुओ खाद्य के पेय तरीके सामान्य उपयोगमां न हती एम लागे छे. वळी आ वर्णनोमां एक ज प्रसंगे पीरसाता वर्णवेला खाद्य पदार्थो आ रीते पीरसाता नहि होय, परंतु वर्णन खातर ज ते बधा साथे मूकायेला छे एम अनुमान करवुं बधारे पडतुं नथी. आ ग्रंथ परथी मळती माहिती प्रमाणे भोजननुं स्थळ मंडप बांधीने शणगारवामां आवतुं. तेमां गादी, चाकला, चुड़ीयां, चोकीवट, बगेरे गोठववामां आवता. बेठको पर जमनार बेसी जाय त्यारपछी त्राट, वाटां, वाटी, कचोलां बगेरे साधनो मुकवामां आवतां. त्यारवाद विविध वानीओ पीरसाती. पीरसनार स्त्रीओ हती. मोटी न्यातोमां के भोजन-समारंभोमां सामान्यतः स्त्रीओ पीरसती नथी. उयारे वर्णकमां पीरसनारीओनां वर्णनो छे ते परथी लागे छे के आ भोजनसमारंभो न्यातनां भोजनो करतां नाना कदाच थोडां कुटुम्बोना भोजनसमारंभो हशे, जेमां आजे पण पीरसवानुं काम सामान्य रीते स्त्रीओ करे छे. वर्णक-समुच्चयमां वानीओ पीरसवानो विशिष्ट क्रम देखाय छे. ‘विविधवर्णक’मां जणाव्या प्रमाणे सौथी प्रथम लीलो तेम ज सूको मेवो पीरसवामां आवतो. त्यारबाद मिष्टान्न, भात, दाळ, वडां, वडी, शाक, पापड, सालेवडां, वाणा, कूर, करंबा, अने घोल आपवामां आवतां. आ क्रममां केटलांक वर्णनोमां थोडो फेरफार लागे छे. जिमणबार-परिधान विधि मिष्टान्न पछी वडां, त्यारबाद भात, दाळ, शाक वगेरे पीरसवानुं नोंधे छे, ‘भोजनविच्छित्ति’ विविध वर्णकनी रीत दर्शाचे छे, परंतु तेमां शाक पछी वडां, त्यार बाद पलेह, पाणी अने घोलनी बात छे. वीरभोजन वर्णक ‘भोजनविच्छित्ति’नुं अनुकरण करे छे. ‘भोजनभक्ति’ वडां के वडीनो उल्लेख करतुं नथी. ‘अहो श्यालक बोलि’मां मिष्टान्न पछी फळोनां नाम आवे छे. त्यार पछी वडां, सालणि, सालेवडां, त्यारबाद भात अने दाळनुं वर्णन छे. भोजन पूर्ण थया बाद मुखवास आपवानी पद्धति सामान्य हती. वर्णकना जेबो क्रम नाकरना ‘ओखाहरण’मां देखाय छे. परंतु केशवदासकृत ‘कृष्णलीला’ काव्य, नरसिंहमेहताना ‘पितानुं श्राद्ध’ वगेरे काव्यो जुदी जुदी पद्धतिओ दर्शावे छे. आ उपरथी लागे छे के गुजरातमां भोजन पीरसवामां जुदी जुदी पद्धतिओ प्रचलित हती. वर्णक-समुच्चयमां खावानां फळो अने मेवामां अखोड, चारउली, बदाम, पस्तां, निमजां, चाइम, अंजीर, जरगोजां, वाइमी (१), नारीकेळ, खारेक, द्राख, खजुर, फणस, शेरडी, दाडम, जंबीर, बीजपूरक, नारिंग, आंबानी चऊतली, रायण, केळां, कमरक, दोडंगा, सदाफळ, अमृतफळ, फालसां, सकरलींबु, कमळकाकडी, सीघोडां, खडबूजां, करणां, खाटां लींबु, सीताफळ, मीठां लींबुनां वर्णन छे. आ फळोमां अखोड, चारोली, बदाम, पस्तां, नारीयेळ, खारेक, द्राख, खजूर, अंजीर, जरगोजां, फणस, शेरडी, दाडम, बीजोरूं, नारंगी, केरी, रायण, केळां, कमरक, फालसां, कमळकाकडी, सींघोडां, खडबूजां, सकरलींबु, मीठां लींबु, खाटां लींबु, सीताफळ बगेरे आजे जाणीतां छे. परंतु दोडंगा, सदाफळ, अमृतफळ, नीमजां, चाइम, करणां, खास जाणीतां नथी. केळां अने पाकी केरी जेवां फळोमां खांड नाखीने खावानो रिवाज हतो. नाळियेर गोळ साथे खवातुं. केटलांक फळोनी जुदी जुदी जातो जाणीती हती. खजूरनी नवइशाक, चंगाल, पैमी, फलद, मधुफलद, रतली जेवी जातो हती. ज्यारे खारेकना छोहारी जालिकी, पिस्थानी, सिलेमानी, सिलेमी, भुंगडी जेवा प्रकार हता. नालियेर, कोलंबी दीवाइ, अने मलबारी जातनां आवतां. द्राख हेरेबी, कसिमसी, नीली, गोस्तनी जातनी हती. कंकणी, सोनेलां, राजेलां, सूंठेलां, नारसिंघेलां, वाथमां के वाघेला जातनां केळां जाणीतां हतां. मिष्टान्नमां खाजां, लाडु, खलखंड, भलखंड, मरकी, सुंहाली, दहीथरां, घारी, साकुली, माडा, पनोली, चुरिमऊ, रोटी, बाटी, वेढमी, लपनश्री, खाजली, दोठा, धारां, घेवर, घारडी, फाफडा पूरी, गुझां, गुंदवडां, परीमीडां, घूघरी, गुलपापड़ी, गुंदपाक, महिसुफ, कुलिरि, सकरपारा, साकरीया चिणा, दूधपाक, कोहलापाक, नालियरपाक, कौचांपाक, आदापाक, पिपरिपाक, इन्द्ररसां, सेवदळ, हेसमी, जलेबी, खरमां, साकरना कूजा, साकरना हारडा, दूधसाकरि, पल्हाल्या पउंआ, गुंद, उसाइ सेव, लापसी, पोली, झीणीसेब, फीणी, मगद सीरु, सक्करपारानी माडी, तीलसांकली, खरंगा, ए नामो आवे छे. ‘विविधवर्णक’ (पृ. ३) मां साकरलिंगां अने वरसोलांने फळ अने मेवा साथे मूक्यां छे, पण ए साकरनी मीठाईओ होय एम बीजा उल्लेख (पृ. १७३) उपरथी जणाय छे. वर्णक-समुच्चयमां खाजां बनाववानुं विगतवार वर्णन मळे छे. (पृ. ८) ‘मालवी गोधूम हाथि मल्या, धोइ दल्या, एनी पडसूची, खइ सवि वार सुधी, आले बालउ वाकु, अहिठाणउ आंकु, तीणई वाली, माहि थूली टाली, घीइं मोई, डाहीयारइं जोई, एकल्ल पाट, सारूयार घाट, माहि साठी चोषानउ वाकु, तीण समारी, नगरमाहि नीवेडी,..... लोहघटित ताबा, कडे सहावा, निर्धूम वह्नि ज्वलइं, हेठि कयठाडि बलइं. घीइं तल्यां, दृष्टि कल्यां, उतारियानी तकं छाब भरी निष्कासि करी, एकी अंगि बाई, उपरि गुलरेष लाई’ जेवुं वर्णन खाजां बनतां नजरे जोनारे कर्युं होय एम लागे छे. खाजांनी बनावट माटे पाटणना अने आगराना कंदोईओ जाणीता हता एम ‘तीह पाखइ नोही पाटणना कंदोई, आगरना जाण’ जेवा उल्लेखो दर्शावे छे. खाजांना अकवडां, चुवडां, सप्तपुडां जेवा भेद दर्शाव्या छे. खाजांनी माफक लाडुनी बनावटना घणा उल्लेखो मळता नथी, परंतु ‘धृतमइ पाकि तल्या, साकरस्यउं आधि मिल्या, मिरिचना चमत्कार, अत्यंत सुकमार कर्पूरपरिमलसार स्थूल बहुलाकार’ जेवां वर्णनोमां लाडु शेकवानी तथा तेमां भेळववामां आवती खांडनुं प्रमाण, तथा सुगंध माटे मेळववानुं कपूर बगेरेनी माहिती आपे छे. लाडुनी अडदना, आसंधिना, उसडना, करकटी, करहंडना, कसमसीआ, कंसारीया, किटीया, कीटीना, केसरीआ, गुंदना, चारुआ, चुरिम, जाडी सेवना, झगर, झगरीआ, टोपराना, तंदुलना, ताजखानी, तिलना, तिलवट, त्रिगडुना, दल, दलिया, दहींथराना, दालीया, दूधना, दोठाना, द्राखडीया, पखालीया, पडवासना, पिपिरिना, बाबा, मुगीया, बीबा, मगरीया, मगदीया, मगीया, माठा, मेथीना, मोतीया, यासी, रवाना, वाजणा, सत्तुना, समकितिया, सिंहकेसरीया, सेरीका, सेबईआ जेवी अनेक जातो वर्णवी छे. आ प्रकारोमां आसंधिना, मेथीना वगेरे औषध तरीके वपराता लाडुना प्रकारो छे, ज्यारे उसडना, मगदीया, मगदळ वगेरे पर्यायवाची शब्दो लागे छे. दूधना लाडु ए पेंडानो एक प्रकार छे. मिष्टान्नना बीजा प्रकारोमां सांकळीना सेवसाकुली, तलसांकली जेवा भेद छे. माडा ए संस्कृतमां मंडकाः नामे जाणीतो एक प्रकार छे. गुजरातना केटलाक भागोमां माडा रोटलीनो पर्यायबायी शब्द छे; अने केटलीक ज्ञातियोमां ‘माडा-खांड’नी रसोई आजे पण थाय छे. माडाना प्रकारोमां आकाश, आछा, करकरा, कुरकुरा, गहुना, पडसुदीना, पत्रवेटीया अने पूरण छे. पहेला चार प्रकारो तेनी बनावटना सूचक लागे छे. माडा गहुं अने पडसूदी (मेदा) मांथी बनाववामां आवता. पत्रवेटीया माडा ए पानामां मूकीने बनावेली भाखरी गणी शकाय. आजे पत्रवेलीया-पतरवेलीआ ए अळुना पाननी बनावटनु नाम छे. परंतु ते माडाथी कंईक भिन्न बनावट होवा संभव छे. पूरणमाडा अने वेढमी तथा पूरणपोली पर्यायवाची शब्दो छे. सारी पोली घणी पातळी बनाववामां आवती एम ‘आछी पोली घीमांहिं झबोली फूंकइं मारी फलसइ जाय, एकवीसनो एक कुलीउ थाइ’ जेवी उक्ति स्पष्ट करे छे. माडा अने पोलीने माटे आजे जाणीता शब्द रोटीनो वर्णकमां उल्लेख छे. जवनी रोटली बनाववामां आवती ए हकीकत यवरोटिका परथी जाणी शकाय छे. वर्णकमां पुडा जाणीता छे. ते अडद, मग अने चोळीना बनता. ते स्वादमां खाटा- गळ्या बनाववामां आवता. लपनश्री अथवा लापसीनी बनावटनुं पण सारुं वर्णन वर्णक - समुच्चयमां मळे छे. ‘जिमणवार परिधान विधि ‘मां तेनुं वर्णन आपतां जणाववामां आव्युं छे के :-

‘दुग्धं गोधूमचूर्णं धृतगुडसहितं नालिकेरस्य खंडं
द्राक्षाषर्जूरशुंठीतजमरिचयुतं पेशलं देवपुष्पम् ।
पक्त्वा लोहे कटाहे टलविटलटलत्पावके मंदकांतौ
धन्यो हेमन्तकाले प्रचुरधृतयुतां भुंजते लापनश्रीम् ।।’

आ श्लोक परथी लापसी बनाववामां वपराता पदार्थो अने तेनी बनावटनो सारो ख्याल आवे छे. आ वस्तुओ बनाववामां घी गाय, भेंस अऩे छागीनुं वपरातुं. आ रीते सेव बनाववा माटे ‘पाटण तणा कंदोई, धृतस्युं, मइदो मोई, वणी सेव पातली, सुरहां धीमांहै, तली, धणइ पाकस्युं मिली, साकरना षेरास्युं अधभली’ जेवी उक्तिओ सेवने सांतलीने बनाववानी पद्धति सूचवे छे. ‘उसाइ सेव’ प्रयोग ओसावीने सेव बनाववानी पद्धति सूचवे छे. धेवरना तताउ अने पायल जेवा भेदो केवा छे ते समजातुं नथी. मुरकी ए धोली जलेबीनुं नाम छे. जुदा जुदा पाकना प्रकारो आदापाक, कोहलापाक, दूधपाक, नालीयरपाक, पिंपरीपाक, सेलडीपाक, गुंदपाक, कौंचापाक पैकी कौंचापाक, गुंदपाक के आदापाक शक्तिवर्धक पाको मनाय छे. दूधपाक, नालीयरणक अथवा कोपरापाक मिष्टान्नमां वपराय छे. सेलडीपाक कदाच दक्षिण गुजरातमां बनती ‘दूधेरी’ होवानो संभव छे, सेलडीनो रस अने चोखानो लोट आ बनावटमां वपराय छे. खांड पायेला साकरीया चिणा तथा साकरना बनेला साकरना कूजा, साकरना हारडा वगेरे आजे बनती वस्तु छे, अने होली जेवा प्रसंगे नानां बालकोने आपवानो रिवाज छे, परंतु भोजनमां ए आजे पिरसातां नथी. घुघरी ए बाफेला जुवार, बाजरी के घउंना दाणा छे, ज्यारे कुलिरि अथवा कुलेर काचा लोटनो लाडु छे. सुहाली, दहींथरां, धारी, घेवर, गुलपापडी (गोळपापडी), महिसुफ, दूधसाकरि पल्हाल्या पउआ, गुंद, फीणी, (सुतरफेणी), मगद, सीरो, सकरपारा, बगेरे आजे बपराती मीठाईओ छे. मीठाईओ पछी आबता शाली अथवा भातना कनडु, कमोद, करडीया, कलम, करम, कलमल, कुंकणी, कुंआरी, कौमुदी, खरसु, चंद्राणी, जीरासाल, डांगरी, ढूंढणीया, तरणिं, तिलवासी, देवजीरा, घउली, धानुरी, पंचशाली, पीलीशाली, महाशाली, राइभोग, राजान्न, रातीशाली, वरडा, वागडी, वासरू, साठी, सालीया, सुगंध अने सुवर्ण्ण जेबा भेद छे. डांगर अथवा शालिमांथी हळवे हाथे खांडीने, छडीने बराबर वीणीने, तेने चढ्या पछी ओसाववानी क्रियानां वर्णनो आवे छे. आ रीते ओसावीने तैयार करेला चोखाने कूर कहेता. लग्नना भोजनमां कूर आवश्यक होय एम तेना ‘विवाह शोभइ कूरि’ (पृ. १६८-२४) अथवा ‘विवाह कूरि’ (पृ. ८३-१२) जेवा प्रयोगो परथी लागे छे. चोखानी बीजी बनावट करंबा छे. करंबामां कर्पूर, एलची नाखवामां आवतां अने तेमां दहींनुं मिश्रण थतुं एम तेना ‘साल्योदन तणा करंबा, कर्पूर तणउ वासु, एलचीनउ उल्हासु, भोज्यलक्ष्मी तणउ निवासु, माही दही तणउ प्रयोग’ (पृ. ७) जेवा ऊल्लेख परथी लागे छे. आ खाद्यनो उष्णकाळमां उपयोग थतो हतो एम सभाशृंगारना ऊल्लेख (पृ. १४५-२३) परथी समजाय छे. करंबामां राई अने जीरालूण नाखवामां आवतां. जीरालूण हालमां बनतु जीराळु होवुं जोईए. जीराळुमां सिंधव, हिंगळो, सुंठ संचळ वगेरे नाखवामां आवे छे अने ते स्वाद माटे तथा खोराक पचाववा माटे रोटली पर, दहीं के छासमां मेळवीने के छूटुं खावानो रिवाज ख़ास करीने जैनोमां घणो छे. चोखानी साथे पिरसाती दाळमां मग, अडद, चणा, तुवर, झालर (वाल), मटर (वटाणा) अने मसुरनी दाळना उल्लेखो छे. हिंगे वधारेली कढी पण जाणीती हती. वडांनी अनेक जातो जाणीती हती. आ प्रकारमा थुठीवडां, मोतीआंवडां, कांजीवडां, हस्तपदवडां, मिरीवडां, हळुद्रुयांवडां, थाळबडां, सउतल्यांवडां, सीलीयांवडां, दाळियांवडां, खांडवडां, कुहाडीयांवडां, अळदनां वडां, मगनां वडां, भीनांवडां, घोलवडां, आर्द्रकवडां, राईवडां, तल्यांवडां, मिरचालांवडां, मुगनी दालिनां वडां, उडदनी दालिनां बडां, कुलथीनी दालिनां वडां वगेरे हतां. बडांनी बनावट माटे,

"हिंग्वाजीरौर्मिरीचैर्लवणदलयुतैरार्दकैः पूर्णगर्भै
स्निग्धः स्वादु सुवृतः परिमलबहुलः कोमलः कुंकुमाभः ।।
लग्नो दंतांतराले मरुमरुमरुतस्पष्ट विस्पष्टशब्दै-
र्धन्यानां कः कपोले प्रविशति वटकः प्रेयसीप्रेमदत्तः ।।

घणई तेलिं सीनां, (पृ. १७४) जेवा उल्लेखो वडां केम बनतां तथा तेमां कई वस्तुओ नाखवामां आवती ए हकीकत पर सारो प्रकाश पाडे छे. अडदनां, मगनां, कुलथीनां, दाळियांवडां, कुहाडीयांवडां, जेवी वडांनी जातो तेमां वपराती मुख्य वस्तु सूचक छे, ज्यारे मोतीयांवडां नानी कळीनां जेवां होवानो संभव छे. हस्तपदवडां ए घणा मोटा कदनां वडां होवां जोईए, कारण के हस्तपद अथवा हस्तिपद् मोटी वस्तुनुं सूचक विशेषण छे. थालवडां कदाच थाळी जेवडां मोटा कदनां होय एम लागे छे. मिरीवडां हळुद्रुयांवडां ए जे वडांमां मरी, हळद, मरचां बगेरे वधु प्रमाणमां होय तेनां नाम होवा संभव छे. ज्यारे भीनांवडां, घोलवडां, राइवडां वगैरे प्रकारो वडांने पाणीमां के दहींना घोलमां के राईना पाणीमां डुबाडीने तैयार करता हशे. कोरांवडां कदाच सादां बाफीने तैयार करवामां आवतां होवा संभव छे अने तेमां तेलनुं प्रमाण नहीं होय. ज्यारे सउंतल्यांवडां ए बाफेलां वडांने तळवानी क्रिया दर्शावे छे. वर्णकमां भजियां देखातां नथी ए एक नोंधपात्र हकीकत छे, कुहाडीयावडां ए कुंवाडियानी भाजीनां हशे. वडीनी बनावट जाणीती हती. तेना मुगवडी, उडदवडी, चुलानी वडी, छमकावडी, पलेहवडी, सउतलीवडी, धसीवडी, कउठवडी जेवा भेद छे. मुग, उडद, चुला अने कउठ वडीनी जातो तेमां वपराती वस्तुओ परथी छे, ज्यारे बीजां नामो तेनी बनावटनां सूचक छे. शाकभाजीमां डोडी, टींडरां, वालहुली, कोसंभा, चीभडां, चुलीफली, ग्वारफली, कडाफली, मगनी नीलुआ, मोगरी, उढवी, कइरां, कंकोडां, कारेलां, रायकारेलां, तोरइयां, घीसोडां, टीडूरां, चीभडां, बांगलां, खडबूजां, आंबारस, मतीरां, फूट, चिणाना बाकला, वधारी मसूरदाली, वधारी आंबागोठी, तूअरिना नीलूआ, चिनानिदालि, वधारि बूबूल, काकडी, कोहलां, कालिगडां, कोठींबडां, आरीआं, चीलनी भाजी, ढीबडांनी भाजी, सोआनी भाजी, तांदलजानी भाजी, चिणेजी भाजी, कणझिरानी, मेथीनी भाजी, फांगीनी भाजी, बघारिया वाल, केलां, लींबु, करमदां, वींगण, मोगरी, आंबोलीया, खेलरां, चउलाफली, सरघूयानी फली, कडाफली, शांगरी, काचरा, आमला, फुल, फोग, नीलां मरचां, नीली पींपर, राइ, खारिक, द्राख, नीलीगरी, बावलीया, सुंठी, कइरी, आगठी (?), वडी, खेरां, नीलूआ, पापडी, तूअरनी दालि, उढवा चिणा (चणाना ओळां), सरसवनी भाजी, मूलानी भाजी, वधुआनी भाजी, अफीणनी भाजी, मुंट कचरा, खेजडा, आमला, वर्णवेल छे. आ सिवाय ध्यानखेंचे एवी वानीओमां ढोकळां, ईडरी, खांडिमी, राइतां अऩे पूरण छे. अडद अने मगनां बनतां ढोकळां जाणीतां हतां. ईडरीनो पंदरमी सदीमां आवतो उल्लेख खूब सूचक छे के गुजरातमां ईडली आजथी पांचसो वर्ष पहेलां बनती हती. गुजरातमां बनतां ‘ईदडां’, ‘ईडली’नी रीते तैयार करवामां आवे छे. तेना पर्यायवाची शब्द तरीके ढोकळां केटलेक स्थळे गणाय छे, खांडिमी ए खांडवी के खांडमी नामे चणाना लोटनी बनती वानगी छे. तेनो ‘मिरीभरी खांडिमी’ (पृ. ६) उल्लेख तेनी उपर मरी नाखवामां आवतां एम सूचवे छे. रायतां खूब जाणीतां छे. परंतु बधारिउं पूरण, खाटउ चुरमिउं बगेरे उल्लेखो परथी पूरण अने चुरमुं पण मसालेदार बनतुं एम लागे छे. पापड, पापडी अथवा सालेवडां अने सालणां भोज्य वस्तुओमां हतां. पापड कली (१) मग अने लांगना बनता. सालेवडां ए पापडीने माटे वपरातो शब्द छे. पापडी चोखानी जुवारनी अने माल (?) नी बनती. पापड सेकीने, तळीने खावामां आवता. ते वघारीने पण उपयोगमां लेवाता. सालणां ए मीठामां आथेली वस्तुनो सूचक शब्द छे. मुगीयां केरडां, वाहलोल, काचां केळां, चोळानी फली, नीलाचिणा, अंबोल काचली, बावलिया, करेला, वगेरेनां सालणां बनतां ते ‘तीखां तमतमां राइतां, मीठां मधुरां गल्यां’ (पृ. २००) स्वादनां थतां. पीपलि, आखी आंबी, नलोडानी कयरी, आबूआ आंबा, मलबारी मिरीमंजरी, मारवाडी मुगीयां कयरनां शाकना (पृ. ७) उल्लेख परथी लागे छे के सालणां अने शाक पर्यायवाची शब्द छे. वाणां नामे ओळखाती वस्तुना द्राखवाणां, साकरवाणा, दाडिमवाणा, आंबिलीवाणा जेवा मेदो छे. वाणां कदाच सुकवणीने कहेता होय. अमरकोशना ‘शुष्के वानं’ (पंक्ति ६७९) जेवा अर्थ उपरथी सुकवणीने संस्कृतमां ‘वान’ कहेता ए सूचित थाय छे. जो आ अर्थमां वाणा वपरायो होय तो द्राख, दाडम अने आंबलीनी सुकवणीमांथी आ वस्तु बनावी हशे. साकरवाणा शब्दप्रयोग परथी अने ‘द्राखवाणी, साकरवाणी, आंबलिवाणी, खांडवाणी, विचि इस्यां पीजइ पाणी’ (पृ. १७८) जेवा प्रयोगथी आ पेय होय एम लागे छे. सुकवणीने पाणीमां नाखीने के उकाळीने ए बनाववामां आवतुं हशे. पलेव नामनो खाद्य पदार्थ सत्तरमी सदीनां वर्णकोमां छे. ए पुलाव जेवी बनावट होवी जोईए एम डॉ. उमाकान्त शाहनुं मानवुं छे. पलेव चोखा, जुवार, बाजरीनी बनती. तेना बीजा प्रकारो मिरच, सुंठि, हळदीया, पीपलीया, सबडकीया, बसुठीआ जेवा छे. भोजनने अंते दहींनो घोल के छास आपवामां आवती. वर्णक-समुच्चयमां पाणीने सुगंधित करवामां आवतां ए प्रणालिकाना उल्लेखो मळे छे. पाणीने सुगंधित बनाववा माटे तेम ज विशिष्ट स्वाद लाववा माटे कर्पूर, आंबलि, एलची, कराह, काथो केवडो, खांड, चंदन, द्राख, पाडल, साकर, सीकरी (१) बगेरेनो उपयोग थतो. गंगानां पाणी, टाढां हीमनां पाणी वगेरे विशिष्ट पाणीना उल्लेखो छे. गुजरातमां घणी जग्याए पीवानां अने वापरवानां पाणी जुदां जुदां होय छे. ए प्रणालिका पीवाना पाणीना उल्लेखथी समजाय छे. चलुना पाणी ए कोगळा करवा आपवानां पाणी माटे छे. भोजन बाद मुखवास माटे तांबूल आपवानो चाल हतो. गुजरातमां अडागरां, आधीगामां, कपूरवेलियां, कपूरीयां, चेउली, तबकी, नागरखंड, नागरवेल, पाखरीयां, राजोगर, मांगलुरां अने श्रेष्टिवेलिया जेवा प्रकारनां पान वपरातां. चुनो, काथो, आखी तथा खांडेली सोपारी वपराती. सोपारीना कीली कुचीगर, चीकणी, चेउली, तबकी, तानुरां, नीली, भमरागर, मडावां, रोठां, लालीआं, वांकडी, अने वांकडीचेल जेवा भेद छे. खांडेली सोपारीमां एला, लवंग, तज, तमालपत्र, उदयभास्कर, कर्पूर, करहाडउं चूनउं नाखवामां आवतुं. ते उपरांत एलाफळ, जायफळ, जावंत्री, कपूर, कस्तूरी, तज, तबक, खरखडी, लविंग, बोदाकाठी वगेरे वापरवामां आवतां.

---

વર્ણકસમુચ્ચમ ભાગ-૨, પ્રકા. મહારાજા સયાજીરાવ વિશ્વવિદ્યાલય, વડોદરા, ૧૯૫૯

****