શાહજહાં/ચોથો પ્રવેશ1
અંક બીજો
સ્થળ : મુંગીરના દરબારગઢમાં. સમય : અજવાળી રાત.
[પિયારા ટેલતી ટેલતી ગાય છે.]
સુખને કારણ બાંધી મઢૂલી:
બાંધી ત્યાં આગ ક્યાંથી ઊઠી રે!
અમૃત-સાગરે સ્નાન કરંતાં,
વખડાં ક્યાંથી ભેળાણાં રે.
હું રે ચકોરી ગઈ ચંદ્રને ઝીલવા:
સૂરજ-તાપ ક્યાંથી તપિયા રે!
[સૂજા આવે છે.]
સૂજા : તું આંહીં છો, પિયારા! હું તો તને ગોતી ગોતી થાક્યો.
[પિયારાનું ગીત ચાલુ રહે છે.]
નીચાણ છોડીને ઊંચે ચડું ત્યાં
ઊંડેરાં નીરમાં બૂડી રે.
સૂજા : પછી તો તારો સૂર સાંભળીને સમજ્યો કે તું આંહીં છો.
[પિયારાનું ગીત ચાલુ રહે છે]
ધનની આશા જનમી આંતરે
નિરધન ત્યાં તો બની છું રે.
સૂજા : વાત તો સાંભળ — આહ!
[પિયારા ગાય છે.]
જલની પ્યાસે જોયું ગગનમાં:
વાદળથી વજ્ર વરસ્યાં રે
સૂજા : નહિ સાંભળ ને! તો હું તો આ ચાલ્યો!
[પિયારાનું ગીત ચાલે છે.]
કાનાની પ્રીતથી તો મૉત ભલેરું,
ભેદ્યા છે પ્રાણ જ્ઞાનદાસના રે.
સૂજા : ઓહોહો! બહુ સતાવ્યો! ભલા થઈને કોઈ બીજી વાર શાદી કરશો મા! ભાયડાઓને તો ગાળી જ નાખે! તું પહેલીવારની હોત તો શું મારી એક વાત સાંભળવા માટે હું તને આટલો કરગત કે?
પિયારા : આ હા હા! આવું રૂપાળું કીર્તન ધૂળ મેળવી દીધું! ભલી થઈને કોઈ બીજવરને પરણશો મા. નીકર શું આવીને આવું ભજન ધૂળ મેળવે? આહા! તોબા પોકારી ગઈ! દિવસરાત લડાઈની જ વાતો સાંભળવી! અને વળી ન જાણે વ્યાકરણ. ન સમજે ગીત. તોબા, બાપ!
સૂજા : હું ગીત નથી સમજતો શી રીતે?
પિયારા : આ હા હા હા, કેવું ભજન!
સૂજા : વાહવા! પોતે ગાય અને પોતે જ મોહિત થાય!
પિયારા : ત્યારે શું કરું? તમે તો સમજો નહિ. એટલે પછી હું જ ગાનાર અને હું જ સાંભળનાર.
સૂજા : હવે સાંભળ. વાત જરા ગંભીર છે. તારી પાસે સલાહ લેવા આવ્યો છું.
પિયારા : એમ કે? ત્યારે ખમો. હું તૈયાર નથી થઈ. [ચહેરો અને પોશાક ઠીકઠાક કરી] બળ્યું! આંહીં તો એક ઊંચી બેઠક પણ ન મળે! બહુ સારું, ઊભી રહીને જ સાંભળીશ. ચલાવો, હું તૈયાર છું.
સૂજા : મને ખાતરી છે કે બાપુ મરી ગયા છે.
પિયારા : મને પણ ખાતરી છે.
સૂજા : ને જયસિંહે તે દિવસ મને બાપુના હસ્તાક્ષરનો જે કાગળ બતાવેલો, તે દારાએ બનાવટી કરેલો હતો.
પિયારા : હોય જ ને!
સૂજા : તું કબૂલ કરે છે?
પિયારા : કબૂલ-બબૂલ હું કાંઈ જ નહિ કરું. તમે તમારે બોલ્યે જ જાઓ.
સૂજા : બીજી લડાઈમાં ઔરંગજેબને હાથે દારાએ હાર ખાધી. સાંભળ્યું છે?
પિયારા : હા.
સૂજા : કોની પાસેથી સાંભળ્યું?
પિયારા : તમારી પાસેથી.
સૂજા : ક્યારે?
પિયારા : અબઘડી.
સૂજા : દારા આગ્રાથી પલાયન કરી ગયો છે. ઔરંગજેબે આગ્રામાં દાખલ થઈ બાપુને કેદ કર્યા છે, મુરાદને પણ બંદીખાને પૂરેલ છે.
પિયારા : બહુ સારું!
સૂજા : હવે ઔરંગજેબ મારી સાથે લડાઈમાં ઊતરવાનો.
પિયારા : ઊતરેય તે!
સૂજા : અને એ તો ખૂનખાર લડાઈ થવાની.
પિયારા : ખૂનખાર — ખરાખરીની ખૂનખાર.
સૂજા : મારે અત્યારથી જ સજ્જ થવું પડશે.
પિયારા : થાવું તો પડે જ ને!
સૂજા : પરંતુ —
પિયારા : મારો પણ એ જ અભિપ્રાય — પરંતુ...
સૂજા : તું શું બોલે છે તે જ હું સમજી શકતો નથી.
પિયારા : સાચું કહો તો હું પણ સમજી શકતી નથી.
સૂજા : જા, જા, તારી સાથે મસલત કરવી નકામી છે.
પિયારા : તદ્દન!
સૂજા : લડાઈની વાતમાં તું શું સમજે!
પિયારા : હા જ તો, હું શું સમજું?
સૂજા : પણ બીજી બાજુ વળી મુશ્કેલી છે.
પિયારા : કઈ જાતની?
સૂજા : મહમ્મદે મને ચોખ્ખું લખ્યું છે કે એ આપણી દીકરી સાથે હવે શાદી નહિ કરે.
પિયારા : એ તો શી રીતે કરે?
સૂજા : કેમ ન કરે? વેવિશાળ કાંઈ ફોક થાય?
પિયારા : એ તે કાંઈ ફોક થાય!
સૂજા : પણ હવે એ શાદી કરવા માગતો જ નથી.
પિયારા : ન જ માગે તો!
સૂજા : લખે છે કે મારા બાપના દુશ્મનની દીકરીને હું નહિ પરણું.
પિયારા : શી રીતે પરણે?
સૂજા : પણ તો તો મારી દીકરી બહુ દુઃખ પામશે.
પિયારા : તે તો પામે જ ને! કેમ ન પામે?
સૂજા : મારે હવે શું કરવું તેની ગમ પડતી નથી.
પિયારા : મનેય પડતી નથી.
સૂજા : હવે શું થાય!
પિયારા : હવે શું થાય!
સૂજા : તારી પાસે તો સલાહ માગવી જ નકામી!
પિયારા : ઓહો! સમજી ગયા ને શું? શી રીતે સમજી ગયા? અરે કહો તો ખરા, સમજી શી રીતે ગયા? વાહ, કાંઈ અક્કલ!
સૂજા : હવે હું શું કરું! એક તો ઔરંગજેબ સાથે લડાઈ, ને ઉપરાંત એનો બહાદુર બેટો મહમ્મદ પણ એની સાથે. ભારી વિકટ સમસ્યા. તારી શી સલાહ છે?
પિયારા : પ્યારા! મારી સલાહ સાંભળશો? સાંભળો તો કહું.
સૂજા : બોલ. હું સાંભળીશ.
પિયારા : તો સાંભળો. મારી સલાહ છે કે લડાઈની જ જરૂર નથી.
સૂજા : કેમ?
પિયારા : સલ્તનતને શું કરવી છે, નાથ? આપણે કઈ કમીના છે? આમ તો જુઓ, આ ધાન્યથી લચકતી, ફૂલોથી શોભતી ને હજારો ઝરણાંના રૂમઝૂમાટથી ગાજતી અમરાપુરી સમી બંગભૂમિ! આની પાસે શી વિસાત છે સલ્તનતની! અને મારા જે હૃદય-સિંહાસન પર મેં તમને બેસારેલા છે, તેની સામે શી વિસાત છે એ મયૂરાસનની? જે વખત આપણ બેઉ આ મહેલની અટારીએ ઊભી, હાથમાં હાથ રાખીને હૈયું દબાવી પંખીઓના કિલકિલાટ સાંભળીએ છીએ, દિગન્ત સુધી પથરાયેલો ગંગાનો પટ દેખીએ છીએ, આ અનંત આસમાની આકાશ ઉપર થઈને આપણી સંયુક્ત નજરની નૌકાને તરાવતાં તરાવતાં જ્યારે આપણે ચાલ્યાં જઈએ છીએ, અને એ આસમાન-સાગરના કોઈ એક ગુપ્ત પ્રદેશમાં કલ્પનાનો એક મનોહર શાંતિમય ટાપુ સરજીને એની વચ્ચે એક સ્વપ્નસુંદર કુંજમાં બેસી સામસામાં નજર મિલાવી પરસ્પરના પ્રાણને પીઈએ છીએ; તે વખતે શું તમને નથી લાગતું, પ્યારા, કે શી વિસાત છે આ સલ્તનતની! પ્યારા! આપણે આ યુદ્ધનું કામ નથી. એમાં તો કદાચ આપણું જે નથી તે પામશું નહિ ને ઊલટું આપણું જે છે તે ગુમાવી બેસશું.
સૂજા : વાહ, શું નવીન વિચારો આપ્યા! એક તો વિચાર કરી કરીને મારું માથું ગરમ થઈ ગયું છે, ને એના ઉપર — ના, ના, દારાની તાબેદારી તો કદાચ સ્વીકારી શકત, પણ આ ઔરંગજેબની — મારાથી નાનેરા ભાઈની — તાબેદારી કદી ન કબૂલું, મરી જાઉં તો પણ નહિ.
[જાય છે.]
પિયારા : તને ઉપદેશ દેવો વ્યર્થ છે. તું વીર નર છે. સલ્તનતને ખાતર નહિ તો ખુદ લડાઈને ખાતર જ તું તો લડે તેવો છે. હું તને બરાબર પિછાનું છું. લડાઈનું નામ પડતાં જ તું નાચી ઊઠે છે.