ગુજરાતી સાહિત્યકોશ ખંડ ૩/અનુક્રમ/દ/દ્વૈતવાદ

From Ekatra Wiki
Jump to navigation Jump to search
The printable version is no longer supported and may have rendering errors. Please update your browser bookmarks and please use the default browser print function instead.



દ્વૈતવાદ : સવિશેષ બ્રહ્મવાદની વિષ્ણુપરક વિચારધારાઓમાં દ્વૈતવાદ મધ્વસમ્પ્રદાયના પ્રવર્તક શ્રીમન્મધ્વાચાર્ય [જન્મ : ઉડુપી, ૧૧૯૯-૧૩૦૩. સન્યસ્ત લીધા પછી પૂર્ણપ્રજ્ઞ અને વેદાન્તમાં પારંગત થયા પછી આનન્દતીર્થના નામે ઓળખાયા]. તેમના પ્રસ્થાનત્રયી પરના ભાષ્ય-પ્રતિ-પાદિત દ્વિધાતત્ત્વયુક્ત સિદ્ધાન્ત પ્રમાણે : विष्णोर्दोत् जगत्सर्वभाविरासीत् : પરમાત્મામાંથી જગત આવિર્ભૂત હોઈ, પરમાત્મા અને જીવાત્મા ઉભય અનાદિ છે. ઉભયમાં વૃક્ષ-રસ, નદી-સમુદ્ર જેવી વિભિન્નતા છે. જીવ સત્ત્વગુણસમ્પન્ન વિષ્ણુનો દાસ હોઈ, તેની સમતા કરી શકે નહિ. અદ્વૈતવાદની પ્રતિક્રિયા રૂપે ઉદ્ભવેલા આ વાદમાં શ્રુતિ અને તર્ક દ્વારા અભેદનું ખંડન કરી; સંસાર રજ્જુસર્પ ન્યાયે મિથ્યા નથી, જીવ બ્રહ્માનો આભાસ નથી તથા બ્રહ્મ જ એકમાત્ર સત્ નથી એ સિદ્ધ કરવા માટે મધ્વાચાર્યે અદ્વૈતની સ્પષ્ટ પુષ્ટિ કરતાં ઔપનિષદ વાક્યોની દ્વૈતવાદી વ્યાખ્યા કરી. જેમકે तत्त्वमसि ‘તે તું છે’ એમ નહિ, પણ तदीय : (तस्य) त्वम् असि ‘તે તેનો છે’ એટલેકે તેનામાં અને તારામાં ભેદ છે. अयम् आत्मा ब्रह्म – આ આત્મા બ્રહ્મ છે; કિન્તુ મધ્વ પ્રમાણે अयम् आत्मा (जीवात्मा) ब्रह्म (वर्धनशीलः) अस्ति આ જીવાત્મા વર્ધમાન છે. ઈશ્વર-જીવ, ઈશ્વર-જડ, જીવ-જડ, જીવ-જીવ, જડજડ એ નિત્યભેદના પ્રતિપાદનથી આ વાદ પંચભેદવાદ તરીકે ઓળખાય છે. કાયિક-વાચિક-માનસિક ભજન-અનુષ્ઠાન દ્વારા વિષ્ણુને સમર્પિત થવાની ઉપાસના તેમજ જ્ઞાન, આનન્દ અને મુક્તિના તારતમ્યના સિદ્ધાન્તોનું વિશદ નિરૂપણ આ વાદનું મુખ્ય પ્રદાન છે. શા.જ.દ.