ગુજરાતી સાહિત્યકોશ ખંડ ૩/અનુક્રમ/પ/પ્રત્યભિજ્ઞાદર્શન

From Ekatra Wiki
Jump to navigation Jump to search
The printable version is no longer supported and may have rendering errors. Please update your browser bookmarks and please use the default browser print function instead.



પ્રત્યભિજ્ઞાદર્શન : આ કાશ્મીર શૈવમતના પ્રવર્તક વસુગુપ્ત અને સોમાનન્દ છે. સોનાનન્દના ‘શિવદૃષ્ટિ’ ગ્રન્થ પર ઉત્પલાચાર્યની સંક્ષિપ્ત કૃતિ ‘પ્રત્યભિજ્ઞાસૂત્ર’ મળે છે જેના પર પ્રસિદ્ધ આલંકારિક અભિનવગુપ્તે બે ટીકાઓ લખેલી છે. અનુભૂત અને સ્મૃત – આ બે વચ્ચેના અભેદને પ્રત્યભિજ્ઞા કહે છે. એટલેકે એ કેવળ ઇન્દ્રિયોથી નહિ પણ સંસ્કારો સાથે ઇન્દ્રિયોથી જન્મે છે. આ દર્શનમાં જીવાત્મા અને પરમ શિવ પરમાત્મા એ બંનેમાં જ્યાં સુધી ‘હું જ એ છું’ એ સ્વરૂપની ઐક્યાનુભૂતિ કે પ્રત્યભિજ્ઞાન ન થાય ત્યાં સુધી મુક્તિ નથી. પરંતુ જીવ મલની મર્યાદાથી આવૃત્ત હોવાથી બદ્ધ રહે છે. પ્રકાશ અને વિમર્શ જ એને મુક્ત કરી શકે. આમ સોમાનન્દની સ્થાપના મુજબ પ્રત્યેક વ્યક્તિ વ્યાવહારિક જીવનમાં પોતાના સ્વરૂપના પરિચય દ્વારા, પુન : સ્વરૂપપ્રાપ્તિ દ્વારા, મોક્ષ પામે છે. આ દર્શનનો સાહિત્યશાસ્ત્ર અને ખાસ તો રસવિચાર પર ખાસ્સો પ્રભાવ પડ્યો છે. વ્યક્તિને એની સીમાથી વિમુક્ત કરીને એની વિરાટતાનો બોધ કરાવવાનો હેતુ જો આ દર્શનનો છે તો સાહિત્યશાસ્ત્રનું પણ એ જ ચરમ લક્ષ્ય છે. રસવાદની પ્રતિષ્ઠા આ પ્રત્યભિજ્ઞાનદર્શનની ભૂમિકા પર થઈ છે. ચં.ટો.