રા’ ગંગાજળિયો/૧૯. મહમદ બીઘરો
આજે અમદાવાદમાં જે ભાગ રસૂલપરા નામે ઓળખાય છે તે એક સ્વચ્છ, સુગંધમય ગામડું હતું. લોબાનની ખુશબો જેના પાદરમાં જ આવવા લાગે એને આંખો મીંચીને રસૂલપરું કહી શકો. લીલી ને સફેદ ધજાઓ એ ગામનાં ઝાડ પર પંખીના ટોળા જેવી ઊડતી હતી. રસૂલપુરામાં કોલાહલ નહોતો. ગામ પોતે જ જાણે ધ્યાનમગ્ન હતું. તેના એક વિશાળ ચોગાનમાં તે વખતે એક નાનું મકાન હતું. મકાનમાં એક સ્વચ્છ ઓરડો હતો. ઓરડાની અંદર એક સાદું શયન હતું. શયનની જમણી બાજુ એક કુરાનનું પુસ્તક અદબથી રખાયું હતું. સંધ્યાનો લોબાન તાજો સળગાવેલો હતો. ઓરડો પુરુષનો, પણ ત્યાં પુરુષ નહોતો. ત્યાં એક ઓરત હતી. ઓરતે પોતાના માથાના વાળની લટો જ્યારે પીઠ પરથી આગળ આણી ત્યારે એ સુરમારંગી શ્યામ લટોના છેડા છેક ઓરતને ઘૂંટણ સુધી છવાયા. આટલા લાંબા વાળને પૂળાની માફક પકડીને ઓરત એ ઓરડાની બદામી ફરસબંધી પર ઝૂકી પડી. એ શું કરવા લાગી? એ શું પગલી હતી? આવા રેશમી લાંબા કેશકલાપને એ ફરસબંધી પર શા માટે ઘસી રહી હતી? કારણ કે એ માતા હતી, ને પ્રિયા હતી. ચોટલાનું ઝાડુ કરીને એ ફરસબંધી પર સંજવારી કાઢતી હતી. કોણ હતા એ ભાગ્યવાન ઘરધણી? દરવેશ હતા, ધર્મપુરુષ હતા, ને ઓલિયા હતા. માલિકના ભિક્ષુકનું ઘર દુનિયામાં વધુમાં વધુ કીમતી સાવરણી વડે સાફ થઈ રહ્યું હતું. જેનું નામ હજરત શાહઆલમ હતું, આગલા પ્રકરણમાં સાંઈ જમિયલશાની વાણીમાં જેનો એક શાણા ધર્મગુરુના સુજ્ઞ પુત્ર તરીકે તેમ જ અથાક વિષ્ટિકાર અને પ્રચંડ યોદ્ધા તરીકેનો પરિચય મળી ગયો છે, તે દરવેશે ઓચિંતા પ્રવેશ કરીને ચુપકીદીથી આ દૃશ્ય દીઠું, ઓરતને ઓળખી : “બીબી મુઘલી! માલિકની ખિદમત માટે બાલનું ઝાડુ કર્યાં આજ કેટલા દિવસ થયા?” “આવી છું તેટલા.” શરમાઈને એ રૂપાળી ઓરત વાળતી રહી. “બીબી મુઘલી! માલિકના હું અહેસાન ગાઈશ. પણ તમે હવે આ ઘર છોડી જાઓ. મારી ઓરત, તમારી બહેન બીબી મીરઘી, હવે હયાતીમાંથી ચાલી ગઈ છે. હવે આ ઘરભંગ દરવેશના ઘરમાં તમને વિધવાને હું અદબભેર કેમ રાખી શકું? તમે તો મરહૂમ સુલતાનનાં સુલતાના છો. પધારો પાદશાહી મહેલમાં.” પ્રૌઢ વયના પણ રૂપાળા વિધુર ધર્મપુરુષે ગંભીરતા સાથે કહ્યું. એ ઓરત, જેનું નામ બીબી મુઘલી હતું, તેણે વાળવું ચાલુ રાખ્યું. ફરીથી દરવેશે કહ્યું, “સુલતાના, તકિયો છોડી જાવ.” ઓરતે ઘૂંટણભેર બેઠે બેઠે સન્મુખ બનીને પૂછ્યું : “ક્યાં જાઉં? બહાર નીકળું એટલી જ વાર છે. મારા ફતિયાનો જાન લેતાં શો ડર લાગશે એ લોકોને? તો પછી આપે આજ સુધી આશરો આપીને મારા ફતિયાને શીદ ઉગાર્યો?” “બીબી, ત્યારે શું કરશું?” થોડી વાર નીચું જોઈ રહીને પછી ઓરતે ભોંય તરફ નેત્રો રાખીને કુમાશભરી વાણી કાઢી : “યાદ આવે છે, હજરત? મારા પિતાએ અમો બેઉ બહેનોને માટે જે શાદી નક્કી કરેલી તે ઊલટસૂલટ થઈ ગયેલી—નથી યાદ?” “ઓહોહો! એ તો પુરાતન બાત!” દરવેશે પોતાની કાળી પાંખી દાઢીમાં આંગળાં પસવાર્યાં. “પુરાતન હશે, પણ મારા કલેજામાં તો એ હજુ ઠંડી નથી થઈ ગઈ.” વાળનું ઝાડુ ચાલુ રાખીને જ એ વાત કરતી હતી. એનો અવાજ જાણે કોઈ તંતુવાદ્યમાંથી આવતો હતો. દરવેશ દાઢી પસવારતા ચૂપ ઊભા હતા, તે ચુપકીદીનો લાભ લઈને ઓરત બોલી ગઈ : “મરહૂમ સુલતાનની નજર પડી, બે બહેનોમાંથી હું વધુ ખૂબસૂરત લાગી. બસ, એટલે શું મને, આપને માટે નિર્માયેલીને, લઈ જઈને એ ખુદાની નજરમાં મારા ખાવિંદ ઠરી ગયા? નહીં, નહીં, મારા ખાવિંદ તો આપ જ છો. મારે ખાતર નહીં તો મારા ફતિયાને ખાતર હવે આજે આપ મને સ્વીકારી લ્યો. આપ ઘરભંગ છો, ને હું પણ વિધવા છું.” દરવેશના મોં ઉપર સમતા હતી, પણ અંતરમાં ઊંડો સળવળાટ શરૂ થઈ ગયો હતો. “હું આવું છું. તમને જવાબ દઈ જાઉં છું.” એમ કહીને એ બહાર ચાલ્યા ગયા; ને બીબી મુઘલી પોતાના રેશમી કેશ વડે ઓરડો ઝાડતી રહી. સફેદ વિધવા-લેબાશને ઢાંકી રહેલી એ શ્યામ લટોના ચક્રમાંથી જરા જરા દેખાઈ જતું એનું બદન રૂપરૂપના રાશિ ઠાલવી રહ્યું હતું. “અમ્મા! અમ્મા!” કરતો એક દશ વર્ષની વયનો પણ ચૌદ વર્ષનો દેખાતો ભરાવદાર બદનનો બાળક રમીને બહારથી દોડતો આવ્યો. “અમ્મા! ખાવા દે, નહીંતર તને ખાઈ જઈશ હો. એવી ભૂખની આગ લાગી છે, અમ્મા!” એમ કરતો એ માને ઢંઢોળવા લાગ્યો. “હજી હમણાં જ ખવરાવેલું ને?” “તેની મને શી ખબર? મને જલદી દે, રોટી દે, કાચા ચાવલ દે, મેવો દે, જે હોય તે દે, નહીંતર હજરત બાબજી(શાહઆલમ)નાં તમામ મુરઘાંને કાચાં ને કાચાં ચાવી જાઉં છું, અમ્મા!” “અકરાંતિયો! ક્યાંથી આવી ભૂખ લઈને આવેલ છે? તારું તે શું થશે, ફતિયા?” —એમ કહેતી મા, આ અતલ હોજરીવાળા છોકરા ફતિયા(ફતેહખાન)ને લઈ રસોડામાં ગઈ, ને ત્યાં ઢાંકી રાખેલી હાંડીઓ તેની સામે ધરી દીધી. કેળાંની આખી લૂમ એને પીરસી દીધી. “અમ્મા!” ફતેહખાન ગલોફાંમાં ખોરાક ઠાંસોઠાંસ ભરતો ભરતો વાતોએ ચડ્યો : “આજે તો ભારી રોનક થયું. હજી તો હજરત બાબજી પાસે કુરાન પઢતો બેઠો હતો ત્યાં તો ખિડકી ઉપર ધમાચકડી મચી ગઈ. ને ‘પકડો એ છોકરાને, પકડો ફતેહખાનને’ એવા શોર કરતા સુલતાનના સિપાઈઓ ધસી આવ્યા. ત્યાં તો અમ્મા, હજરત બાબજીએ મને તમાચો લગાવીને કહ્યું, ‘પઢ બે, ડોકરે!’ એટલું કહ્યું ત્યાં તો અમ્મા, હું કિતાબ વાંચતો વાંચતો લાંબી સફેદ દાઢીવાળો બુઢ્ઢો બની ગયો, ને સુલતાનના સિપાઈઓ તો ભોંઠા પડીને ચાલ્યા ગયા.” “બે-વ-કૂ-ફ! બડી બડી બાતાં કરે છે. હવે ખાઈ લે, ઝોંસટી લે જલદી!” પણ છોકરો તો ગલોફાં ભરતો ભરતો બોલવા લાગ્યો : “ને અમ્મા, પરસૂ કેવો તાલ થયેલો, માલૂમ છે? મને તો હજરત બાબજીએ છોકરીનો લેબાસ પહેરાવીને રાખેલો. મેડા ઉપર મને છુપાવી દીધો હતો. સુલતાનના સિપાઈઓ મારી તલાશે આવ્યા કે એકદમ હું છાપરા ઉપર ચડી ગયો. એ બદમાશો છાપરે ચડી આવ્યા. અરે અમ્મા, સાથે ખુદ સુલતાન કુતુબશાહ પણ હતો. આપણી આયાએ તો ગભરાટમાં ને ગભરાટમાં કહ્યું, ‘સુલતાન સલામત! એ ફતેહખાન નથી, એ તો ફલાણા અમીરની છોકરી છે!’ પછી અમ્મા! તસલ્લી કરવા માટે સુલતાને મારી ઇજાર ખોલી ને મને સાચોસાચ છોકરી જોઈને એ શરમિંદો બની ઊતરી ગયો. ફરી પાછો મને પકડવા ઉપર આવ્યો. મારો હાથ પકડ્યો પણ મારો હાથ તો તે વખતે એને વાઘના પંજા જેવો લાગ્યો, એટલે એ ભાગી ગયો. કેવી રોનક! કેવી ગમ્મત, હેં અમ્મા! હજરત બાબજી પણ મને ઘડીક છોકરી બનાવે છે ને ઘડીક પાછા વાઘ બનાવે છે. કેવી ગમ્મત, હેં અમ્મા!” છોકરો આવી વાતો કરતો કરતો ધાનની હાંડી ચટ કરતો જતો હતો. “બેવકૂફ! મોટો લપ લપ બાતો કરે છે, ને ડરતો નથી?” “નહીં, અમ્મા,” ફાટફાટ ગલોફે છોકરો જવાબ દેતો હતો, “હું બિલકુલ ડરતો નથી. ડરને બદલે મને તો રોનક મળે છે. તું પણ કેમ ગમ્મત કરતી નથી?” “બેટા! મારા ફૂલ! તને સુલતાન મારી નાખશે.” “શા માટે પણ?” “તું એનો સાવકો ભાઈ છે. એને દીકરો નથી. એનું તખ્ત તને મળશે એ એનાથી સહેવાતું નથી.” “એને કોઈ નહીં મારી શકે; એને ખુદા જિવાડશે!” એવું કહેતા કહેતા, બહાર જઈને આવેલા દરવેશ શાહઆલમ દાખલ થયા. એની આંખોમાં બીબી મુઘલી તરફ અત્યારે જે ચમક હતી તે ન્યારી હતી. એ આંખોમાં પ્યારનો સુરમો હતો. આવીને એણે પોતાના હાથમાં એક ટોપલી હતી તે છોકરા ફતેહખાનના માથા પર મૂકી. “હવે એ ઊલટી વાળીને ફતિયાના શિર પર મૂકો તો!” બીબી મુઘલીએ દરવેશની આંખોનો સુરમો વાંચીને પછી કહ્યું. “આ લે, બીબીજાન!” એમ કહી, ટોપલી ઊંધી વાળી શાહઆલમે એ છોકરાના માથા પર ઢાંકી. “બસ, હવે હું ડરતી મટી ગઈ છું. મારા છોકરાને માથે આપે આપની રક્ષાનું છત્ર ઓઢાડ્યું છે.”
સુલતાન કુતુબશાહને ખબર પડી કે પોતાની સાવકી મા બીબી મુઘલીની સાથે સાંઈ શાહઆલમે શાદી કરી લીધી છે ને પેલા નાચીજ નમાલા સાવકા ભાઈ રઝળુ ફતિયાના શિર પર ગુજરાતની ભાવી સુલતાનિયતનું છત્ર ઓઢાડ્યું છે. એના મનની આગે માઝા મૂકી. એણે પોતાની રાણી રૂપમંજરીને કહ્યું : “જાવ, ગમે તેમ કરી, ફોસલાવી, પટાવી, ફતિયાને મારી પાસે લઈ આવો.” સુલતાનની હિંદુ રાણી રૂપમંજરી રસૂલાબાદ ગઈ ત્યારે ફતેહખાન શાહઆલમ પાસે બેઠો હતો. એનો હાથ ખેંચીને રૂપમંજરી ઉઠાડવા લાગી. “બેગમસાહેબા!” શાહઆલમે મોં મલકાવી કહ્યું, “આજ આપ એનો હાથ ખેંચો છો, પણ કોઈક દિવસ એ આપનો હાથ ખેંચવાનો છે, એ યાદ રાખજો, હો કે!” શરમાઈને યુવાન રૂપમંજરી છોકરાનો હાથ છોડી દઈ ચાલી ગઈ. સુલતાન કુતુબશાહને આ સમાચાર મળ્યા ત્યારે એ દારૂમાં ચકચૂર હતો. નશામાં ને નશામાં એ ઘોડે ચડ્યો, ને એણે ફોજને હુકમ દીધો : “શાહઆલમના સ્થાન રસૂલાબાદને તારાજ કરો!” લોકોનાં ટોળેટોળાં જમા થયાં. તેમણે સુલતાનની ગાંડી ચીસો સાંભળી : “તારાજ કરો! રસૂલાબાદને તારાજ કરો!” એ ફરમાનને ઉઠાવી લેવા એક પણ આદમી આગળ ન આવ્યો. “ફિકર નહીં, હું પોતે તારાજ કરીશ.” એમ કહીને એણે રસૂલાબાદ પર ઘોડો દોડાવી મૂક્યો. એના હાથમાં એક તલવાર હતી. એ તલવાર કોની હતી? કોણે આપી હતી? ક્યારે આપી હતી? સુલતાનને આ ભાન રહ્યું નહોતું. એ સમશેર ખુદ શાહઆલમની જ હતી. હજુ તો બે જ વર્ષ પૂર્વે પોતે જ્યારે શાહઆલમની મદદ મેળવીને માળવાના શત્રુ મુહુમ્મુદ ખીલજી પર ચડેલો ત્યારે એણે શાહઆલમ પાસેથી આ તલવાર માગી હતી. શાહઆલમે ના કહી હતી. “સુલતાન, દરવેશોની તલવાર, દંડ અને હરકોઈ વસ્તુ સજીવન હોય છે. ને તમે તો રાજા છો. રખેને તમારાથી એવું કાંઈ બને કે જે દરવેશોને લાયક ન હોય. તે વખતે આ તલવાર તમને નુકસાન કરશે.” પણ સુલતાને પગે પડી, આજીજી કરી, “આપ જેવા મારા ગુરુની તલવારને હું લાંછન નહીં લગાડું.” એમ ખાતરી આપી એ તલવાર મેળવેલી હતી. એ તલવારથી પોતે વિજય મેળવ્યો હતો. પણ એ જ તલવારને આજે એણે દુષ્કૃત્ય આચરવા વીંઝી. શાહઆલમ તો પોતાના રસૂલાબાદના થાનકમાં ખામોશ રાખી બેઠા હતા. એને તો ખાતરી હતી કે મોતનો પ્યાલો પીતે પીતે મોટો સુલતાન પોતાના વંશવારસને શરાબથી દૂર રહેવાની જે ગાંઠ વળાવી ગયો હતો તે ગાંઠને છેદી નાખવાની નાદાની કરનાર આ શરાબખોર સુલતાન પોતે જ પોતાનું મોત નોતરી રહેલ છે. એ ધારણા તે દિવસે સાચી પડી. કોને મારવું, કોને ન મારવું, એનું ભાન હારી બેઠેલા કુતુબશાહે પોતાને રસૂલાબાદમાં સામા મળનાર એક ગાંડા ઊંટ પર તલવારનો ઘા કર્યો. તલવાર ઊંટને ન લાગી, પણ મારનારની ખુદની જ જાંઘ પર એ તલવારનો ઝટકો પડ્યો. જખમ લઈને કુતુબશાહ પાછો વળ્યો. કેફ ઊતરી ગયો. કાયમી બિછાને સૂતો. જખમની પીડા પ્રતિદિન વધતી જ રહી, કાંઈ જ કરાર વળ્યો નહીં. મહેલની બારીએથી પલંગે પડ્યાં પડ્યાં એણે એક દિવસ નીચે સાબરમતીના પટમાં એક કઠિયારાને લાકડાનો ભારો લઈને આવતો દીઠો. કઠિયારાના માથા પર કઠોર બોજો છે, પગ તળે સાબરમતીની રેત સળગે છે. કઠિયારો ચીંથરેહાલ છે. કઠિયારો કિનારે આવે છે, ભારો ઉતારે છે, તાપમાં જ નીચે બેસે છે. કેડેથી કાંઈક બહાર કાઢે છે; એક સૂકો રોટલો અને કાંદાના કેટલાક કટકા. કઠિયારો રોટલો ખાય છે, કાંદા કકડાવે છે, ખાતાં ખાતાં એના મોં પર જે આનંદ છવાઈ રહે છે તેના પર ઊંચા ઝરૂખેથી મરતા શાહની મીટ મંડાઈ ગઈ છે. ખાઈને કઠિયારાએ નદીનું વહેતું પાણી પીધું, ને પછી ગઢની રાંગના છાંયામાં જઈ એ સૂતો. સૂવાની સાથે જ ઘસઘસાટ નિદ્રામાં પડ્યો. મરણપથારી પરથી સુલતાનનો આત્મા પુકારી ઊઠ્યો : “ઓ કઠિયારા! આ લે, લઈ લે આ મારી સુલતાનિયત, ને મને દઈ દે—ફક્ત એ તારી તંદુરસ્તી!” પણ નહીં નહીં. જીવલેણ જખમ પછી પણ થોડુંક પીરસવું કિસ્મતે હજુ એ સુલતાનને માટે બાકી રાખ્યું હતું. એ હતું ઝેરનું પ્યાલું. એ પ્યાલું સુલતાનને એની પોતાની એક મુસ્લિમ રાણીએ પાઈ દીધું. સાત જ દિવસ પછી રસૂલાબાદમાં અમીરો, ઉમરાવો અને વજીરોનું એક મોટું મંડળ દાખલ થયું, ને શાહઆલમના નિવાસ તરફ ચાલ્યું ગયું. લોકોમાં ફાળ પડી : કોઈએ કહ્યું કે સુલતાનના લોકો ફતેહખાનને પકડી જવા આવેલ છે. એક જણે કહ્યું, બીજાએ સાંભળ્યું, એણે ત્રીજાને કહ્યું, અને અમીરમંડળ હજરત શાહઆલમના થાનક પર પહોંચે તે પહેલાં તો બીબી મુઘલીને સમાચાર મળ્યા. એણે ફતેહખાનને છુપાવી દીધો. એના કલેજામાં ફફડાટ ચાલ્યો. ઉમરાવમંડળ અને હજરત શાહઆલમની વચ્ચે તે વખતે આમ વાતચીત ચાલતી હતી— શાહઆલમે કહ્યું : “શું બોલો છો, જનાબો? તમે દાઉદખાનને નવો સુલતાન નીમ્યાને તો હજુ દિવસ રોકડા સાત થયા, ત્યાં તમે એને ઉઠાડી પણ મૂક્યો?” “એ નાલાયક છે.” ઉમરાવોએ ઉત્તર દીધો. “સાત જ દિનોમાં એની નાલાયકી તમે માપી લીધી?” “ના હજરત, એક જ દિવસમાં, એક જ સખુનમાં.” “શું થયું?” “એ નવા સુલતાન દાઉદખાને તો, હજુ અમે એને તખ્ત પર બેસાર્યો પણ નહોતો ત્યારથી, ગુજરાતના ઇમાદુલ્મુલ્કની (ન્યાયના વડાની) જગ્યા એક પોતાના માનીતા ફરાસને માટે નક્કી કરી તેને છૂપું વચન પણ દઈ દીધું. ગાદી મળી નથી ત્યાં જ જે માણસ આટલી બડાઈ કરે છે, તે ગાદી મળ્યા બાદ હવે શું શું ન કરે? પણ શું કરીએ? અમને આ વાતની જાણ એની તખ્તનશીની પછી થઈ.” “ને બીજું?” “એ તો વળી વિશેષ ગઝબનાક વાત છે. ગાદીએ બેસીને પહેલો જ હુકમ એણે આ કર્યો છે, હજરત! કે કબૂતરોના દાણામાં ને દીવાબત્તીના તેલમાં ખરચનો ઘટાડો કરવો.” શાહઆલમ હસ્યા ને બોલ્યા, “એ તો કરકસરિયો સુલતાન કહેવાય. તમને એ કેમ નાપસંદ બન્યું?” “નહીં, હજરત! એવો કંજૂસ, એવો સાંકડા દિલનો માણસ ગુજરાતની રિયાસત ચલાવવાને નાલાયક છે. એનું અમારે કામ નથી. ગુજરાતને તો જોઈએ દિલાવર રાજવી.” “તો કોનું, મારું કામ છે?” “નહીં, આપના રક્ષિત બાલક ફતેહખાનનું.” “એ તો બચ્ચું કહેવાય.” “બચ્ચું, પણ શેરનું! તેમ આપના હાથની તાલીમ પામેલ છે. તેનું તાલકું તેજ કરે છે. એની વિભૂતિ ખુલ્લી દેખાય છે. ને એ તખ્તનો હકદાર પણ છે.” “પૂછો એની માને. મારો શો હક?” અમીરો ને વજીરો જ્યારે બીબી મુઘલી પાસે ગયા, ત્યારે એ ઓરતનો શ્વાસ ઊંચે ચડી ગયો. એનો જ્યારે ફોડ પાડવામાં આવ્યો, ત્યારે પણ એણે હાથ જોડ્યા : “મારા દીકરાને માટે સુલતાનિયત ન જોઈએ, એને કોઈ ઝેર દેશે, એને કોઈ મારી નાખશે.” “એ મહાપ્રતાપી પાદશાહ થશે, બી અમ્મા! ન ડરો.” શાહઆલમે જ આખરે ખાતરી આપી ને તે પછી તુરત જ્યારે ઘોડેસવારોનું મંડળ અમદાવાદ તરફ ચાલ્યું, ત્યારે વચલા ઘોડાના ઘોડેસવાર સામે હાથ લાંબા કરીને રસૂલાબાદની ગલીના છોકરાઓ દોડતા દોડતા તાળીઓ પાડતા પોકારતા હતા કે, “એઈ ફતેહખાન! એ ફતિયા! ઘોડે ચડી ક્યાં ચાલ્યો? તારે માથે કાલનો દા છે હજુ ગીલ્લીદંડાનો. દા દઈને જા.” થોડી જ વારે ભદ્રના રાજદરબારમાં તેર વર્ષ, બે માસ અને ત્રણ દિવસની ઉંમરવાળો બાળ ફતેહખાન સુલતાન જાહેર થયો. એનું નામ પડ્યું મહમૂદ. એ જ મહમદ બીઘરો : મહમદ બેગડો. {‘બેગડા’નો અર્થ બે ગઢ—કિલ્લા (ચાંપાનેર અને જૂનાગઢ) જીતી લેનાર, એવો કરે છે પણ એ ખોટું છે. મૂળ શબ્દ બીઘરો (સોરઠી ભાષામાં ‘વેગડો’) : એટલે કે સીધાં લાંબાં શિંગડાંવાળો બળદ. મહમદશા લાંબી, ધીંગી અને સીધી મૂછો રાખતો તેથી તેને ‘બીઘરા’ બળદનું બિરુદ અપાયેલ હતું.}