સેંકડો વર્ષોથી રામાયણે-મહાભારતે ભારતીય સંસ્કૃતિનું ઘડતર કર્યું છે. જમાને જમાને કવિઓએ એને આધારે રચનાઓ કરી છે, હા, એમાં દરેક કવિએ પોતપોતાના સ્થળકાળ પ્રમાણે સુધારાવધારા કર્યા છે, અર્થાત્ મોટા ભાગના કવિઓએ એના નર્યા અનુવાદ કર્યા નથી, એમની સામે આ મહાકાવ્યોની જે કોઈ વાચનાઓ હશે એને આધારે આ અનુસર્જનો કર્યાં છે. પશ્ચિમમાં હોમરના ‘ઇલિયડ’ અને ‘ઓડિસી’એ પણ એવી જ રીતે ગ્રીક સંસ્કૃતિનું ઘડતર કર્યું, પ્લેટો-એરિસ્ટોટલના સમયમાં ગ્રીક ટ્રેજેડીનો સુવર્ણકાળ હતો, આ ટ્રેજેડીસર્જકોએ હોમરનો માત્ર આધાર લીધો અને પોતાના સમયની સંવેદનાઓને આકારવાનો પ્રયત્ન કર્યો, છેક આધુનિક કાળમાં યુરોપીય સર્જકોએ પોતે નજરોનજર નિહાળેલી સરમુખત્યારીનાં પ્રતિરૂપ ગ્રીક-ટે્રજેડીનાં નવસંસ્કરણ કરીને નિપજાવ્યાં; એ રીતે ભૂતકાળને વર્તમાન સન્દર્ભમાં અને વર્તમાનને ભૂતકાળના સન્દર્ભમાં મૂલવી જોયા. આપણાં મહાકાવ્યોએ દૃશ્યકળાઓને તથા પ્રસ્તુતિપ્રધાન કળાઓને વિષયવસ્તુઓ પૂરાં પાડ્યાં છે. આ ભારતીય કાવ્યોના સર્જકો કોણ હતા તે વિશે અનેક કિંવદન્તિઓ વહેતી થઈ છે. આવી કિંવદન્તિઓ રચવાની માનવમાત્રમાં શક્તિ હોય છે, માત્ર ભૂતકાળના જ નહીં, મધ્યકાળના-અર્વાચીન કાળના સર્જકો વિશે પણ જાતભાતની કથાઓ પ્રચલિત થઈ છે. વેદકાળમાં રામ-સીતાના જોવા મળતા ઉલ્લેખ સાથે રામાયણરચયિતા વાલ્મીકિ સાથે જોડવાના પ્રયત્નો થયા છે પણ એમને બહુ ગંભીરતાથી ન લઈએ તો ચાલે. રામાયણ-મહાભારત પૂર્વે કેટલીક લોકકથાઓ પ્રચલિત હોવી જોઈએ, વેદકાળની ઋચાઓ પાછળ પણ આવી લોકકથાઓની સંભાવનાઓ નકારી ન શકાય. એ સમયે બ્રહ્મસત્તા, રાજ્યસત્તા (ક્ષાત્રસત્તા) અને આદિવાસી સત્તા પ્રચલિત હતી અને ઘણી વાર આ ત્રણે સત્તા વચ્ચે સંઘર્ષો થતા, સમાધાનો પણ થતાં. રામાયણ-મહાભારત જ્યારે રચાયાં ત્યારે તેમનું સ્વરૂપ કેવું હતું? એવું ઘણા બધા માને છે કે રામાયણમાં બાલકાંડ અને ઉત્તરકાંડ પાછળથી ઉમેરાયાં હતાં, બીજા શબ્દોમાં એ પ્રક્ષિપ્ત અંશો હતા પરંતુ ઘણી વાર પ્રક્ષિપ્ત અંશો પણ આપણા સામાજિક-સાંસ્કૃતિક જીવનને પ્રકાશિત કરતાં હોય છે. વડોદરાના પ્રાચ્ય વિદ્યામંદિર તથા પૂણેના ભાંડારકર સંશોધન કેન્દ્ર તરફથી આ બંને મહાકાવ્યોની સમીક્ષિત વાચનાઓ દાયકાઓ પહેલાં પ્રગટ થઈ હતી. એમાંથી પસાર થનાર વાચકને કેટલાક પ્રસંગો મૂળ કૃતિઓમાં — અર્થાત્ સમીક્ષિત વાચનાઓમાં જોવા નહીં મળે. હા, એ પ્રસંગો ખૂબ જ લોકપ્રિય થયા છે. સમીક્ષિત વાચનાઓમાં એ નથી એટલે તેમનો કાંકરો કાઢી નખાય નહીં: ક્યાંક ને ક્યાંક ભૂતકાળમાં એ બધું પડ્યું તો હશે જ. દા.ત. હેલનની એક કથા પ્રમાણે — સાચી હેલન ટ્રોય ગઈ જ ન હતી, એને તો દેવીઓ કોઈ રાજાને ત્યાં અમાનત તરીકે મૂકી આવી હતી. રામાયણની કેટલીક કથાઓ પણ સૂચવે છે કે સાચી સીતા તો અગ્નિએ પોતાની પાસે રાખી હતી અને તેની છાયા લંકા પહોંચી હતી. જાનામિ ધર્મં ન ચ મે પ્રવૃત્તિવાળો શ્લોક મૂળ વાચનામાં નથી પણ એક ગ્રીક ટ્રેજેડીનું પાત્ર આવા જ ભાવાર્થવાળાનું વાક્ય ઉચ્ચારે છે. આવાં સામ્ય પણ કોઈ સર્વસામાન્ય વારસો સૂચવી જાય છે. એવી જ રીતે ભારતભરમાં પ્રચલિય વાક્ય — ‘નરો વા કુંજરો વા’ મહાભારતની સમીક્ષિત વાચનામાં નથી, પણ મૂળ કરતાં આ પ્રક્ષિપ્ત અંશ વધુ પ્રભાવક છે. આ રામકથા કેટલા સમયથી જાણીતી હશે? કોઈ કોઈ વિદ્વાન એવો પણ દાવો કરે છે કે રામાયણ પર હોમરનાં મહાકાવ્ય ‘ઇલિયડ’નો પ્રભાવ પડ્યો હોવો જોઈએ. હોમરની વાત બાજુ પર રાખો. હોમરના કાવ્યની સંરચના અને વાલ્મીકિના રામાયણની સંરચના ઘણી બધી રીતે જુદી પડે છે. બંને સંસ્કૃતિઓમાં મહાકાવ્યની વિભાવના જુદી છે. હેલનનું અપહરણ કરી ગયેલા ટ્રોયના રાજકુમાર સામે ગ્રીકવાસીઓએ માંડેલો મોરચો ‘ઇલિયડ’ના કેન્દ્રમાં છે. રામાયણ માત્ર લંકાધિપતિ રાવણ સામેના મોરચાની આસપાસ ઘુમરાતું નથી. મહાકાવ્યની એવી કોઈ વિભાવનાને આધારે રામાયણ રચાયું નથી. રામાયણ, મહાભારતને આધારે પાછળથી મહાકાવ્યની વિભાવના સાકારિત થઈ હોવી જોઈએ. હા, રામાયણ પર કોનો પ્રભાવ છે એ પ્રશ્નની ચર્ચા અવારનવાર થઈ છે. સામ જાતક, દશરથ જાતક, દેવધર્મ જાતક વગેરેનો પ્રભાવ ભારતીય મહાકાવ્યો પર સંભવી શકે, અને સાથે સાથે એક બીજી શક્યતાનો પણ નિર્દેશ કરવો જોઈએ. બહુખ્યાત વેસ્સંતર જાતકમાં માદ્રી સીતાનું દૃષ્ટાંત આપે છે, એનો અર્થ સ્પષ્ટ થાય કે જાતકના સમયમાં રામકથા પ્રચલિત તો હતી, ભલે બીજા કોઈ શાસ્ત્રગ્રંથોમાં રામકથાના નિર્દેશો મળતા ન હોય. રામાયણ-મહાભારતમાં શાપનું કથાઘટક ખૂબ જ જાણીતું છે. રામાયણમાં દશરથ રાજાને અજાણતાં થયેલી શ્રવણહત્યાને કારણે અને પાંડુ રાજાએ હરણ-હરણીના વિહાર પ્રસંગે કરેલી હત્યાને કારણે તેમને શાપ સાંપડે છે. આ બંને શાપ કાવ્યોની પીઠિકામાં રહેલા છે. આપણે બે જાતકનાં દૃષ્ટાંત વડે રામાયણ સાથેનાં તેનાં સામ્ય જોઈએ. પહેલા દશરથ અને શ્રવણની કથા સાથે સામ્ય ધરાવતા સામ જાતકનો ટૂંક સાર જોઈએ. વારાણસીની પાસે નદીના એક કિનારે નિષાદગ્રામ, બીજા કિનારે બીજું નિષાદગ્રામ. બંનેના મુખીઓએ પોતાને થનારાં સંતાનોનું લગ્ન કરવાનું નક્કી કર્યું. એકને ત્યાં દુકૂલક અને બીજાને ત્યાં પારિકા. બંને બ્રહ્મચર્ય વ્રતના આગ્રહી, બંનેએ પ્રવજ્યા લીધી. ઇન્દ્ર તેમને પુત્રમહિમા સમજાવે છે, પારિકાનો નાભિસ્પર્શ કરવાથી પુત્રપ્રાપ્તિ થશે એવી વાત કરે છે. બોધિસત્ત્વ પારિકાના ઉદરમાં પ્રવેશ્યા અને જન્મ્યા ત્યારે તેમનું નામ સ્વર્ણસામ પડ્યું. માતાપિતા તેનો ઉછેર કરવા લાગ્યા, સોળ વર્ષનો થયો તો પણ માતાપિતા તેને આશ્રમમાં મૂકીને ફળમૂળ લેવા જતા. એક વખત ઝેરીલા સાપના ડંસને કારણે માતાપિતા અંધ થઈ ગયા, જો કે તેની પાછળ તેમનો પૂર્વજન્મ જવાબદાર હતો. હવે સામ માતાપિતાની સેવાચાકરી કરવા લાગ્યો. તે સમયે વારાણસીમાં પિલીયખ નામનો રાજા હતો. મૃગયા માટે તે એક સમય મિત્ર નદીવિસ્તારમાં પ્રવેશ્યો, ત્યારે સામ પણ ત્યાં જ પાણી લાવવા જતો હતો. સામને જોઈ રાજાએ તીર માર્યું. મરણતોલ તીર વાગવા છતાં તે ક્રોધે ભરાતો નથી. સામ પોતાનો પરિચય આપે છે, રાજા અસત્ય બોલે છે પણ પછી સાચી વાત કરે છે. સામ પોતાના અંધ માતાપિતાની વાત કરે છે. રાજા તેના માતાપિતાની સેવા કરવાનું વચન આપે છે અને તેમના આશ્રમે જાય છે. બહુસોદરી નામની દેવકન્યા બોધિસત્ત્વના એક પૂર્વજન્મમાં માતા હતી, તેને બધી જાણ થઈ, રાજા આશ્રમમાં જઈ બધી વાત કરે છે, પોતે હવે સેવા કરશે એમ પણ કહે છે, અને માતાપિતાને બેસુધ સામ પાસે લઈ જાય છે. પછી માએ સામની સત્યક્રિયા કરી, પિતાએ પણ કરી, છેવટે અંધ માતાપિતાની દૃષ્ટિ પાછી આવી, સામને જીવનદાન મળ્યું. સ્વાભાવિક રીતે આ કથાને રામાયણ કથાના શ્રવણવાળી કથા સાથે જોડી શકીએ. હા, આ જાતકમાં સુખાંત છે. હવે ‘અનામક’ જાતકની વાત કરીએ. આની ભારતીય વાચના મળતી નથી. પણ ચીની ભાષામાં થયેલો તેનો અનુવાદ મળે છે. તેનો કથાસાર ફાધર બુલ્કે કૃત ‘રામકથા’ને આધારે જોઈએ. બોધિસત્ત્વ ક્યાંક રાજા હતા, જીવરક્ષાના ભારે આગ્રહી હતા. તેમના મામા પણ ક્યાંક રાજા હતા. તેમણે લોભી બનીને બોધિસત્ત્વ સામે સેના ઊભી કરીને આક્રમણ કર્યું. બંને રાજ્ય વચ્ચે યુદ્ધ થાય તો મોટી સંખ્યામાં નરસંહાર થાય, એટલે બોધિસત્ત્વ મંત્રીને રાજકાજ સોંપીને વનમાં જતા રહ્યા. એ દરમિયાન મામાએ તેમના રાજ્ય પર કબજો જમાવી દીધો અને પ્રજા ત્રાસી ગઈ. બોધિસત્ત્વ પહાડમાં કોઈક જગ્યાએ આશરો લે છે. હવે સમુદ્રમાં એક દુષ્ટ નાગ રહેતો હતો. તે ઋષિનો વેશ લઈને પહાડમાં જઈ પહોંચ્યો અને તેણે રાણીનું અપહરણ કર્યું. રસ્તામાં એક વિશાળકાય પંખીએ નાગનો રસ્તો રોક્યો. નાગે તે પંખીની જમણી આંખ વીંધી નાખી. પછી બોધિસત્ત્વ પોતાની રાણીની શોધ કરવા નીકળી પડ્યા, રાણી ન મળી. એક મોટા વાનરનો ભેટો થયો. તેણે પોતાની આપવીતી કહી સંભળાવી. તેના કાકાએ રાજ્ય છીનવી લીધું હતું, બંને મિત્ર બની ગયા. બોધિસત્ત્વે ધનુષ તાણ્યું તે જોઈને પેલો દુષ્ટ વાનર ભાગી ગયો. સાથીઓએ રાણીની શોધ ચલાવી. કપિરાજ એ સમુદ્ર ઓળંગવા અશક્ત હતા. ઇન્દ્રે નાના વાનરનું રૂપ લીધું અને પ્રત્યેક વાનર પાસે પર્વતના ટુકડા સમુદ્રમાં નખાવ્યા. આમ સમુદ્ર પર સેતુબંધ થયો. નાગે પછી માયા વડે ઝેરી ધુમ્મસ સર્જ્યું પણ ઇન્દ્રે બધાને સાજા કર્યા. રાજાએ એક બાણ વડે નાગનો વધ કરી રાણીને છોડાવી. આ બાજુ મામાનું પણ અવસાન થયંુ. બીજાના ઘરમાં આટલો બધો વખત રહી આવેલી રાણીના ચારિત્ર્ય પર રાજાએ શંકા કરી, રાણી તો પવિત્ર હતી, એના પ્રમાણ રૂપે ત્યાં પૃથ્વી ફાટી, અને રાણીનું સતીત્વ પ્રમાણિત થયું. સામાન્ય વાચક પણ વાલ્મીકિ રામાયણ અને આ જાતક વચ્ચેની સમાનતા જોઈ શકશે. આવી જ રીતે સમ્બુલા જાતક (૫૧૯)માં જેવી રીતે રાવણ સીતાહરણ કરવા આવ્યો હતો તેવી રીતે સમ્બુલાનું અપહરણ કરવા એક દૈત્ય આવે છે અને તેના પંજામાંથી ઇન્દ્ર તેને છોડાવે છે. ધમ્મપદની એક ટીકામાં પણ રામકથાને મળતી વાર્તા જોઈ શકાય છે. વારાણસીના રાજાને બે પુત્ર-મહિસાસ અને ચંદ. વિધુર થયા પછી રાજા પુનર્લગ્ન કરે છે અને તેને સૂર્ય નામનો ત્રીજો પુત્ર થાય છે. રાજા રાણીને વરદાન આપે છે અને રાણી પોતાના પુત્રને માટે રાજગાદી માગે છે. રાજા ના તો પાડે છે પણ રાણીનાં સંભવિત ષડયંત્રોની બીક લાગતાં બંને પુત્રોને વનવાસ આપે છે, ત્રીજો પુત્ર સૂર્ય બંને ભાઈઓની સાથે વનમાં જાય છે. પિતાના મૃત્યુ પછી ત્રણે ઘેર આવે છે. મહિસાસ રાજા થાય છે, ચંદ ઉપરાજા અને સૂર્ય સેનાપતિ થાય છે. રામાયણ અને મહાભારતના આરંભ કેવી રીતે થાય છે? વાલ્મીકિ મુનિ નારદને પ્રશ્ન પૂછે છે. તેમને કોઈ વિશિષ્ટ વ્યક્તિની શોધ હતી. એ વ્યક્તિ કેવી હોવી જોઈએ? ‘ગુણવાન, પરાક્રમી, ધર્મજ્ઞ, કૃતજ્ઞ, સત્યવક્તા, દૃઢવ્રતધારી, ઉત્તમ ચારિત્ર્યવાન, સર્વપ્રાણી પ્રત્યે સમભાવ ધરાવતો, આત્મવાન, ઈર્ષ્યાહીન, તેજસ્વી, યુદ્ધમાં સામાને ભય પમાડે એવો, પુરુષ કોણ છે?’ સ્વાભાવિક છે કે જેનામાં આ બધા ગુણ હોય તે વિરલ. નારદ તેમને રામચરિત્રનો ઇતિહાસ કહે છે. તેમણે સંક્ષેપમાં રામકથા કહી સંભળાવી. જોકે સમીક્ષિત વાચનામાં સીતાને સંભળાવેલાં કટુવચનો નથી. સીતાની અગ્નિપરીક્ષા નથી. બીજી રીતે જોઈએ તો નારદે કથાસાર કહી સંભળાવ્યો, હવે એના પરથી વાલ્મીકિને જે રીતે કાવ્યસર્જન કરવું હોય તે કરી શકે.
નારદ પાસેથી આ કથા સાંભળી વાલ્મીકિ તમસા નદીકાંઠે જાય છે અને ત્યાં કોઈ શિકારીએ નર ક્રૌંચનો વધ કર્યો અને પ્રખ્યાત શ્લોક તેમના મુખમાંથી સરી પડ્યો.મા નિષાદ પ્રતિષ્ઠાં ત્વમગમ્: શાશ્વતી સમા: |
યત્ક્રૌંચ મિથુનાદકેમવધી: કામમોહિતમ્ ||
કામાસક્ત ક્રૌંચ યુગલમાંથી તેં એક નરપક્ષીની હત્યા કરી તો તું હવે લાંબા સમય સુધી પ્રતિષ્ઠા પામીશ નહીં. સંસ્કૃત કાવ્યશાસ્ત્રી અભિનવગુપ્ત કહે છે તે પ્રમાણે આ મુનિનો અંગત શોક ન હતો. કોઈ ઘટનાના પ્રત્યક્ષ સાક્ષી બનવાથી થયેલો સ્વાભાવિક ઉદ્ગાર હતો અને હવે તે શ્લોક અપયશ નહીં અપાવે પણ યશ અપાવશે એમ માનીને તે પોતાના આશ્રમે પાછા આવ્યા ત્યારે તેમની આગળ બ્રહ્મા પ્રગટ્યા, અને તેમણે રામાયણ રચવા કહ્યું. રામ, લક્ષ્મણ, સીતા અને રાક્ષસોની કથા તમે આલેખો. પૃથ્વી પર જ્યાં સુધી નદી, પર્વત રહેશે ત્યાં સુધી તમારી આ કથા પણ ટકશે. હવે જો આ કથાને કળાકૃતિમાં ઢાળવી હોય તો વ્યાકરણ, અલંકારશાસ્ત્ર વડે ગૂંથવી પડે, અર્થાત્ વાલ્મીકિને દર્શન તો થઈ ગયું પણ દર્શન પ્રમાણે વર્ણન કરવું પડે, કાલિદાસ અભિજ્ઞાન શાકુન્તલ નાટકના આરંભે સૂત્રધાર પાસે બોલાવડાવે છે કે સામે રસિકજનોનો સમાજ છે અને ગુણીજનો જો રીઝે તો જ કળા સફળ થાય. વળી અહીં તો બ્રહ્માએ પોતે આશા સેવી છે કે પૃથ્વી પર જ્યાં સુધી નદી-પર્વતો રહેશે ત્યાં સુધી આ કથા બધાને આનંદ આપશે. સમાજ બદલાય, સમય બદલાય, જુદી જુદી પ્રકૃતિના લોકો આવે-જાય, તો પણ આ કળાકૃતિ ટકી રહેવાની. અને બ્રહ્માની વાત સાચી પડી. હજારો વર્ષ પછી પણ આ કથા ટકી, એની વિવિધ આવૃત્તિઓ થતી રહી અને બધાને આનંદ આપતી થઈ. કળા માત્રનું આ પ્રયોજન — આનંદ આપવો, શ્રોતાનો-ભાવકનો ચેતોવિસ્તાર કરવો, બીજા શબ્દોમાં શ્રોતાના વ્યક્તિત્વનો વિસ્તાર કરવો, પ્રત્યેક સમયે મૂળ કૃતિનાં જુદાં જુદાં અસ્તિત્વ પ્રગટતાં જાય. આગળ આપણે ઉલ્લેખ કર્યો કે રામાયણ આદર્શપ્રધાન, ભાવનાપ્રધાન અને મહાભારત વાસ્તવપ્રધાન. પરંતુ જેમ જેમ અભ્યાસ કરતા જઈશું તેમ તેમ આપણને રામાયણમાં આલેખાયેલા વાસ્તવજગતનો પણ ખ્યાલ આવશે. દશરથ રાજાને કૌશલ્યા, કૈકેયી, સુમિત્રા- ઉપરાંત અનેક રાણીઓ. કૌશલ્યા ભલે પટરાણી હોય પણ માનીતી તો કૈકેયી હતી. અયોધ્યાનો રાજમહેલ રાજખટપટોથી ઊભરાતો બતાવ્યો છે. કૈકેયીને વચન આપી બેઠેલા દશરથ રાજાએ વચન પાળવા રામને વનવાસ આપવો જ પડે. આ રાજખટપટો સ્પષ્ટ રીતે આલેખાઈ નથી, પણ દશરથ રાજાને એનો અંદેશો તો હોવો જ જોઈએ, એટલે રામનો રાજ્યાભિષેક કરતાં પહેલાં ભરતને મોસાળ મોકલી દે છે, બાકી રામના રાજ્યાભિષેકમાં ભરતની ઉપસ્થિતિ હોવી જોઈએ, અને બીજી બાજુ આખી અયોધ્યા રામના થનારા રાજ્યાભિષેક પ્રસંગે ઉત્સવ મનાવે અને રાજમહેલમાં કૈકેયીને-મંથરાને તેની જાણ જ ન થાય? કૈકેયીની સ્ત્રીહઠ આગળ દશરથ લાચાર છે. અહીં તત્કાલીન સમાજદર્શન પણ જોઈ શકાય. સ્ત્રીને પોતાનો પતિ સવિશેષ પ્રિય હોય છે પણ અહીં આ સ્ત્રીને પતિ કરતાં વિશેષ પુત્ર વહાલો છે. એટલે દશરથ રાજાનાં આજીજી, વિનવણી કે કલ્પાંત કૈકેયીને જરાય અસર કરતાં નથી. કૈકેયી રામને બરાબર ઓળખે છે એટલે તેને તો ગળા સુધી ખાત્રી છે કે રામ વનવાસ જવા તૈયાર થશે જ. રામ કૌશલ્યાને મળવા જાય છે ત્યારનું દૃશ્ય માનવીય ભાવજગતને સમજવા માટે સુંદર છે. રામને વાલ્મીકિએ દેવ તરીકે આલેખ્યા નથી, એક મનુષ્ય તરીકે આલેખ્યા છે અને એટલે જ તેમનું વ્યક્તિત્વ વધુ સ્પર્શે છે. રામ કૌશલ્યાને પરિસ્થિતિ સમજાવે છે. રામાયણમાં ક્યાંય કૈકેયી અને કૌશલ્યા વચ્ચેના અણબનાવની વાત પ્રત્યક્ષ રીતે થઈ નથી, આપણને કૌશલ્યાના મોઢે જ બધી વાત જાણવા મળે છે. પતિના પરાક્રમથી ક્યારેય તેમને સુખ મળ્યું ન હતું, દશરથ સાથે વિહાર કરવામાં, યુદ્ધમોરચે સાથ આપવામાં કૌશલ્યા નહીં કૈકેયી જ જતાં હતાં. કૌશલ્યા મોટાં હોવા છતાં નાની શોક્યોનાં મહેણાંટોણાં સાંભળવા પડે છે એનું તેમને બહુ દુઃખ છે, કૈકેયી અને ભરતની હાજરીમાં માણસો તેમની સાથે બોલી પણ શકતા ન હતા. આ બધું સાંભળીને રામના મનમાં કયા પ્રતિભાવો જાગ્યા તેની વાત કરવામાં આવી નથી, એવું અનુમાન કરી શકાય કે કદાચ પોતાની માતાની આવી સ્થિતિ જોઈને રામે એક પત્નીવ્રત અપનાવ્યું હશે! રાવણવિજય પછી સિંહાસને બેસવા છતાં સીતા કયંુ સુખ પામી હતી? લોકનો વિચાર કરીને રામે તો સગર્ભા સીતાને વનમાં મોકલી દીધી, લોકલાગણી સામે રામ ઝૂકી ગયા શા માટે, અણનમ રહીને પ્રતિકાર કેમ ન કર્યો એવો પ્રશ્ન કોઈને જાગે તો નવાઈ નહીં. ભવભૂતિનાં ‘ઉત્તરરામચરિત’માં સીતાના મનની શંકાકુશંકા સારી રીતે પ્રગટ થઈ છે. રામ જ્યારે ‘અશ્વમેધ યજ્ઞની સહધર્મચારિણી’... શબ્દો બોલે છે ત્યારે સીતા કમકમી ઊઠે છે, શું રામે બીજું લગ્ન કર્યું? પણ જ્યારે રામ કહે છે કે યજ્ઞમાં સીતાની સુવર્ણમયી પ્રતિમા મૂકી હતી, ત્યારે આંખમાં આંસુ આણીને સીતા કહે છે, ‘હવે તમે આર્યપુત્ર સાચા.’ અર્થાત્ સીતા જેવી સીતાને પણ શોક્યનું સાલ કેવું ભયાનક હોય તેનો ખ્યાલ છે. હવે કૌશલ્યાની ફરિયાદ સાંભળીને લક્ષ્મણ ઊકળી ઊઠે છે. તે પોતાના પિતાને વિષયી, કામાંધ કહેતા અચકાતા નથી. તે તો બળવો કરવા તૈયાર છે, અયોધ્યાવાસીઓ સામે થાય તો આખી અયોધ્યાને નિર્જન કરી નાખવાની વાત કરે છે. અને આ સાંભળીને, કૌશલ્યા શું કહે છે? તે લક્ષ્મણને કશો ઠપકો આપતાં નથી, તે તો રામને કહે છે, ‘તેં લક્ષ્મણની વાત સાંભળી, હવે તને જે યોગ્ય લાગે તે કર.’ અહીં આપણને માનવચિત્તનાં ઊંડાણોનો સારો પરિચય થાય છે. લક્ષ્મણ અવારનવાર ભરત પર શંકાઓ કરે જાય છે. મહાભારતની જેમ રામાયણમાં આડકથાઓ બહુ મોટી માત્રામાં જોવા નહીં મળે. એ રીતે રામાયણની સંકલના સીધેસાદી છે. વિશ્વામિત્ર, અગસ્ત્ય જેવા ઋષિઓ પાસે કથાઓ કહેવડાવી છે, વિશ્વાંમિત્ર જ્યારે રાક્ષસોનો વિનાશ કરવા દશરથની નામરજી હોવા છતાં રામલક્ષ્મણને વનમાં લઈ જાય છે ત્યારે વચ્ચે રામની જિજ્ઞાસા સંતોષવા કથાઓ કહેતા જાય છે. એમાં સૌથી વધુ જાણીતી કથાઓ વિભાંડકપુત્ર ઋષ્યશૃંગની, ગંગાવતરણની, વાલી-સુગ્રીવની પૂર્વકથા છે. મુખ્ય ધારાની રામકથા ઉપરાંત અનેક કથાઓ બૌદ્ધ ગ્રંથોમાં, જૈન ગં્રથોમાં તથા લોકકથાઓમાં જોવા મળશે. એમાં કેટલીક વખત મોટા ભાગની ભારતીય પ્રજાને અસ્વીકાર્ય લાગે એવા અંશો પણ જોવા મળશે. આ બધાએ રામકથાને પોતપોતાની રીતે જોવાનો, મૂલવવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે.
મહાભારત એક ગાઢ વન છે, અનેક પ્રકારની સામગ્રી તેમાં જોવા મળે છે. પ્રાચીન કાળની પ્રજા શું ધર્મને અનુસરતી હતી? ‘મહાભારત’માં વ્યાસ કહે છે:ઊર્ધ્વબાહુ, વિરોમ્યૈષ ન ચ કશ્ચિત્ શૃણોતિ મામ્ |
ધર્માદર્થશ્ચ કામશ્ચ સ ધર્મ: કિં ન સેવ્યતે ||
હું બંને હાથ ઊંચા કરી કરીને કહું છું. પણ મારું કોઈ સાંભળતું નથી. ધર્મ વડે જ અર્થ અને કામ સાંપડે, તો પછી ધર્મનું આચરણ કેમ ન કરવું? તે સમયે કોણે ધર્મની, સત્યની વાત સાંભળી? દુર્યોધને ન જ સાંભળી. વિદુર, ભીષ્મ, દ્રોણ, ગાંધારી, વ્યાસ કહી કહીને થાકી ગયા તો પણ દુર્યોધને કશું સાંભળ્યું જ નહીં — તે સાચો શ્રોતા હતો જ નહીં. પુત્ર પ્રત્યેના પ્રેમમાં ખેંચાઈને જે સત્ય ધૃતરાષ્ટ્ર જોઈ શક્યા ન હતા તે સત્ય ગાંધારી જોઈ શક્યાં હતાં, અને એટલે જ તેનો ત્યાગ કરવા કેટલી બધી વાર અંધ પતિને તેમણે સમજાવ્યું હતું પણ ધૃતરાષ્ટ્રે તેમની વાત ક્યાં સાંભળી હતી?
એવી કથા પ્રચલિત છે કે વ્યાસ ભગવાને પોતાના પાંચ શિષ્યોને મહાભારતનું શિક્ષણ આપ્યું. એમાં એક શિષ્ય વૈશંપાયન. સર્પસત્ર વેળાએ વૈશંપાયને જનમેજયને મહાભારત સંભળાવ્યું. ત્યારથી ‘વૈશંપાયન એણી પેર બોલ્યા, સુણ જનમેજય રાય’ જેવી ઉક્તિ મધ્યકાલીન ગુજરાતી મહાભારતોમાં જાણીતી બની. વૈશંપાયન પછી સૌતિ નૈમિષારણ્યમાં મહાભારતકથા કહી સંભળાવે છે. આમ મહાભારતનું છેલ્લું સંસ્કરણ સૌતિ દ્વારા થયું. મહાભારતનો આરંભ આ રીતે થાય છે:નારાયણં નમસ્કૃત્ય નરં ચૈવ નરોત્તમમ્ |
દેવીં સરસ્વતીં ચૈવ તતો જયમુદીરયેત્ ||
નરોત્તમ, નર અને સરસ્વતીને નમન કરીને જયનું વાચન કરવું જોઈએ. દેખીતું છે કે આવું વિરાટ મહાભારત કોઈ એક વ્યક્તિનું સર્જન સંભવી ન શકે. જેમ જેમ સમય બદલાતો ગયો તેમ તેમ તેમાં ઉમેરા થતા ગયા. વિદ્વાનો કહે છે તે પ્રમાણે વ્યાસે રચેલું ‘જય’ કાવ્ય પ્રથમ ગણાય. પાછળથી વૈશંપાયન સમેત વ્યાસના પાંચ શિષ્યોએ મહાભારત પોતપોતાની રીતે રચ્યું, વૈશંપાયનનું સંસ્કરણ ભારત નામે જાણીતું થયું. ત્રીજું સંસ્કરણ સૌતિદ (સૂતપુત્ર) દ્વારા થયું. મોટે ભાગે આ છેલ્લા સંસ્કરણમાં એક લાખ શ્લોક હશે. અનેક પાત્રો, અનેક પ્રસંગો હોવા છતાં અહીં સર્વને ન્યાય આપવાનો પ્રયત્ન તો થયો છે. રામાયણમાં રામ-રાવણનું યુદ્ધ બહુ વિખ્યાત બન્યું પણ એ યુદ્ધમાં આખું ભારતવર્ષ જોડાયું ન હતું. અઢાર દિવસ ચાલેલા મહાભારતયુદ્ધમાં આખું ભારતવર્ષ જોડાયું હતું, અને એ યુદ્ધ આરંભાય તે પહેલાં શ્રીકૃષ્ણે અર્જુનના વિષાદનું નિવારણ કરવા શ્રીમદ્ભગદ્ગીતા સંભળાવી. ભલે સમીક્ષિત વાચના પ્રમાણે દ્રૌપદીનાં વસ્ત્ર શ્રીકૃષ્ણે પૂર્યાં ન હતાં પણ મહાભારત યુદ્ધના આરંભથી અંત સુધી શ્રીકૃષ્ણ કેન્દ્રમાં તો રહ્યા જ છે. ભીષ્મની, ગાંધારીની દૃષ્ટિએ શ્રીકૃષ્ણ મહાભારત યુદ્ધ અટકાવી શક્યા હોત પણ શ્રીકૃષ્ણે સભાનતાપૂર્વક એ યુદ્ધ થવા દીધું, તેમની દૃષ્ટિએ યુદ્ધ સત્યપ્રતિષ્ઠા માટે પણ અનિવાર્ય હતું. જ્યાં ધર્મ છે ત્યાં જય છે એવું માનતા શ્રીકૃષ્ણ મહાભારતનું એક મુખ્ય પાત્ર પુરવાર થયા. બંગાળી કવિવિવેચક બુદ્ધદેવ બસુએ મહાભારતના નાયક તરીકે યુધિષ્ઠિરને સ્થાપ્યા, કારણ કે તેઓ વર્ષોનાં વર્ષો કથાઓ જ સાંભળ્યા કરે છે; શ્રોતા હોવું એ પણ બહુ ધીરજ માગી લે. આ મહાભારતકથા સંક્ષેપમાં અને વિસ્તારપૂર્વક કહેવાઈ છે. વ્યાસ કોણ? પરાશર અને સત્યવતી(મત્સ્યગંધા-યોજનગંધા)ના પુત્ર વ્યાસ, તેમનું ગર્ભાધાન ધુમ્મસભર્યા અંધકારમાં થયું એેટલે તેમનું નામ કૃષ્ણ દ્વૈપાયન પડ્યું. તે સમયે વિચિત્રવીર્યની પત્નીઓ દ્વારા વ્યાસે ધૃતરાષ્ટ્ર, પાંડુ અને વિદુરને જન્મ આપ્યો. કૌરવો અને પાંડવોની ઓળખ કેવી રીતે આપવામાં આવી છે? દુર્યોધન અંધકારથી ભર્યું ભર્યું વૃક્ષ છે, કર્ણ થડ છે, શકુનિ શાખા છે, દુ:શાસન ફૂલ-ફળ છે અને ચક્ષુરહિત ધૃતરાષ્ટ્ર એનું મૂળ છે. પાંડવો કેવા છે? યુધિષ્ઠિર ધર્મમય મહાવૃક્ષ છે, અર્જુન થડ છે, ભીમસેન શાખા છે, નકુલ-સહદેવ ફૂલ, ફળ, શ્રીકૃષ્ણ-દેવ-બ્રાહ્મણો તેનું મૂળ છે. સ્પષ્ટ રીતે કૌરવ નકારાત્મક અને પાંડવ હકારાત્મક પુરવાર થયા. મહાભારત યુદ્ધમાં જ્યારે પાંડવોનો વિજય થયો અને કૌરવોનો પરાજય થયો એ સમાચાર જ્યારે સંજયે ધૃતરાષ્ટ્રને આપ્યા ત્યારે આ રાજાનો પ્રતિભાવ કેવો હતો? ધૃતરાષ્ટ્ર તો સંજયને કહે છે, આ યુદ્ધમાં મારી તો સંમતિ હતી જ નહીં: કૌરવ-પાંડવમાં મારે મન કોઈ ભેદ હતો જ નહીં: અંધ અને કૃપણતાને કારણે મેં બધું સહી લીધું, પુત્ર પણ મોહવશ અને એને કારણે હું પણ મોહવશ થયો. આટલું કહીને ધૃતરાષ્ટ્ર અટકતા નથી. વ્યાસે અહીં ક્રમબદ્ધ રીતે ધૃતરાષ્ટ્ર કેવી રીતે આશાભંગ થતા ગયા તેની વાત બહુ સૂઝપૂર્વક કહી છે. આનો આરંભ ક્યાંથી થાય છે? ‘જ્યારે મેં સાંભળ્યું કે અર્જુને લક્ષ્યવેધ કરીને દ્રૌપદીના સ્વયંવરમાં વિજય મેળવ્યો છે ત્યારથી મેં જયની આશા છોડી દીધી હતી.’ હવે આપણે દ્રૌપદી સ્વયંવરની કથાને યાદ કરીએ. આ સ્વયંવરમાં કર્ણસમેત કૌરવો લક્ષ્યવેધ કરી શક્યા ન હતા અને અર્જુને લક્ષ્યવેધ કર્યો. અહીં જ પાંડવોની શ્રેષ્ઠતા પુરવાર થઈ ગઈ. પછી સુભદ્રાહરણ, ખાંડવદહન, દ્યૂતસભામાં પાંડવોની હાર, દ્રૌપદીની કફોડી પરિસ્થિતિ, લાક્ષાભવનની અગ્નિજ્વાળાઓમાંથી પાંડવોનો થયેલો બચાવ, જરાસંધ વધ, રાજસૂય યજ્ઞ, એકવસ્ત્રા દ્રૌપદી, દુ:શાસનની નીચતા, જુગારમાં યુધિષ્ઠિરની હાર, પાંડવો અને કુબેરનું મિલન, ઘોષયાત્રામાં ગંધર્વોએ પકડેલા કર્ણસહિત કૌરવોનો પાંડવો દ્વારા છુટકારો, યક્ષના પ્રશ્નોના યુધિષ્ઠિરે આપેલા ઉત્તર, વિરાટનગરમાં કૌરવોનો પરાજય, યુધિષ્ઠિરે એકઠી કરેલી સાત અક્ષૌહિણી સેના, નારદે શ્રીકૃષ્ણની ઓળખ નર-નારાયણ તરીકે કરાવી, પાંડવો સાથેની મૈત્રી, શ્રીકૃષ્ણે દેખાડેલું વિશ્વરૂપ, ભીષ્મદ્રોણના પાંડવોને આશીર્વાદ, ગાંડીવધન્વા અર્જુન, કૃષ્ણે અર્જુનને દેખાડેલું વિશ્વરૂપ, ભીષ્મદ્રોણ એક પણ મહાન યોદ્ધાને મારી ન શક્યા તે હકીકત, શિખંડીએ કરેલો ભીષ્મવધ, અર્જુને બાણશય્યા પર સૂતેલા ભીષ્મને પાતાળગંગાનું પીવડાવેલું પાણી, સંશપ્તક સેનાનો અર્જુને કરેલો સંહાર, અભિમન્યુએ ભેદેલા છ કોઠા, અર્જુન દ્વારા જયદ્રથવધ, કર્ણ ભીમને હરાવી ન શક્યો, ઘટોત્કચ પર શક્તિપાત, દ્રોણાચાર્યની હત્યા, કર્ણવધ, અગ્રણી કૌરવોનો — દુર્યોધનનો વધ, અશ્વત્થામાએ પાંડુપુત્રોની કરેલી હત્યા, અશ્વત્થામાને દ્વૈપાયન કૃષ્ણે — તથા શ્રીકૃષ્ણે આપેલો શાપ — આ બધી ઘટનાઓ સાંભળીને ધૃતરાષ્ટ્રે યુદ્ધમાં વિજયની આશા ત્યજી દીધી હતી. મૂળ મહાભારતમાં યદાશ્રોષે... તદા નાશંસે વિજયાય સંશય’ કેટલી બધી વાર પુનરાવતિર્ત થાય છે, એના પડઘા પડ્યા જ કરે છે અને ભાવકને પણ ધૃતરાષ્ટ્રની જેમ નિર્વેદ જાગે છે. એવું કહેવાયું કે જેવી રીતે જળાશયોમાં સમુદ્ર અને ચાર પગાળાં પ્રાણીઓમાં ગાય એવી રીતે મહાભારત બધામાં શ્રેષ્ઠ છે. રામાયણના આરંભની જેમ મહાભારતનો આરંભ થતો નથી. અનુક્રમણિકા અને ધૃતરાષ્ટ્રની પુનરાવતિર્ત થતી પંક્તિઓ પછી ક્ષત્રિયોના લોહીથી સમંતપંચકમાં બનેલાં પાચ સરોવરની વાત આવે છે. અહીં કૌરવ-પાંડવનું યુદ્ધ થયું હતંુ. અને ફરી મહાભારતમાં આવતા પર્વોની- કથાનકોની સૂચિ આપણને મળે છે. રામાયણનો આરંભ પૂર્વજોના વર્ણનથી થાય છે. એટલે હવે એક પછી એક ઘટના આપણી આગળ પ્રગટ થતી જાય છે, જ્યારે મહાભારતમાં ધૃતરાષ્ટ્ર કૌરવોના વિનાશની અને તે પૂર્વે બનેલી બધી ઘટનાઓની વાત કરે છે — અને હવે જ્યારે કથાનો આરંભ થાય છે ત્યારે જનમેજયના યજ્ઞની, દેવોની કૂતરી સરમાએ જનમેજયને આપેલા શાપની અને જનમેજયે માંડેલા યજ્ઞની વિગતો આવે છે. જનમેજયના સર્પયજ્ઞની ભૂમિકા કવિ ઊભી કરે છે. અને પછી તો એક કથા-બીજી કથાનો આરંભ થાય છે. ભારતીય કથાવિશ્વ ગ્રંથ-૧ની પ્રસ્તાવનામાં જનમેજયના સર્પયજ્ઞની સંરચના વિગતે ચર્ચી છે એટલે અહીં તેનું પુનરાવર્તન કર્યું નથી. મહાભારતકાર પ્રત્યક્ષ રીતે કે પરોક્ષ રીતે હિંસાને વખોડી જ કાઢે છે. તેમાંય કોઈ પ્રજાતિનો સમૂળો નાશ કરવાની વાત કોઈ પણ રીતે ચલાવી જ ન લેવાય. અને એ આખી કથા વિસ્તૃત આસ્તિક પર્વ હેઠળ જોવા મળે છે. આવી હિંસાનો પ્રતિકાર થવો જ જોઈએ. જે પ્રજા કાયર બનીને હિંસાને ચલાવી લે છે, હિંસાનું અનુમોદન કરે છે અને ક્યારેક પોતે એમાં સક્રિય ભાગ ભજવે છે તે પ્રજાનો આખરે તો વિનાશ જ થાય છે. એવી જ રીતે મહાભારતમાં વિનતાપુત્ર ગરુડના પરાક્રમની કથા વિગતે જોવા મળે છે. હવે જનમેજય આગળ કૃષ્ણ દ્વૈપાયન પહેલાં તો સંક્ષેપમાં અને પાછળથી વિસ્તારપૂર્વક મહાભારતની કથા કહે છે. વારેવારે મહાભારતના સંક્ષેપ જુદી જુદી રીતે આપણી સામે આવે છે. વળી કુરુવંશના પૂર્વજોથી કથાનો આરંભ કરવાને બદલે એ વંશના અનુજોથી કથાનો આરંભ થાય છે. આમ બધી ઘટનાઓ પૂરી થઈ ગઈ છે. જેવી રીતે જનમેજય પોતાના પૂર્વજોની કથા સાંભળે છે તેવી રીતે આપણે બધા આપણા પૂર્વજોની કથા સાંભળીએ છીએ. આ કથા ઐતિહાસિક છે કે કાલ્પનિક એ પ્રશ્ન બાજુ પર રાખીએ, કેટલાક વિદ્વાનોના મત સ્વીકારવા જતાં પ્રશ્નો થશે. એવું પણ અનુમાન કરવામાં આવ્યું છે કે મહાભારતનું યુદ્ધ ઈ.સ. પૂર્વે ત્રણેક હજાર વર્ષ પૂર્વે થયું હતું — બીજા શબ્દોમાં આર્યો પાંચ હજાર વર્ષ પહેલાં તો હતા જ. તો પછી ઋગ્વેદની રચના ક્યારે થઈ હતી? આ મુદ્દો શાસ્ત્રીય છે એટલે બાજુ પર જ રાખીએ. મહાભારતકારે અર્વાચીન સર્જકની જેમ કથાનો આરંભ કર્યો છે. ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠીની પ્રખ્યાત કૃતિ ‘સરસ્વતીચંદ્ર’નો આરંભ પણ સાવ જુદી જ રીતે થતો નથી? સરસ્વતીચંદ્ર ગૃહત્યાગ કરી ચૂક્યો છે, કુમુદસુંદરીનું લગ્ન પ્રમાદધન સાથે થઈ ગયું છે, અને સરસ્વતીચંદ્ર નવીનચંદ્ર નામ ધારણ કરીને કુમુદના સાસરે આવી ચઢ્યો છે.
ફરી ફરી મહાભારતનો મહિમા ગાવામાં આવ્યો છે. આ કાવ્ય અર્થશાસ્ત્ર છે, ધર્મશાસ્ત્ર છે અને મોક્ષશાસ્ત્ર છે. એવું પણ કહેવાયું છે કે વ્યાસ મુનિને મહાભારતની રચના કરવામાં ત્રણ વર્ષ લાગ્યાં હતાં. અને આ કૃતિની પ્રશંસા કરતાં એમ પણ કહેવાયું છે કે —ધર્મે ચાર્થે ચ કામે ચ મોક્ષે ચ ભરતેભ |
યદિહાસ્તિ તદન્યત્ર યન્ને હાસ્તિ ન તત્કંચિત્ ||
(ધર્મ, અર્થ, કામ, મોક્ષ વિશે જે કંઈ અહીં છે તે જ બધું બીજે છે, જે આમાં નથી તે ક્યાંય નથી)
આમ ભારતીય સંસ્કૃતિના ચાર પુરુષાર્થની વાત મહાભારતમાં જોવા મળશે. મહાભારતકથાનો આરંભ ઉપરિચર રાજાથી થાય છે, તેમનું મૂળ નામ વસુ, ઇન્દ્રના કહેવાથી તે ચેદિ પ્રદેશના રાજા થયા અને ઇન્દ્રની કૃપા તેમના પર ઊતરી. તેમને પાંચ પુત્ર. કોલાહલ પર્વત અને શુક્તિમતી નદીના બે સંતાન- એક પુત્ર એક પુત્રી. પુત્રી ગિરિકા સાથે વસુએ લગ્ન કર્યું. વસુ મૃગયા માટે વનમાં, આ તરફ ઋતુમતી ગિરિકાના સ્મરણથી રાજાને વીર્યાવ થયો અને રાજાએ એ વીર્ય લઈને કોઈ બાજને ગિરિકા પાસે મોકલ્યો, રસ્તામાં બીજા બાજ સાથે ઝપાઝપી થઈ, યમુના નદીમાં પડી ગયેલું વીર્ય અદ્રિકા માછલી ગળી ગઈ. એના પેટે જન્મેલા પુત્રને રાજાએ લીધો અને પુત્રી માછીમારોને આપી. એ પુત્રી એટલે સત્યવતી- મત્સ્યગંધા. પરાશર મુનિ અને મત્સ્યગંધાથી કૃષ્ણ દ્વૈપાયનનો જન્મ — પરાશરના વરદાનથી તેને ફરી કૌમાર્યની પ્રાપ્તિ થઈ અને તે યોજનગંધા બની. દ્વીપમાં બાળકનો જન્મ એટલે તેનું નામ દ્વૈપાયન, ઘટતી જતી ધર્મશ્રદ્ધાને ફરી સભર કરવા પરાશરપુત્રે વેદના વ્યાસ એટલે કે વિભાગ કર્યા એટલે તેમનું નામ વેદવ્યાસ પડ્યું, વેદવ્યાસે પુત્રને, શિષ્યોને ચાર વેદ અને પાંચમો વેદ એટલે મહાભારત શીખવાડ્યા. ( જુઓ, આદિ પર્વ, ૫૭) તો આ થઈ કથા મહાભારતના રચયિતા વ્યાસના જન્મની. અણી માંડવ્ય નામના ઋષિએ ધર્મને શાપ આપ્યો એટલે તે શૂદ્ર જાતિમાં વિદુર રૂપે જન્મ્યા. અહીં કથામાં અતિપ્રાકૃત અંશો પ્રવેશ્યા છે. વળી જાતિભેદની વાસ્તવિકતા પણ પ્રવેશી છે. અપ્સરાપુત્રી સત્યવતીએ વ્યાસને જન્મ આપ્યાની વાત નોંધાઈ, તેનો ઉછેર જ માછીમારોને ત્યાં થયો. શૂદ્ર જાતિને પહેલેથી જ પછાત માનીને તેમની આગળ વેદપાઠ ન કરી શકાય એવી આજ્ઞા પ્રચલિત થઈ. બીજા શબ્દોમાં બ્રાહ્મણ અને ક્ષત્રિય જાતિઓનું વર્ચસ્ રહ્યું, આમ પહેલેથી જ ઠેઠ વર્તમાનકાળ સુધી શૂદ્ર જાતિ અપમાનિત થતી જ આવી. હવે દૈત્ય (દિતિપુત્રો) અને દાનવ(દનુપુત્રો)થી ઊભરાતી પૃથ્વીને સંતુલિત કરવા દૈવી અંશોના જન્મ થયા. અને પછી મહાભારતકાર સમગ્ર સૃષ્ટિમાં જીવજગતની ઉત્પત્તિ કેવી રીતે થઈ એની વાત વિગતે કરે છે. આ પૂર્વભૂમિકા આપ્યા પછી મહાભારતકાર કુુુરુવંશના આદિપુરુષ દુ:ષન્ત(દુષ્યન્ત)ની કથા માંડે છે. મૃગયા રમતાં રમતાં દુ:ષન્ત માલિનીના કાંઠે આવેલા કણ્વ ઋષિના આશ્રમમાં જાય છે અને ત્યાં શકુન્તલાને જુએ છે. આ કન્યા પોતાનો જન્મવૃત્તાંત કહે છે, દુ:ષન્ત ગાંધર્વવિવાહ કરે છે અને પછી હું તને લેવા મોકલીશ કહીને પોતાની રાજધાનીમાં જાય છે. શકુન્તલા ત્રણ વર્ષે બાળકને જન્મ આપે છે અને છ વર્ષની ઉમરે તે બધાં પ્રાણીઓને વશ કરે છે એટલે તેનું નામ પડ્યું સર્વદમન. કણ્વ શકુન્તલાને રાજાને ત્યાં મોકલે છે, રાજા ઓળખતો હોવા છતાં તેને સ્વીકારવાની ના પાડે છે. હવે આ સાંભળીને શકુન્તલાનો પ્રતિભાવ કેવો છે? આ માનિતી, ગર્વીલી સ્ત્રી શું આજીજી કરે છે? વિનંતી કરે છે? ના, તે તો રાજાને ઘણું સંભળાવે છે. પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ રીતે તે દુષ્યન્તને નીચ માનવીના જેવો વ્યવહાર કરનારા સાથે, આત્માની હત્યા કરનારા સાથે સરખાવે છે. ‘શું તમે એમ માનો છો કે તમારું પાપ કોઈ જાણતું નથી, શું ભગવાન તમારા હૃદયમાં નથી? હું પતિવ્રતા છું, મારું અપમાન નહીં કરો. આ સભામાં મને તુચ્છ ન માનો. જો તમે મારું નહીં માનો તો તમારું મસ્તક સેંકડો ટુકડામાં ફાટી જશે. ભાર્યાના ગુણ જાણો. સ્ત્રી પુરુષોની પરમ ગતિ છે. ઋષિઓમાં એવી શક્તિ ક્યાં છે તે સ્ત્રી વિના સંતતિ સર્જી શકે? તમે મારો ત્યાગ કરશો તો હું મારા આશ્રમે જતી રહીશ પણ આ બાળકનું શું? દુ:ષન્ત તો સાવ નામક્કર જાય છે. તેને તો વેશ્યા સાથે સરખાવે છે. પણ આનો પ્રત્યુત્તર શકુન્તલા વાળે છે, ‘તમારા જન્મ કરતાં મારો જન્મ ચઢિયાતો છે. હું મેરુ છું, તમે સરસવ. હું આકાશમાં ઊડું છું, તમે ધરતી પર. જ્યાં સુધી કુરૂપ આયનામાં પોતાનું મોં નથી જોતો ત્યાં સુધી બધા કરતાં પોતાને વધુ સુંદર માને છે. વિષ્ટા ખાતા સૂવરનું દૃષ્ટાંત આપે છે, તમે દુર્જન અને છતાં સજ્જનને દુર્જન કહો છો. સૌથી શ્રેષ્ઠ તો સત્યનિષ્ઠા, હજાર અશ્વમેધથી ચઢિયાતી. સત્ય જ ધર્મ, અસત્યથી મોટું કોઈ પાપ નથી. તમે જો અસત્યને વરી બેઠા હો તો હું જતી રહીશ. મારે તમારું કામ નથી, તમે ન સ્વીકારો તો પણ મારો પુત્ર આ પૃથ્વી પર શાસન કરશે.’ છેવટે આકાશવાણી રાજાને શકુન્તલાના સ્વીકાર માટે કહે છે. રાજા એનો સ્વીકાર કરે છે, તેમનો પુત્ર ભરત નામે ઓળખાયો. મહાભારતની આ કથા પરથી કવિ કાલિદાસે અપૂર્વ એવું ‘અભિજ્ઞાન શાકુન્તલ’ રચ્યું, પણ બંને શકુન્તલા જુદી છે. મહાભારતની શકુન્તલા પોતાના અધિકાર માટે રાજાને આક્રોશપૂર્વક ઘણું બધું સંભળાવે છે. કાલિદાસની શકુન્તલા એવું કશું કરતી નથી. આ રીતે જોઈશું તો પુરુષપ્રધાન સંસ્કૃતિમાં મહાભારતકાર સ્ત્રીનો કેવો મોટો મહિમા કરે છે! આ પછી કચ-દેવયાની કથા, યયાતિ-શમિર્ષ્ઠા કથા, અંબા-અંબાલિકા દ્વારા ધૃતરાષ્ટ્ર, પાંડુ, વિદુરનો જન્મ, ધૃતરાષ્ટ્ર-ગાંધારી દ્વારા કૌરવોનો જન્મ; કુન્તા-માદ્રી પાંડુ દ્વારા પાંચ પાંડવોનો જન્મ, શંતનુ-ગંગા કી કથા, ભીષ્મનો જન્મ....વગેરેની કથાઓ. આજકાલ સંતાનો દ્વારા માતાપિતાની ઉપેક્ષાની કથાઓ વર્તમાનપત્રોમાં આવ્યા કરે છે. આવી ઘટનાઓ માત્ર આપણા જમાનાની નથી. મહાભારતકાળમાં પણ આવું બનતું હતું, આવી એક કથા જુઓ. બૃહસ્પતિના શાપથી મમતાપુત્ર દીર્ઘતમા જન્માંધ હતા. તેમને ગૌતમ વગેરે ઘણા પુત્રો હતા. આ પુત્રોએ આંધળા પિતાને બાંધીને ગંગામાં વહેવડાવી દીધા અને અને હવે આપણે આ આંધળા અને વૃદ્ધનું ભરણપોષણ કરવું નહીં પડે એવું વિચારતા પુત્રો ઘેર આવ્યા. એ વૃદ્ધ પાણી પર તરતા રહ્યા, કોઈ બલિ નામના રાજાએ તેમને જોયા અને તે પોતાના ઘેર લઈ આવ્યા અને, અંધ વૃદ્ધની કથા સાંભળી, પછી પોતાને પુત્ર જન્મે એવી ઇચ્છાથી રાણી સુદેષ્ણાને તેમની પાસે મોકલી. ઋષિ વૃદ્ધ અને અંધ હોવાથી રાણી પોતે ન ગઈ પણ પોતાના બદલે એક દાસીને મોકલી. અને એ રીતે અગિયાર પુત્રોને જન્મ આપ્યો. એક વખત એ પુત્રો અધ્યયન કરતા હતા ત્યારે રાજાએ કહ્યું, ‘આ પુત્રો મારા છે.’ મહર્ષિ બોલ્યા, ‘ના, આ તમારા પુત્રો નથી, મારા છે. શૂદ્ર સ્ત્રીથી તે જન્મ્યા છે. તમારી મૂર્ખ રાણી સુદેષ્ણાએ મને અંધ અને વૃદ્ધ માનીને શૂદ્ર દાસીને મોકલી હતી.’ આ સાંભળી બલિ રાજાએ ઋષિને પ્રસન્ન કર્યા અને પોતાની રાણી સુદેષ્ણાને મોકલી, ઋષિ દીર્ઘતમાએ રાણીના શરીરને સ્પર્શીને કહ્યું, ‘તમારા પુત્રો સત્યવાદી અને તેજસ્વી થશે.’ સુદેષ્ણાએ અંગ નામના રાજષિર્ને જન્મ આપ્યો.
ધૃતરાષ્ટ્રને ત્યાં સો પુત્રો જન્મ્યા ત્યારે સૌથી મોટા પુત્ર દુર્યોધનના જન્મ ટાણે અપશુકનો થયા, બ્રાહ્મણોએ અને વિદુરે એ પુત્ર ત્યજી દેવાની સલાહ આપતાં કહ્યું,ત્યજેદેકં કુલસ્યાર્થે ગ્રામસ્વાર્થે કુલં ત્યજેત્ |
ગ્રામં જનપદસ્યાર્થે આત્માર્થે પૃથિવીં ત્યજેત્ ||
કુલની રક્ષા માટે એકને ત્યજો, ગામની રક્ષા માટે કુલને ત્યજો, જનપદની રક્ષા માટે ગામને ત્યજો અને આત્માની રક્ષા માટે પૃથ્વી ત્યજો. જો ધૃતરાષ્ટ્રે આ વાત માની હોત તો મહાભારત ઊભું થાત જ નહીં. મહાભારતના સમયમાં સ્ત્રીઓ કેવી સ્વચ્છંદી હતી તેની ચર્ચા પાંડુ અને કુંતા વચ્ચે થાય છે. પાંડુ કહે છે તે પ્રમાણે સ્ત્રીઓ પર કોઈ પ્રતિબંધો ન હતા. પતિ પણ પત્નીને રોકી શકતો ન હતો, સ્ત્રીઓ ભોગેચ્છાથી આમતેમ ભમ્યા જ કરતી હતી. કુમારિકાઓ પણ વ્યભિચાર આચરતી હતી કારણ કે તે સમયનો આચાર જ એવો હતો. ત્યારે પાંડુ શ્વેતકેતુ ઋષિની કથા કહી સંભળાવે છે, સ્ત્રી-પુરુષના સ્વચ્છંદીપણાથી ત્રાસીને શ્વેતકેતુએ નિયમ સ્થાપ્યો. ‘હવે પછી જે સ્ત્રી પતિને ત્યજીને બીજા પુરુષ પાસે જશે તેને ભ્રૂણહત્યાનું પાપ. એવી જ રીતે જે પુરુષ પોતાની પત્ની સિવાય કોઈ સ્ત્રી સાથે સંબંધ રાખશે તેને પણ ભૂ્રણહત્યાનું પાપ.’ કેટલી બધી કથાઓમાં સામૂહિક હિંસાની વાત આવે છે. એકના અપરાધની શિક્ષા અસંખ્ય જીવોને કેમ કરી શકાય? દંડકારણ્યની કથામાં દંડ નામના રાજાએ શુક્રાચાર્યપુત્રી અરજા ઉપર બળાત્કાર કર્યો, એને શિક્ષા થવી જ જોઈએ, પણ શુક્રાચાર્ય શાપ આપે છે અને રાજ્યમાં વસતા તમામ જીવ સાત દિવસમાં બળીને ભસ્મ થઈ જાય છે. મહાભારતમાં રુુરુની વાક્દત્તા પ્રમદ્વરા છે. આ વિવાહિતા સાપ ડસી જવાને કારણે મૃત્યુ પામે છે. રુરુ પોતાનું અડધું આયુષ્ય આપીને એને જીવાડે છે, રુરુનો પ્રમદ્વરા માટેનો પ્રેમ આપણે માથે મૂકીએ પણ સર્પદંશથી તેનું મૃત્યુ થયું એટલે રુરુ જ્યાં જ્યાં સાપ દેખાય તે બધાને મારી નાખે છે એ હાંસીનું શું? છેવટે ડુભ નામનો સાપ તેને સમજાવે છે, અહિંસા પરમો ધર્મનો ઉપદેશ આપે છે અને વેર ત્યજી દેવા સમજાવે છે. પરીક્ષિતને તક્ષક ડસી ગયો એટલે જનમેજય સર્પયજ્ઞ આરંભે છે, અને એમાં અનેક સાપ હોમાય છે, જે તક્ષકનો વાંક હતો તે તો બચી જ જાય છે! અને એકના અપરાધની સજા અનેકને થાય એ ઘટના તો વીસમી-એકવીસમી સદીમાં પણ ક્યાં જોવા નથી મળતી? શૂદ્ર જાતિમાં જન્મ લેવો એ મોટો અપરાધ! આપણે તો એવા સમયમાં જીવીએ છીએ જ્યાં અપરાધ વિના જ શિક્ષા ફરમાવવામાં આવે છે! દ્રૌપદી નિમિત્તે સ્વયંવર સભામાં જ યુદ્ધ થાય છે. તેમાં પણ અર્જુન સામે કર્ણે, શલ્યે અને દુુર્યોધને પણ ઝંપલાવ્યું. એક રીતે સ્ત્રીપુરુષના પ્રેમ વિના જન્મેલી બે સ્ત્રીઓ- સીતા અને દ્રૌપદી — આ બંનેને કારણે મહાયુદ્ધો થયાં. સ્વયંવરમાં યુદ્ધ, અજ્ઞાતવાસ પૂરો થતાં થયેલું યુદ્ધ અને છેવટે મહાભારતયુદ્ધ, તેમાં અઢાર અક્ષૌહિણી સેના દ્વારા થયેલું યુદ્ધ. એક રીતે જોઈએ તો રામાયણનું યુદ્ધ કે કૌરવ પાંડવનું યુદ્ધ — બહુ ઓછા દિવસ ચાલેલાં યુદ્ધ છે, તેની સરખામણીમાં ગ્રીક અને ટ્રોય યુદ્ધ કે બીજું વિશ્વયુદ્ધ — વરસોનાં વરસો ચાલ્યાં, અને એટલે જ તેની ભયાનકતા આખા વિશ્વમાં વરતાઈ. સ્વયંવરમાં જીત્યા પછી ઘેર આવેલી દ્રૌપદીના સંદર્ભે કુન્તાથી અજાણતાં બોલાઈ ગયું કે પાંચે જણ ભિક્ષા પામો. મહાભારતકારે અહીં એક બીજી વાસ્તવિકતા પ્રગટાવી છે. એક કથા અનુસાર શંકર ભગવાને વેદવતીને પાંચ પતિનું વરદાન આપ્યું હતું. યુધિષ્ઠિર જોઈ શકે છે કે દ્રૌપદી પ્રત્યે બધા પાંડવો આકર્ષાયા છે અને એટલે જ તે પાંચ પતિને દ્રૌપદી વરે એ વાત સ્વીકારી લે છે. પણ એ સમયે એક પતિ, એક પત્નીનો આદર્શ ન હતો; સમાજ ઘણી બધી રીતે સ્વતંત્રતા ભોગવતો હતો. નિયોગની રૂઢિ સર્વમાન્ય હોવાને કારણે સ્ત્રીઓ પતિ સિવાયના પુરુષ દ્વારા સંતાનપ્રાપ્તિ કરી શકતી હતી, અઢી હજાર વર્ષ પહેલાં ગ્રીક સંસ્કૃતિમાં પણ આ રિવાજ માન્ય હતો. જો કે દ્રુપદ આ માટે તૈયાર નથી. એટલે ત્યાં આવી ચઢેલા વેદવ્યાસનું માર્ગદર્શન ઇચ્છે છે અને વ્યાસ ભગવાન દ્રૌપદી અને પાંડવોના પૂર્વ જન્મની કથા કહે છે. મહાભારતમાં અવારનવાર કહેવાયું છે કે ધૃતરાષ્ટ્રની સૌથી મોટી નબળાઈ દુર્યોધન. અને એટલે જ તે સંજયને કહે છે કે હું વિદુર આગળ પાંડવોનાં વખાણ કરવા ખાતર જ કરું છું. પાંડવો વધુ બળવાન થાય તે પહેલાં જ તેમના પર આક્રમણ કરવું જોઈએ એવી સલાહ કર્ણ આપે છે. એક રીતે જોઈએ તો કર્ણનું પાત્ર વિવાદાસ્પદ બને છે. કુન્તીપુત્ર, સૂર્યપુત્ર હોવા છતાં તેના સંસ્કાર સાવ જુદા કેમ? દુર્યોધને રાજકુમારોની પરીક્ષા વખતે કર્ણને અંગ દેશનો રાજા બનાવ્યો તેના ઉપકાર હેઠળ કર્ણ સદાય કચડાતો રહ્યો અને એની પરાકાષ્ઠા તો દ્રૌપદી વસ્ત્રહરણ પ્રસંગે આવી, કોઈ પણ રીતે કર્ણની ઉક્તિઓનો બચાવ કરી જ ન શકાય. ધારો કે કર્ણે કૌરવોને સાચી સલાહ આપી હોત તો? અને એ સલાહ કૌરવોએ માની હોત તો? પણ વ્યાસની યુદ્ધકથા તો આરંભથી રચાઈ જ ચૂકી હતી, અને પછી આવનાર વ્યાસશિષ્યોએ એ યુદ્ધકથાને નિમિત્ત બનાવનારી ઘટનાઓ, વ્યક્તિઓના ઉમેરા કર્યે જ રાખ્યા.
પાંડવો પાસે જે કોઈ જ્ઞાની પુરુષ આવે તે એક એક કથા તો કહે જ. નારદ આવીને સુંદ-ઉપસુંદ-તિલોત્તમાની કથા કહી સંભળાવે છે. પછી નારદે પાંડવો પાસે જે પ્રતિજ્ઞા લેવડાવી એને કારણે અર્જુન બાર વર્ષનો વનવાસ ભોગવવા તૈયાર થાય છે. અને એ દરમિયાન તે ઉલુપી, ચિત્રાંગદાને પરણે છે. ‘ચિત્રાંગદા’ નામનું એક કાવ્ય રવીન્દ્રનાથે રચ્યું હતું અને તેનો સુંદર અનુવાદ નિરંજન ભગતે કર્યો હતો. વળી અર્જુન બલરામ અને શ્રીકૃષ્ણની બહેન સુભદ્રાનું અપહરણ કરી જાય છે. એ સમયે કન્યાદાનની જે રૂઢિ હતી તેની સામે મહાભારતકાર શ્રીકૃષ્ણના મોઢે શું કહેવડાવે છે?પ્રદાનમપિ કન્યાયા: પશુવત્કોડનુમંસ્યતે |
વિક્રયં ચાપ્ય પત્યસ્ય ક: કુર્યાત્પુિરુષે ભુવિ ||
પશુદાનની જેમ થતું કન્યાદાન કોને પ્રિય હોય? કન્યાવિક્રય પણ કોણ પસંદ કરશે? અને છતાં ભલભલા સર્જકોએ કન્યાને પરકીય ધન તરીકે ઓળખાવી! હવે શ્રીકૃષ્ણ અને અર્જુન ભેગા મળીને અગ્નિના કહેવાથી, અગ્નિને તૃપ્ત કરવા ખાંડવવનનું દહન કરે છે. વન્ય સંસ્કૃતિને ભૂંસી નાખી નગરસંસ્કૃતિ ઊભી કરવાની વાત પરંપરાથી દરેક સમયે, દરેક સ્થળે ચાલી આવી છે. અહીં એ કાર્ય કેટલું ભયાનક હતું તે વ્યાસે બહુ સારી રીતે આલેખ્યું છે અને એની અર્વાચીન માંડણી યુવાકવિ રાજેશ પંડ્યાએ અસામાન્ય સર્જકતાથી કરી છે. (જુઓ સમીપે, ૪૫-૪૬) આ ઉપરાંત મહાભારતને કેન્દ્રમાં રાખીને કેટલી બધી કૃતિઓ રચાઈ. કાન્ત, દિલીપ ઝવેરી, હરીશ મીનાશ્રુ અને હવે વિનોદ જોશી પણ આ સર્જનમાં છે. કૃષ્ણે અને અર્જુને મયદાનવને ખાંડવવનદહનમાંથી મયદાનવને ઉગારી લીધો હતો એટલે એનો બદલો કેવી રીતે વાળવો એ પ્રશ્ન મયને થયો પણ એવા ઉપકારના બદલામાં મય કશું કરે એ અર્જુનને પસંદ નથી- (જુઓ સભા પર્વ, ૧-૭) પણ શ્રીકૃષ્ણના સૂચનથી મયદાનવ યુધિષ્ઠિર માટે એક સભાનિર્માણ કરે છે. પૃથ્વી પર કોઈ એવી સભાનું નિર્માણ ન કરી શકે, આ સભાનું અસામાન્ય વર્ણન સભાપર્વમાં કરવામાં આવ્યું છે. નારદ યુધિષ્ઠિરને યમ અને વરુણ, કુબેર, બ્રહ્માની સભાનું વર્ણન કરે છે, અને ત્યાં હરિશ્ચન્દ્રનો નિર્દેશ બહુ જ સંક્ષેપમાં થયો છે. પાછળથી બીજાં પુરાણોએ હરિશ્ચન્દ્રની કથાને સવિસ્તર આલેખી છે. રાજસૂય યજ્ઞ કરતાં પહેલાં વાસુદેવ યુધિષ્ઠિરને જરાસંધ વધ માટે સૂચન કરે છે અને તે અનુસાર કૃષ્ણ, અર્જુન અને ભીમ બ્રાહ્મણવેશે મગધ દેશમાં જાય છે, અને ભીમ-જરાસંધનું યુદ્ધ થાય છે. સમીક્ષિત વાચનામાં ભીમ કૃષ્ણની કશી પણ સલાહ વિના મારી નાખે છે પણ ગીતાપ્રેસની મહાભારતવાચનામાં કૃષ્ણ સંકેત કરે છે ત્યારે ભીમ એને મારી શકે છે. પછી પાંડવો દિગ્વિજય કરે છે. મહાભારતના ઉત્તરાર્ધમાં શૂદ્રોનો મહિમા ગાવામાં આવ્યો છે એમ છતાં શૂદ્રોને માનભર્યું સ્થાન તો નથી જ. રાજસૂય યજ્ઞ પ્રસંગે કહેવામાં આવે છે કે યુધિષ્ઠિરના ભવનમાં અંતર્વેદી આગળ કોઈ શૂદ્ર ન હતો કે કોઈ હીન માનવી પણ ન હતો. બીજા શબ્દોમાં ત્યાં કોઈ શૂદ્રને પ્રવેશાધિકાર જ ન હતો. શ્રીકૃષ્ણ પણ બોલે છે કે શૂદ્ર વેદમંત્રોનું પઠન ન કરી શકે. આ અપમાનનો ભોગ આજે પણ ભારતમાં ઘણે બધે સ્થળે શૂદ્રો-પછાતો બનતા આવ્યા છે. અપેક્ષા તો એવી હતી કે રાજસૂય યજ્ઞ શાંતિથી થાય પણ એમાં શિશુપાલ આડે આવે છે, ભીષ્મે રાજસૂય યજ્ઞમાં સૌથી પહેલી પૂજા શ્રીકૃષ્ણની થવી જોઈએ એવું સૂચન કર્યું પણ તે શિશુપાલને માન્ય ન હતું, અને એમાંથી તકરાર વધી પડી, છેવટે શિશુપાલનું મસ્તક શ્રીકૃષ્ણે સુદર્શન ચક્ર વડે છેદી નાખ્યું. અહીં એક વસ્તુ એ પણ જોવા મળશે, શિશુપાલ ગમે તેટલો દુષ્ટ હતો પણ એના પક્ષકારો સભામાં હતા. શ્રીકૃષ્ણના વિરોધીઓ પણ ખાસ્સા. આટલી બધી ગાળો ભીષ્મને, શ્રીકૃષ્ણને આપવામાં આવી અને છતાં દુુર્યોધન, દુ:શાસનને બાજુએ રાખો પણ દ્રોણ, ધૃતરાષ્ટ્ર, કર્ણ જેવા મહારથીઓ પણ કશો જ વિરોધ કરતા નથી, કૌરવપક્ષ બળવાન તો લાગે જ છે.
મયદાનવે શ્રીકૃષ્ણને આપેલા વચન પ્રમાણે એક અદ્ભુત સભાનું નિર્માણ તો કર્યું અને એવી સભા ક્યારેય હસ્તિનાપુરમાં હતી જ નહીં. હવે અહીં દુર્યોધન આ અસામાન્ય સભાને જોઈને શું અનુભવે છે? જ્યાં સ્થળ છે ત્યાં તેને જળ દેખાય છે અને જળને સ્થાને સ્થળ દેખાય છે, ક્યાંક પ્રવેશદ્વાર જોઈને અંદર જવા કરે છે ત્યાં તેનું માથું અથડાય છે, તેની આ મૂંઝવણ જોઈને પાંડવો-ભીમ, અર્જુન, નકુલ, સહદેવ હસવા માંડે છે. જુઓ અહીં યુધિષ્ઠિરને મજાક મશ્કરી કરતા બતાવ્યા નથી. બીજી કેટલીક વાચનાઓ પ્રમાણે દ્રૌપદી દુર્યોધનની મજાક કરતી બોલે છે પણ ખરી-આંધળાના પુત્ર આંધળા જ હોય! આવો વૈભવ, આવું ઐશ્વર્ય, આવી માયા દુર્યોધન જિરવી શકતો નથી. એક રીતે જોવા જઈએ તો વૈભવના આ પ્રદર્શને જ દુર્યોધનના મનમાં ભારે ઈર્ષ્યા જગાડી. આ પ્રદર્શન ન હોત તો? મહાભારતકાર તો કહે જ છે કે પાંડવોની સમૃદ્ધિ જોઈને દુર્યોધનની મતિ પાપિષ્ઠ બની, તે વિવર્ણ થઈ ગયો. અને શકુનિને કહે છે.વહિન્મેવ પ્રવેક્ષ્યામિ ભક્ષયિષ્યામિ વા વિષમ્ |
અપો વાપિ પ્રવેક્ષ્યામિ ન હિ શક્ષ્યામિ જીવિતુમ્ ||
શકુનિ દુર્યોધનને વારે વારે ‘તત્ર કા પરિદેવના’ કહીને સમજાવે છે પણ દુર્યોધનના ઈર્ષ્યાગ્નિએ એની બુદ્ધિને ખતમ કરી દીધી છે. પાંડવોની લક્ષ્મી પોતાને હસ્તક થવી જ જોઈએ, આ સિવાય તેનું બીજું કોઈ લક્ષ્ય જ નથી! જેવી રીતે દુર્યોધને શકુનિ આગળ હૈયાવરાળ ઠાલવી તેવી રીતે પિતા ધૃતરાષ્ટ્ર આગળ પણ હૈયાવરાળ ઠાલવી, ધૃતરાષ્ટ્રે પણ કહ્યું કે તારું જીવન વૈભવપૂર્ણ છે છતાં તું દુઃખી કેમ છે? ત્યારે દુર્યોધન શાને કારણે દુઃખી છે તે જાણવા મળે છે. જો કે આ વૈભવ વધારે હતો જ. દા.ત. યુધિષ્ઠિરે અઠ્યાસી હજાર સ્નાતકોને પોષી, દરેકને ત્રીસ ત્રીસ દાસીઓ આપી હતી. દસ હજાર બ્રાહ્મણો સુવર્ણપાત્રોમાં દરરોજ ભોજન કરતા હતા. રાજા કાંબોજે મૂલ્યવાન કામળા આપ્યાં હતા. બીજાઓએ ધનરત્નો આપ્યા અને તે દુર્યોધને પહેલાં કદી જોયા ન હતા. ભોજન સમારંભમાં એક લાખ બ્રાહ્મણો એકઠા થાય ત્યારે થતા શંખધ્વનિથી દુર્યોધન અકળાઈ જતો હતો. બ્રાહ્મણોને રાજાઓ પીરસતા હતા. અને હવે દુર્યોધન ત્રાગું કરીને ધૃતરાષ્ટ્ર પાસે દ્યૂતસભાની હા પડાવડાવે છે. રાજસૂય યજ્ઞનો વૈભવ અભૂતપૂર્વ હતો. દૂરદૂરથી — (ગાંધારથી માંડીને ભરૂચ સુધી) લોકો ભેટસોગાદો લઈને આવ્યા — કેટલા બધા લોકો અંદર પ્રવેશ ન મળ્યો એટલે ભેટસોગાદો લઈને બહાર ઊભા રહ્યા હતા. ઉપરાંત ચીન, હૂણ, શક, ઓડ્ર, પર્વતવાસીઓ, હિમાલયવાસીઓ આવ્યા હતા — અને જે રાજાઓ કશું લીધા વિના આવ્યા હોય તેમને દ્વારપાલ અંદર જવા દેતો ન હતો. માત્ર માનવો નહીં, ગંધર્વો પણ ભેટસોગાદો લઈને આવ્યા હતા. આવી સમૃદ્ધિ ઇન્દ્ર પાસે નહીં, પૃથુ પાસે નહીં, ભગીરથ પાસે નહીં. ધૃતરાષ્ટ્ર દુર્યોધનને દ્વેષ ત્યજવા કહે છે — લોભી ન બન, શોક ન કરવા કહે છે. અને જો તારે આવી સંપત્તિ જોઈતી હોય તો તું પણ યજ્ઞ કર. અંધ રાજાની વાત સાવ સાચી હતી. પારકા ધનની ઇચ્છા અનર્થ જન્માવે છે. ઇચ્છા રાખવાથી અનર્થ જન્મે.
પણ આખરે તો જે બનવાનું હતું તે જ બન્યું. દ્યૂત રમાયું અને યુધિષ્ઠિર સર્વસ્વ હારી ગયા — એક મૂળભૂત પ્રશ્ન તો ઊભો જ રહ્યો- જે પોતાની જાતને પહેલેથી હારી ગયા હોય તે બીજાને હોડમાં મૂકે કેવી રીતે? આખી સભામાં કોઈએ દ્રૌપદીના પ્રશ્નનો ઉત્તર ન આપ્યો, પ્રશ્ન એ હતો કે યુધિષ્ઠિરને પૂછો — પહેલાં પોતાની જાતને હોડમાં મૂકી હતી કે મને? અને વિકર્ણ વારેવાર બોલતો જ રહ્યો. અને આ બધું હોવા છતાં કર્ણ જરાય સ્ત્રીસન્માનની ભાવના દાખવતા નથી, ઊલટ, દ્રૌપદીનું વસ્ત્ર ઉતારી લેવા દુ:શાસનને કહે છે. અને હવે ચમત્કાર થયો.આકૃષ્યમાણે વસને દ્રૌપદ્યસ્તુ વિશાં પતે |
તદ્રૂપમપરં વસ્ત્રં પ્રાદુરાસીદતેકથા: ||
ગીતાપ્રેસની વાચના તો એમ કહેશે કે દ્રૌપદીએ ત્યાં કૃષ્ણનું સ્મરણ કર્યું અને કૃષ્ણ અવ્યક્ત રૂપે તેના વસ્ત્રમાં પ્રવેશ્યા અને જાતજાતનાં વસ્ત્રો નીકળવા માંડ્યાં. આવો ચમત્કાર આજના વિજ્ઞાનયુગમાં શક્ય ખરો? હવે આપણે બીજી રીતે વિચાર કરો. આપણી લોકપ્રિય ફિલ્મોમાં કદી ખલનાયકને વિજેતા થતો જોયો છે ખરો? જો કોઈક દિવ્ય શક્તિ દ્વારા કે શ્રીકૃષ્ણ દ્વારા દ્રૌપદીનાં વસ્ત્ર પુરાયાં ન હોત તો? ધર્મમાં રહેલી માનવીની આસ્થા ખતમ થઈ જાય. બાર વર્ષનો વનવાસ અને તેરમું વર્ષ અજ્ઞાતવાસ-આ વેદના કોઈ જિરવી નથી શકતું — દ્રૌપદી શું કહે છે? જેમને કારણે મારી આવી દશા થઈ છે તેમની સ્ત્રીઓ પણ ચૌદમે વર્ષે પતિ, પુત્ર, ભાઈ, પ્રિયતમોના મૃત્યુ પછી, લોહિયાળ થઈને, ખુલ્લા કેશવાળી, રજસ્વલા અને ધૂળથી રગદોળાયેલી થઈને હસ્તિનાપુરમાં પ્રવેશશે. આમ જોવા જઈએ તો દ્રૌપદીનો આ અભિશાપ જે પરિસ્થિતિમાં તેની તાવણી થઈ હતી તે પરિસ્થિતિમાંથી જન્મ્યો હતો. અને સભાપર્વને અંતે ધૃતરાષ્ટ્ર કબૂલે તો છે કે મેં પુત્રહિતને કારણે વિદુરની વાત માની નહીં. વ્યાસ આખી પરિસ્થિતિને ઘણી બધી રીતે મૂલવવા માગતા હતા — અને એટલે જ ધૃતરાષ્ટ્રનાં બે વ્યક્તિત્વ આપણી આગળ પ્રગટ કર્યાં. બંને વ્યક્તિત્વ એકબીજાના વિરોધી, અને છતાં એટલાં જ વાસ્તવિક.
મહાભારતને વિદ્વાનોએ જ્ઞાનકોશ તરીકે અમસ્તો ઓળખાવ્યો નથી, જે સમયે જ્ઞાનપ્રાપ્તિનાં સાધનો સાવ ટાંચાં હતાં તે સમયે વ્યાસ મુનિએ અને તેમના શિષ્યોએ તથા પાછળથી આવેલા સર્જકોએ આ બધી સામગ્રીનું કરેલું સંકલન આજે આપણને દંગ કરી દે છે. આજે ટેકનોલોજીને કારણે આવાં કામ હસ્તામલકવત્ થઈ ગયાં છે. અહીં રામાયણની જેમ માત્ર કથા નથી પણ સમકાલીન, ભૂતકાલીન જીવનનો સઘળો નિચોડ છે, અને એેને આધારે ભવિષ્યની રૂપરેખા પણ તેમાં આલેખાઈ હતી તે આજે આપણે જોઈ શકીએ છીએ. મહાભારતમાં સભાપર્વ તો અતિ કરુણ અને ભયાનક છે. ભારતીય સંસ્કૃતિના ઇતિહાસમાં સ્ત્રીની આવી અવમાનના, આવું અપમાન, આવી લજ્જાસ્પદ પરિસ્થિતિઓ ભાગ્યે જ સર્જાઈ છે. કોઈ સર્જક આટલી હદે જઈને આપણું સાચેસાચું, ઉઘાડું વ્યક્તિત્વ પ્રગટ કરી શકે તે કદાચ અસંભવિત પણ લાગે, અને છતાં આ અશક્ય લાગતી પરિસ્થિતિઓ સંભવી શકે. એકવીસમી સદીમાં ભારતમાં જે ઘટનાઓ બની તેની કલ્પના વીસમી સદીની અધવચ્ચે થઈ શકી હતી? ઘણાને પ્રશ્ન થતો હશે- નળ, યુધિષ્ઠિર શા માટે જુગાર રમવા બેઠા? ઋગ્વેદમાં ‘જુગારીનું આત્મકથન’ (પહેલા ભાગમાં આ અંશ લીધો છે) જોઈએ તો જગતભરના, સર્વ કાળના જુગારીઓની આત્માભિવ્યક્તિ નથી લાગતી? હવે ભારતીય કાવ્યોમાં જોવા મળતા દેશવટાની ઘટનાઓ આરણ્યક પર્વનો (ગીતાપ્રેસની વાચનામાં આનું નામ વનપર્વ છે) આરંભ થાય છે. જુગારમાં હારી ગયા હોવાને કારણે પાંડવોને વનવાસ મળ્યો પણ સાચું કહેવા માટે વિદુરને ધૃતરાષ્ટ્ર દેશવટો આપે છે. (આ.પર્વ ૬, ૨૦) પરંતુ વિદુર વિના રાજાને જરાય ગોઠતું નથી, એટલે સંજયને મોકલીને પાછા બોલાવી લે છે. આપણે અવારનવાર જોયું છે કે ધૃતરાષ્ટ્રમાં સદ્ અને અસદ્નો સંઘર્ષ છે, જાણીતી વાર્તાનું દૃષ્ટાંત આપવું હોય તો ‘જેકિલ એન્ડ હાઇડ’નું આપી શકાય. વિદુરનું પુનરાગમન દુર્યોધન અને તેના સાથીઓને ગમ્યું નથી. ફરી ત્રાગું કરીને દુર્યોધન આત્મહત્યાની ધમકી આપે છે અને ત્યારે સૂર્ય-કુન્તી પુત્ર કર્ણ પાંડવોને મોતને ઘાટ ઉતારી દેવાની સલાહ આપે છે! અને જ્યારે વ્યાસને આવી યોજનાની જાણ થાય છે ત્યારે તે ધૃતરાષ્ટ્રને ચેતવણી આપવા આવી ચડે છે. વ્યાસના ગયા પછી આવેલા મૈત્રેય ઋષિ પણ બહુ જ આકરા બનીને કહે છે કે સભાની વચ્ચે તમે દસ્યૂની જેમ વર્ત્યા હતા. વળી પોતાની વાતને સાંભળી ન સાંભળી કરતા દુર્યોધનને શાપ આપે છે: ‘જે અભિમાનને કારણે તું મારો અનાદર કરીને મારી વાત નથી માનતો તેનું ફળ તું ભોગવજે. તારા જ કારણે ઊભા થનારા મહાયુદ્ધમાં બળવાન ભીમ ગદા વડે તારી સાથળો ભાંગી નાખશે.’ છેલ્લે જ્યારે ગદાયુદ્ધના નિયમોથી વિરુદ્ધ જઈને ભીમ દુર્યોધનની સાથળો પોતાની ગદાથી ભાંગી નાખે છે ત્યારે બલરામ બહુ ક્રોધે ભરાય છે, પણ દુર્યોધનના વધ પાછળ આવો શાપ પણ જવાબદાર, દ્યૂતસભામાં ભીમે કરેલી પ્રતિજ્ઞા પણ જવાબદાર. બાર વરસના વનવાસમાં પાંડવો ભાગ્યે જ એકલા પડ્યા હતા, વચ્ચે શ્રીકૃષ્ણ મળવા આવ્યા ત્યારે દ્રૌપદીએ ભારે કલ્પાંત કર્યું હતું. ઓછી શક્તિવાળા પતિ પણ પોતાની પત્નીની રક્ષા કરતા હોય છે જ્યારે ભીમ, અર્જુન આટલા બધા બળવાન અને છતાં મારી રક્ષા ન કરી શક્યા. શ્રીકૃષ્ણ દ્યૂતસભામાં આવીને દ્યૂત અટકાવી શક્યા હોત પણ તેઓ તે વેળા દ્વારકામાં ન હતા. એક રીતે જોઈએ તો વ્યાસ ભગવાને આવી યોજના જ શા માટે કરી? ગોવર્ધનરામના સરસ્વતીચંદ્રે શા માટે ગૃહત્યાગ કર્યો? આવા પ્રશ્નોના ઉત્તર બહુ લાંબી ચર્ચા માગી લે છે. વનમાં પાંડવો અને દ્રૌપદી બેઠા બેઠા વાતો કરે છે. દ્રૌપદી પોતાનું હૃદય ઠાલવે છે. ભૂતકાળ અને વર્તમાન બેની તુલના કરતી વારેવારે ધુ્રવવાક્ય ઉચ્ચારે છે. આ બધું છતાં તમને ક્રોધ કેમ નથી આવતો? જે ક્ષત્રિય છે તેને ક્રોધ થવો જ જોઈએ. ક્ષમા વીરસ્ય ભૂષણમ્માં યુધિષ્ઠિર માને. કોઈ ને કોઈ નિમિત્તે, કોઈ ને કોઈ પાત્ર દ્વારા વ્યાસ જીવનમીમાંસા કરતા જ રહે છે. દ્રૌપદી પૂર્વપક્ષ રજૂ કરશે તો યુધિષ્ઠિર ઉત્તરપક્ષ રજૂ કરશે — આ બંને વિરુદ્ધ વિચારોમાંથી કયો સ્વીકારવો તે ભાવકે નક્કી કરવાનું. યુધિષ્ઠિર તો કહેશે, ક્ષમા ધર્મ, ક્ષમા યજ્ઞ, ક્ષમા વેદ, ક્ષમા શ્રુતિફળ...પણ આ વિચારણાની કશી અસર દ્રૌપદી પર થતી નથી, તે તો માને જ છે કે યુધિષ્ઠિરની બુદ્ધિ વિપરીત થઈ ગઈ છે. અહીં દ્રૌપદીની સ્વતંત્ર વ્યક્તિતા જોઈ શકાશે. ધર્માવતાર ગણાતા યુધિષ્ઠિરની સામે પણ તે મોકળાશથી બોલી શકે છે, ભલે યુધિષ્ઠિર તેને નાસ્તિક માને. પતિપત્ની વચ્ચેના સંવાદમાં પાંડવોમાંથી બીજું કોઈ વચ્ચે બોલતું નથી, બીજા બધા જાણે મૂગા શ્રોતા બની રહે છે. પાછળથી ભીમસેન પોતાના વિચાર જણાવે છે. દ્રૌપદીની એક વાત બહુ સ્વીકારયોગ્ય હતી. ‘વ્યક્તિએ કદી પણ પોતાને સામાન્ય મનાવીને પોતાનું અપમાન ન કરવું, પોતાનો અનાદર કરનારને કદી ઐશ્વર્ય સાંપડતું નથી.’ ભીમની પણ એક વાત યુધિષ્ઠિરને તો ન જ ગમે, ‘જે ધર્મ મિત્રનું અને પોતાનું અહિત કરે તે ધર્મ નથી, તે દુઃખ છે અથવા કુધર્મ છે.’ વ્યાસે ધર્મમીમાંસા કરાવી છે. એટલું જ નહીં, દુર્યોધન જેવી ઈર્ષ્યાખોર વ્યક્તિના ચિત્તજગતમાં પ્રવેશીને તેની ચેતનાના કેન્દ્રથી પણ જગત દેખાડવા જાય છે. દા.ત. જુગારમાં જીતી ગયા પછી પણ ક્રોધે ભરાઈને તેના તાબામાં રહેલા રાજાઓને તેણે ઊંચા ઊંચા સ્થાને ગોઠવી દીધા હતા. (આરણ્યક પર્વ, ૩૫, ૧૩) અને મૂળ વાત તો એ છે કે ચૌદ વરસનો વનવાસ હોય કે તેર વરસનો હોય, કાળની રાહ જોયા જ કરો તો કાળ ધીમે ધીમે મૃત્યુની દિશા તરફ દોરી જાય છે અને ભીમસેન કહે છે તે પ્રમાણે ભીમ અને દ્રૌપદી જ દુઃખી હતા. મહાભારતમાં શ્રીકૃષ્ણ કહે છે કે માત્ર ભારતમાંથી જ નહીં પણ વિદેશમાંથી પણ રાજાઓ પાંડવોના રાજસૂય યજ્ઞમાં આવ્યા હતા અને એ રાજાઓ તો પીરસવાનું કામ પણ કરતા હતા. નારદ પુલસ્ત્ય અને ભીષ્મનો હવાલો આપીને ભારતભરનાં તીર્થોની વાત કરે છે. એ રીતે તેમણે ભારતદર્શન કરાવ્યું. કદાચ કાલિદાસ સામે મેઘદૂત રચતી વખતે આવી યાત્રાઓનાં વર્ણન હોવાં જોઈએ. પ્રભાસતીર્થમાં બલરામ-કૃષ્ણ પાંડવોને ઘેરીને બેઠા હોય છે ત્યારે બલરામના પાત્ર દ્વારા એક જુદો, સામાન્ય માનવીનો દૃષ્ટિકોણ રજૂ થાય છે. ‘ધર્મ કરવાથી કોઈની ઉન્નતિ થતી નથી, અધર્મ કરવાથી કોઈની અવગતિ થતી નથી. યુધિષ્ઠિર જેવા વલ્કલ પહેરીને વનવાસનું દુઃખ ભોગવે છે અને બીજી બાજુ દુર્યોધન પૃથ્વીનું ઐશ્વર્ય ભોગવે છે, પૃથ્વી ફાટી પણ જતી નથી. આ જોઈને લોકો તો ધર્મ કરતાં અધર્મને અનુસરે ને!’
ક્યારેક સનાતન સત્યો પણ વેદવ્યાસે રજૂ કર્યાં છે, ઉશીનર કબૂતરને બાજના પંજામાંથી બચાવે છે ત્યારે બાજના મોઢામાં એક સર્વકાલીન સત્ય મૂક્યું છે:ધર્મં યો બાધતે ધર્મો ન સ ધર્મ: કુધર્મ તત્ |
અવિરોધી તુ યો ધર્મ: સ ધર્મ: સત્યવિક્રમ્ ||
મહાભારતકારને પોતાના પૂર્વકાલીન સાહિત્યનો પણ પરિચય છે, ઋગ્વેદમાં વર્ણવાયેલા રાક્ષસોનો તે નિર્દેશ કરે છે, રામાયણના કેટલા બધા સંદર્ભો આપે છે, સામાન્ય રીતે આપણે એમ માનીને ચાલ્યા હતા કે રામાયણમાં પ્રકૃતિવર્ણન વિશેષ છે, પણ આરણ્યક પર્વમાંથી પસાર થઈએ ત્યારે જાણ થાય છે કે મહાભારતમાં પશુપંખી, વનસ્પતિનાં વર્ણન પણ પુષ્કળ છે (જુઓ અધ્યાય ૧૫૫) વળી ખગોળવિદ્યાનું જ્ઞાન મહાભારતમાં જોવા મળશે, સૂર્યને કારણે ઋતુભેદ થાય છે એ વાત પણ જાણવા મળે છે. વર્ણવ્યવસ્થા હોવાને કારણે બ્રાહ્મણથી માંડીને શૂદ્ર જાતિઓને વિભાજિત કરવામાં આવી હતી, સામાન્ય રીતે શૂદ્રોનું સ્થાન ભારતીય સંસ્કૃતિમાં પહેલેથી હલકી કક્ષાનંુ રહ્યું છે પણ વચ્ચે વચ્ચે જરા જુદા પ્રકારનો અભિપ્રાય પણ જોવા મળશે. દા.ત. યક્ષપ્રશ્નની જેમ અજગર રૂપે શાપ ભોગવી રહેલા નહુષને યુધિષ્ઠિર બ્રાહ્મણનાં લક્ષણ ગણાવે છે અને જેનામાં સત્ય, દાન, ક્ષમા, શીલ, અક્રૂરતા, સંયમ અને દયા હોય તે બ્રાહ્મણ ગણાય. જો આ લક્ષણ શૂદ્રમાં હોય તો તે પણ બ્રાહ્મણ, અને જો એ લક્ષણ બ્રાહ્મણમાં ન હોય તો તે બ્રાહ્મણ ન કહેવાય. (આરણ્યક પર્વ, અધ્યાય ૧૭૭) એક મહાપ્રલયની કથા મનુ અને મત્સ્ય પ્રસંગમાં જોવા મળે છે, બીજા પ્રલયની વાત માર્કંડેય મુનિ કહે છે અને તેમાં એક વિશાળ વડ પર તેઓ બાળકને જુએ છે, ઋષિને બાળક પોતાના મોંમાં સમાવી લે છે અને ઋષિ ત્યાં રહીને બ્રહ્માંડ દર્શન કરે છે. ક્યારેક ગીતાની પૂર્વભૂમિકા પણ રચાય છે, દા.ત. ઇન્દ્રના કાર્યની વાત કરતી વેળા કહેવાયું છે કે ઇન્દ્ર દુષ્ટોનો નાશ કરે છે, સાધુજનોનું રક્ષણ કરે છે, તરત જ આપણને પરિત્રાણાય સાધૂનાં, વિનાશાય ચ દુષ્કૃતામ્ યાદ આવે. આજે આપણે મહાભારતકાળથી બહુ દૂર નીકળી ગયા છીએ. સમયમાં, સમાજમાં પરિવર્તનો થયાં છે, એ આખો સમયખંડ પુરુષપ્રધાન સંસ્કૃતિનો હતો, અને એટલે જ સત્યભામા અને દ્રૌપદીના સંવાદમાં સ્ત્રીને પુરુષના પડછાયાથી વિશેષ કશું સ્થાન આપવામાં આવ્યું નથી. વળી, સ્ત્રી ઉપર કેટલા અત્યાચાર થતા જ રહ્યા. દ્યૂતસભામાં તો અત્યાચાર થયા, પણ અરણ્યમાં રાક્ષસો દ્રૌપદીને ઉપાડી ગયા, જયદ્રથ જેવા દ્રૌપદીનું અપહરણ કરી ગયા. કૌરવોની, તેમાંય ખાસ કરીને તો દુર્યોધનની પ્રકૃતિ જ નરી ઈર્ષ્યાખોર, પાંડવોએ રાજસૂય યજ્ઞ કર્યો તો અમારે પણ કરવો જોઈએ, પાંડવો વનમાં પણ નિરાંતે રહેવા ન જોઈએ એટલે દ્વૈતવનમાં જઈને એમનો પીછો કૌરવોએ કર્યો પણ ગંધર્વોને હાથે પકડાઈ ગયા ત્યારે છેવટે યુધિષ્ઠિરના કહેવાથી પાંડવોએ તેમને છોડાવ્યા, પરંતુ આ અપમાન અભિમાની દુર્યોધન કેવી રીતે વેઠી શકે? ફરી તે અનશન કરવા બેસી જાય છે. તે વેળા દાનવોએ સર્જેલી કૃત્યા દુર્યોધનને ઉપાડી જાય છે. સામાન્ય રીતે મહાભારતની આ કથાથી મોટા ભાગના વાચકો પરિચિત નથી. દાનવો દુર્યોધનને શું કહે છે? ‘ભૂતકાળમાં અમે શંકર ભગવાનની તપસ્યા કરીને તમને મેળવ્યા હતા. નાભિથી ઉપરનું તમારું શરીર વજ્રનું છે. નીચલો ભાગ અસ્ત્રશસ્ત્રથી ઇજા ન પામે એવો છે, પાર્વતીએ ફૂલો વડે તે ગૂંથ્યો છે. અર્થાત્ તમારું સર્જન ઈશ્વરપાર્વતીએ કર્યું છે, તમે દેવતા છો, માનવ નહીં. તમે નિર્ભય રહો. તમારી મદદ માટે ઘણા બધા દાનવોએ પૃથ્વી પર જન્મ લીધો છે. ભીષ્મ, દ્રોણ, કૃપાચાર્યની કાયાઓમાં દાનવો પ્રવેશશે એટલે તેઓ નિર્દય બનીને તમારા શત્રુઓ સામે લડશે. તેમના અંતરાત્મામાંથી સ્નેહનું બાષ્પીભવન થઈ જશે. તેઓ લડતી વખતે કોઈ કરતાં કોઈને — સ્વજનોને પણ — જવા નહીં દે. આ યુદ્ધમાં પ્રસન્નતા-અપ્રસન્નતા પણ થશે. તમને અર્જુનનો ભય વિશેષ છે. અમે તેની હત્યા કરવાનો ઉપાય શોધી કાઢ્યો છે. નરકાસુરનો આત્મા કર્ણમાં પ્રવેશી ગયો છે. એટલે જૂના વેરને યાદ રાખીને કર્ણ અર્જુન અને કૃષ્ણ સાથે લડશે. કર્ણ અર્જુનને યુદ્ધમાં હરાવશે, બધા શત્રુઓ પર વિજય મેળવશે. ઇન્દ્ર છદ્મવેશે કર્ણ પાસેથી કવચકુંડળ લઈ લેશે. અમે સંશપ્તક નામે ઓળખાતા દૈત્યોને આ યોજનામાં જોડ્યા છે, તેઓ અર્જુનને મારી નાખશે. તમે શત્રુઓને પરાજિત કરીને પૃથ્વી પર રાજ કરશો. તમે જો મૃત્યુ પામશો તો અમારું બળ ખતમ થઈ જશે.’ અને આ રીતે દુર્યોધનનો વિષાદ દૂર થયો અને પાંડવોને હરાવવાનો તેણે દૃઢ નિશ્ચય કર્યો. કૌરવપક્ષે રહીને લડનારાઓમાં દૈત્યોના આત્મા પ્રવેશ્યા એટલે બધાના દયાભાવ, સ્નેહભાવ શમી ગયા અને દુર્યોધને આ વાત કોઈને કહી નહીં. આરણ્યક પર્વના અંતે રામાયણકથા આવે છે, પાંડવોનો અજ્ઞાતવાસ એક વરસનો છે, આ અજ્ઞાતવાસ પર નળાખ્યાનના પ્રભાવની સંભાવના નકારી ન શકાય. નળ કર્કોટક નાગને કારણે બાહુક બની ગયા હતા અને ઋતુપર્ણને ત્યાં છદ્મવેશે રહ્યા હતા. અહીં પાંચ પાંડવો અને દ્રૌપદીએ છૂપાવેશે રહેવાનું અઘરું કાર્ય કરવાનું હતું. અર્જુન તો સ્પષ્ટ રીતે કહે છે પણ ખરા કે જેવી રીતે નળરાજા છદ્મવેશે ઋતુપર્ણને ત્યાં રહ્યા હતા તેવી રીતે હું પણ બૃહન્નલા રૂપે ત્યાં રહીશ. મહાભારતનું ભીષણ યુદ્ધ થાય તે પહેલાં તો એ યુદ્ધની નાની નાની પૂર્વભૂમિકાઓ ભજવાઈ ગઈ. ચિત્રસેન ગંધર્વ અને કૌરવોનું યુદ્ધ, વિરાટ રાજાને ત્યાં ફરી કૌરવો અને અર્જુનનું યુદ્ધ — આમ દર વખતે કૌરવોનો પરાજય જ થયો અને છતાં કર્ણ સમેત કોઈ આ પરાજયને ખેલદિલીથી સ્વીકારવા તૈયાર નથી. અહીં કૌરવોમાં આસુરી ભાવ પ્રગટેલો છે. ધૃતરાષ્ટ્રને સંજય અને વિદુર કેટલું બધું સમજાવે છે, આ સમજણ માત્ર ધૃતરાષ્ટ્ર માટે નથી, છેક અર્વાચીન-આધુનિક યુગના વિવેકહીન મનુષ્યો માટે પણ છે. એવું સમજાય છે કે વ્યાસને માત્ર કથામાં રસ નથી. તેઓ તત્ત્વજ્ઞાન, નીતિશાસ્ત્ર, સમાજવિદ્યા — આ બધાને ધ્યાનમાં રાખીને આપણી સામે બધું ધરે છે, અનેક ઉક્તિઓ સુભાષિત રૂપે આપણી સામે આવે છે. વિદુર ધૃતરાષ્ટ્રને કહે છે, ‘તમારા પુત્રો વન જેવા છે, પાંડવ તેમાં રહેતા વાઘ છે, તમે વાઘસમેત સમસ્ત વનને ઉજ્જડ ન કરો અને વન વાઘનો નાશ ન કરે તે જુઓ. વાઘ વિના વન સુરક્ષિત નથી, અને વનના અભાવે વાઘ રહી ન શકે. કારણ કે વાઘથી વન રક્ષાય છે અને વનથી વાઘ રક્ષાય છે, (ઉદ્યોગપર્વ, અધ્યાય-૩૭) સંજય દૂત બનીને પાંડવો પાસે ગયો હતો, તે પાછો આવીને પાંડવોનો સંદેશ સંભળાવે છે. જેવી રીતે મહાભારતના આરંભે ધૃતરાષ્ટ્ર ધુ્રવવાક્ય બોલ્યા કરે છે એવી રીતે સંજય પણ બોલે છે — ‘જો યુદ્ધ થશે તો દુર્યોધનને પસ્તાવું પડશે.’ પણ આમ જોઈએ તો દુર્યોધન ક્યાં પસ્તાય છે. બીજું વિશ્વયુદ્ધ વરસોનાં વરસો ચાલ્યું અને એના પડછાયા હજુ પણ આખા જગત પર પડતા રહ્યા છે, મહાભારતનું યુદ્ધ માત્ર અઢાર જ દિવસ ચાલ્યું, તેમાં ભલે પાંડવોનો વિજય થયો. યતો ધર્મ તતો જય, સત્યમેવ જયતે — જેવાં સૂત્રો પ્રભાવી બન્યાં પણ વાસ્તવમાં દુર્યોધન જ વૈભવમાં ઠેઠ સુધી આળોટતો રહ્યો, વિજયી પાંડવોનો દ્વેષ કરનાર દુર્યોધન તો રહ્યો જ નહીં; હા, ધૃતરાષ્ટ્ર, ગાંધારી ટકી રહ્યાં ખરાં. યુદ્ધ પૂર્વે વ્યાસભગવાન ધૃતરાષ્ટ્ર સમક્ષ કેવું ભયાનક ચિત્ર ઊભું કરે છે? ‘ગાય ગધેડાને જન્મ આપે છે, દીકરો મા સાથે સહવાસ ભોગવે છે, વનનાં વૃક્ષો કસમયે ફૂલોવાળાં થાય છે. ગર્ભવતી સ્ત્રીઓ કાચું માંસ ખાનાર પક્ષી, શિયાળ, હિંસક પશુઓને જન્મ આપે છે; ત્રણ શિંગડાવાળા, ચાર આંખોવાળાં, પાંચ પગવાળાં, બે લિંગવાળાં, બે મસ્તક, બે પૂછડાવાળાં, અકલ્યાણકારી પશુઓનો જન્મ થાય છે અને જન્મીને તરત જ અમંગલ ધ્વનિ કરે છે. ત્રણ પગવાળા મોર, ચાર દાંત, ચોટલીવાળા તાર્ક્ષ્ય પક્ષીઓ દેખા દે છે. કોઈ કોઈ સ્ત્રીઓ ગરુડ અને મોરને જન્મ આપે છે. કેટલીક સ્ત્રીઓના પેટે ચાર ચાર પાંચ પાંચ કન્યાઓ જન્મે છે અને જન્મતાવેંત તેઓ નાચે છે, ગાય છે, હસે છે. (ભીષ્મ પર્વ, અધ્યાય-૩) ટૂંકમાં સાવ અશક્ય ઘટનાઓ બનવા માંડી છે. વચ્ચે વચ્ચે પણ સામાજિક પરિસ્થિતિનું વર્ણન આવતું જ રહે છે. દા.ત. અભિમન્યુના મૃત્યુમાં મુખ્ય નિમિત્ત બનનાર જયદ્રથ વધની પ્રતિજ્ઞા કરતી વેળાએ અર્જુન શું બોલે છે? વિવાહ પૂર્વે રજસ્વલા થયેલી કન્યાને કારણે જે દુર્ગતિ થાય તે મારી થાય. હવે દ્રૌપદીનો સ્વયંવર થયો તે વખતે તેની વય, સુભદ્રાનું અપહરણ થયું ત્યારે તેની વય કેટલી હતી તે વિચારી જોવું. ભીષ્મ પર્વની તુલનામાં દ્રોણપર્વમાં યુદ્ધની વિભીષિકા વિશેષ છે. સંજય પણ ધૃતરાષ્ટ્રને કહે છે: આવું યુદ્ધ મેં પહેલાં જોયું ન હતું કે સાંભળ્યું પણ ન હતું. પાછળથી પણ આકાશવાણી દ્વારા કહેવાયું: આ યુદ્ધ નથી માનવીય, નથી આસુરી નથી રાક્ષસી, નથી દૈવી, નથી ગાંધર્વી. આ તો બ્રાહ્મયુદ્ધ છે. આવું વિચિત્ર અને વિસ્મયકારક યુદ્ધ નથી જોવા મળ્યું, કે નથી સાંભળવા મળ્યું.’ (૧૬૩, ૩૭) યુદ્ધવર્ણન વ્યાસમુનિએ અસાધારણ સૂઝસમજથી કર્યાં છે, અને એટલે જ યુદ્ધસ્ય કથા રમ્ય જેવું સૂત્ર ચલણી થયું હશે. આ પર્વમાં સાત્યકિ અને કૌરવો, ભીમ અને કર્ણ, કર્ણ અને ઘટોત્કચ વચ્ચે થતાં યુદ્ધ દૃશ્યાત્મક નીવડ્યાં છે. વળી અહીં કર્ણનું વ્યક્તિત્વ તેના ગૌરવને હાનિ કરે એ પ્રકારનું છે. કર્ણ ભીમસેનને જે કઠોર વચનો સંભળાવે છે તે સાવ અયોગ્ય છે. એટલું જ નહીં, કર્ણ કૃપાચાર્યને પણ બહુ જ કઠોર વચનો કહે છે. વચ્ચે વચ્ચે ગીતાને મળતાં આવે એવાં સૂત્રો જોવા મળશે. દા.ત. યે હિ ધર્મસ્ય લોપ્તારો વધ્યાસ્તે મમ પાંડવ | (અધ્યાય ૧૫૬, ૨૮) (જે કોઈ ધર્મનો લોપ કરે તેને હું મારવાનો જ.) લોકકથાકારોએ અભિમન્યુના ચકરાવાની વાત રંગેચંગે આલેખી છે. મહાભારતકાર તો એટલું જ કહેશે કે અભિમન્યુ ચક્રવ્યૂહમાં પ્રવેશી જાણે પણ તેની બહાર નીકળવાનું જાણે નહીં. એવી જ રીતે જયદ્રથવધ સૂર્યાસ્ત પહેલાં થવો જ જોઈએ, અર્જુન પ્રતિજ્ઞા લઈને બેઠો હતો. જ્યારે સમય પૂરો થવા આવ્યો તે પહેલાં અર્જુને જયદ્રથવધ કરી દીધો અને શ્રીકૃષ્ણની સૂચનાથી તેનું મસ્તક જયદ્રથના પિતાના ખોળામાં જ પડે એવી રીતે તીર ચલાવ્યું. મહાભારતની અન્ય લોકપ્રિય વાચનાઓમાં શ્રીકૃષ્ણ માયા રચીને જાણે સૂર્યાસ્ત થઈ ગયો એવો આભાસ ઊભો કરે છે. બીજી કેટલીક લોકપ્રિય વાચનામાં શ્રીકૃષ્ણ સુદર્શન ચક્ર વડે સૂરજને ઢાંકી દે છે અને એટલે જયદ્રથ બહાર આવે છે ત્યારે અર્જુન એનો વધ કરે છે. વચ્ચે દુર્યોધનના વ્યક્તિત્વ બહારનો એક રસપ્રદ વાર્તાલાપ તે સાત્યકિ સાથે કરે છે: ‘અરે મિત્ર, ક્રોધ, લોભ, મોહ, ઈર્ષાને ધિક્કાર હજો. આપણા ક્ષત્રિયોના આચારવિચાર, બળ, પુરુષાર્થને પણ ધિક્કાર. અત્યારે આપણે તો એકબીજા સામે બાણવર્ષા કરવા તત્પર થયા છીએ. આપણે તો એકબીજાને પોતાના જીવ કરતાં વધુ ચાહતા હતા. હું અત્યારે આપણું બાળપણ યાદ કરું છું. પણ આ યુદ્ધભૂમિમાં આપણી જૂની મૈત્રી નાશ પામી. આપણે તો એકબીજા સાથે યુદ્ધ કરી રહ્યા છીએ. ક્રોધ અને લોભથી વિશેષ હાનિપ્રદ બીજું શું છે?’ સાત્યકિએ દુર્યોધનની વાતનો ઉત્તર આપ્યો, ‘આપણે ભૂતકાળમાં જે સ્થળે રમતા હતા તે આ સ્થળ નથી, એ સભા નથી.’ ‘સાત્યકિ, આપણા શૈશવની રમતો ક્યાં જતી રહી? શૂરવીરોનો નાશ કરનારું આ ભયાનક યુદ્ધ ક્યાંથી આવી ચઢ્યું, આ કાળનો અતિક્રમ કરવો બહુ મુશ્કેલ છે. ધનની કે ધનલાભની ઇચ્છાથી આપણે શું કરીએ છીએ? ધનલોભથી જ આપણે બધા આ યુદ્ધભૂમિમાં યુદ્ધ કરવા તત્પર થયા છીએ.’ ‘ક્ષત્રિયોનો તો એ આચાર જ છે કે તેમણે ગુરુ સામે પણ યુદ્ધ કરવું પડે. હું તમારો મિત્ર, છતાં તમે મારો વધ કરો, મોડું ન કરો. એમ થશે તો હું સ્વર્ગે જઈશ.’ (દ્રોણપર્વ, અધ્યાય-૧૬૪, ૨૩-૩૧) અને ત્યારે ભારતભરમાં પ્રખ્યાત બનેલી ઘટના જોવા મળી. દ્રોણ સમગ્ર પાંડવસેનાનો નાશ કરવા તૈયાર થયા. તેમને રોકવાનો એક જ ઉપાય, અને તે પુત્ર અશ્વત્થામાના મૃત્યુના સમાચાર તેમના સુધી પહોંચાડવા. અર્જુન એ વાત સ્વીકારવા તૈયાર નથી પણ બીજાઓ તૈયાર છે, ભીમ અશ્વત્થામા નામના હાથીને મારી નાખે છે અને દ્રોણ પાસે જઈને બોલે છે: અશ્વત્થામા મરાયો. ઋષિમુનિઓ દ્રોણને કહે છે કે તમે અધર્મથી યુદ્ધ કર્યું છે કારણે કે જેઓ બ્રહ્માસ્ત્ર જાણતા ન હતા તેમની સામે તમે એ અસ્ત્રનો ઉપયોગ કર્યો છે. હવે દ્રોણ યુધિષ્ઠિરને પૂછે છે. તેમને વિશ્વાસ છે કે ત્રણે લોકનું ઐૈશ્વર્ય મળે તો પણ યુુધિષ્ઠિર જૂઠું નહીં બોલે. શ્રીકૃષ્ણ તેમને સમજાવે છે, પ્રાણરક્ષા માટે મિથ્યાવચન બોલનાર પાપી નથી કહેવાતો. તેઓ અશ્વત્થામા મૃત્યુ પામ્યા એમ કહે છે અને તે વખતે યુધિષ્ઠિરનો રથ ધરતીથી ચાર આંગળ ઉપર રહેતો તે હવે ધરતીને અડકવા લાગ્યો. ભારતભરમાં પ્રચલિત થયેલી યુધિષ્ઠિરની ઉક્તિ છે: નરો વા કુંજરો વા. આવી કોઈ ઉક્તિ સમીક્ષિત વાચનામાં નથી, ગીતાપ્રેસની વાચનામાં નથી. ત્યાં તો સ્પષ્ટ કહેવામાં આવ્યું છે કે યુધિષ્ઠિર મનમાં જ બોલ્યા, ‘અશ્વત્થામા હાથી મૃત્યુ પામ્યો છે.’ દ્રોણ એ વાત સાંભળી શક્યા ન હતા. હવે જો આટલું અર્ધસત્ય બોલવાનું પરિણામ આ હોય તો જિંદગીભર અસત્યનો આશરો લેનારની શી હાલત થાય? જો કે અર્જુન તો યુધિષ્ઠિરને ઠપકો જ આપે છે, ‘તમે ધર્માત્મા હોવા છતાં રાજ્યના લોભે ગુરુ પાસે અસત્ય ભાષણ કર્યું.’ બીજી બાજુ સમગ્ર યુદ્ધ દરમિયાન સંજય ધૃતરાષ્ટ્રને જ જવાબદાર ગણાવતા રહ્યા, ધૃતરાષ્ટ્ર દ્વિધામાં ઝૂલતા જ રહ્યા. પોતાના પુત્રોની નિંદા અને પાંડવોની પ્રશંસા તેમણે કરી. (કર્ણ પર્વ, અધ્યાય ૩) ઠેઠ સુધી કર્ણ માનતા જ હતા કે પાંડવોને, જનાર્દનને હું હરાવીશ. કર્ણનો વધ કરવાની બીજે દિવસે અર્જુને પ્રતિજ્ઞા કરી હતી પણ કર્ણ મૃત્યુ પામે તે પહેલાં અર્જુન યુધિષ્ઠિરને મળવા જાય છે. ત્યારે ધર્મરાજ તેને પૂછે છે: શું તેં કર્ણને મારી નાખ્યો? આ ધ્રુવ વાક્ય બનીને વારે વારે પુનરાવતિર્ત થાય છે. એનાથી યુધિષ્ઠિરની કર્ણ માટેની દુશ્મનાવટ પ્રગટ થાય છે જ, સાથે સાથે કર્ણનો ભય પણ તેમના પ્રશ્નમાં પડઘાય છે. વળી કર્ણે પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી કે જ્યાં સુધી અર્જુન જીવતો હશે ત્યાં સુધી હું કોઈ બીજાની પાસે પગ નહીં ધોવડાવું. વાસ્તવિક હકીકત જાણ્યા પછી યુધિષ્ઠિરનો પ્રતિભાવ કેવો? યુધિષ્ઠિર અર્જુનને મંદબુદ્ધિ, દુરાત્મા કહે છે. ગાંડીવ શ્રીકૃષ્ણને સોંપી દેવાનું કહે છે, એટલું જ નહીં, ‘હે દુરાત્મા રાજકુમાર, કુન્તીને જ્યારે પાંચમો મહિનો જતો હતો ત્યારે જ તારો વિનાશ કેમ ન થયો? તું જન્મ્યો જ શા માટે?’ યુધિષ્ઠિર આવું બોલે તે કોઈ પણ સંજોગોમાં મોટા ભાગના વાચકો ચલાવી ન જ લે. હવે અર્જુને પણ પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી કે જે કોઈ ગાંડીવ બીજાને સોંપી દેવાની વાત કરશે તેનો હું વધ કરીશ. એટલે તે યુધિષ્ઠિરને મારવા જાય છે, કૃષ્ણ વચ્ચે પડીને સમજાવે છે. સત્ય અસત્યની સંકુલતા સમજાવે છે, બે કથાનાં દૃષ્ટાંત આપે છે. આટલા બધા વિનાશ પછી શું કરવાનું? અશ્વત્થામા તો પાંડવો સાથે સંધિ કરી લેવાની સલાહ દુર્યોધનને આપે છે. પણ દુર્યોધન એ સલાહ માનતા નથી. ધૃતરાષ્ટ્રનું ચરિત્ર અતિ સંકુલ ભૂમિકાએ આલેખાયું છે, તે ભલે બોલ્યા કરે કે મારે મન પાંડવો અને કૌરવો સરખા છે પણ વાસ્તવમાં એવું નથી. જ્યારે સંજય તેમને કર્ણ, કૌરવોના મૃત્યુના સમાચાર આપે છે ત્યારે તેમનો પ્રતિભાવ કેવો છે? ‘હું તારા મોઢે પાંડવોના વિજયના સમાચાર સાંભળું એ કેટલા મોટા દુઃખની વાત છે.’ (શલ્ય પર્વ, અ.૨,૩) દુર્યોધન પણ કબૂલે છે કે અમે અધર્મથી દ્યૂત જીત્યા હતા. શ્રીકૃષ્ણનું અપમાન કર્યું હતું, દ્રૌપદી ભરસભામાં કકળી હતી, અમે પાંડવોના પણ અપરાધ કર્યા છે, દુ:શાસને એકવસ્ત્રા, રજસ્વલા દ્રૌપદી પર કેટલો બધો જુલમ કર્યો હતો? મેં પણ દ્રૌપદીને દુઃખ આપ્યું હતું....યુધિષ્ઠિરના દાસ બનીને હું જીવું કેવી રીતે? સ્વર્ગમાં અનેક અપ્સરાઓ મારી સામે જુએ એ કેટલું અદ્ભુત — આ વાત દુર્યોધન સંકેતાત્મક રીતે કહે છે! મહાભારતયુદ્ધના અઢારમા દિવસે દુર્યોધનનો વધ ભીમસેને કર્યો. ગદાયુદ્ધના નિયમોથી વિરુદ્ધ જઈને ભીમસેને દુર્યોધનને ભોંયભેગો કર્યો અને દુર્યોધનની એ વીરવાણી પર આકાશમાંથી પુષ્પવર્ષા થઈ. એવું જોવા મળ્યું છે કે અન્યાયી માણસોના સો અપરાધ બધા માફ કરી દે છે પણ સત્યનિષ્ઠ માનવીઓનો એક અપરાધ માફ થઈ શકતો નથી. કૌરવોએ જિંદગીભર પાંડવો સાથે અમાનવીય વર્તાવ કર્યો, ક્રૂરતાપૂર્ણ વ્યવહાર કર્યો, સંસ્કૃતિના ઇતિહાસમાં દ્રૌપદીનું જે રીતે અપમાન થયું તે રીતે કદી કોઈ સ્ત્રીનું અપમાન થયું ન હતું અને છતાં આ બધા અપરાધ કરનારાઓ જીતતા જ રહ્યા, ભીષ્મ, દ્રોણ વગેરે એ જોતા જ રહ્યા, દ્યૂતસભામાં એક પણ સ્ત્રીએ દ્રૌપદીનો બચાવ ન કર્યો. આ ભયાનક વાસ્તવની કથા પણ ભગવાન વ્યાસે આપણી આગળ રજૂ કરી છે. ધૃતરાષ્ટ્ર રાજાએ ઘણી ભૂલો વારેવારે કરી હતી. ભીષ્મ, દ્રોણ, વિદુરે તેમને વારેવારે ચેતવ્યા હતા, સંજય જેવા સંજયે પણ ધૃતરાષ્ટ્રને સંભળાવવામાં કશું બાકી રાખ્યું ન હતું, અને આ બધું છતાં યુધિષ્ઠિરે તેમને ભારોભાર માન આપ્યું. ધૃતરાષ્ટ્રને પુત્રવિયોગનું કશું દુઃખ ન થાય એ રીતે વર્તવાની બધાંને સૂચના પણ આપી હતી. ત્યાં સ્ત્રીઓમાં કુન્તા, દ્રૌપદી, સુભદ્રા, ઉલૂપી, ચિત્રાંગદા, જરાસંધપુત્રી: આ બધાં ગાંધારીની સેવાચાકરી કરતાં હતાં. ધૃતરાષ્ટ્રને ભીમસેન માટે ભારે ક્રોધ હતો. તેણે કૌરવોનો ભારે સંહાર કર્યો હતો અને એટલે જ તેમના ક્રોધમાંથી ભીમને બચાવવા ભીમની લોખંડી મૂતિર્ કૃષ્ણે તૈયાર કરાવી રાખી હતી. ધૃતરાષ્ટ્રે ક્રોધે ભરાઈને તેને કચડી નાખી હતી. ભીમ સિવાયના બધા યુધિષ્ઠિરની વાત માનીને ધૃતરાષ્ટ્રનું માન સાચવતા હતા. પરંતુ ભીમની દર્પપૂર્ણ વાણી ધૃતરાષ્ટ્ર-ગાંધારી જિરવી ન શક્યાં, તેમણે વનમાં જવાની ઇચ્છા પ્રગટ કરી અને વ્યાસની સમજાવટથી છેવટે યુધિષ્ઠિર તૈયાર પણ થયા. ધૃતરાષ્ટ્રે તેમને રાજધર્મનો બોધ આપ્યો. છેવટે ધૃતરાષ્ટ્ર, ગાંધારી અને કુન્તા વનના દાવાનળમાં ભસ્મ થઈ ગયાં. હજુ યુદ્ધનાં પડઘમ શમતાં નથી. જાણે કાળભગવાન બલિ લેવા માટે ઘૂમતા જ રહે છે, એમાં યાદવકુમારોને ઋષિમુનિઓએ આપેલો શાપ નિમિત્ત બન્યો. ધીમે ધીમે બધું વિદાય લે છે. સુદર્શન ચક્ર, રથ, મહાધ્વજાઓ અદૃશ્ય થયાં, અને બધાં યાદવો મદ્યપાન કરવા લાગ્યા. મહાભારત યુદ્ધને યાદ કરીને સાત્યકિ અને કૃતવર્માએ ઝઘડો આરંભ્યો. અને મૂસલની રજમાંથી ઊગેલા ઘાસ વડે બધા એકબીજાનો વધ કરવા લાગ્યા.
અને અર્જુન યાદવ સ્ત્રીઓનું રક્ષણ પણ કરી ન શક્યા. દિવ્ય અસ્ત્રોની વિસ્મૃતિ થઈ ગઈ. લોકસાહિત્યમાં કહેવાયુંસમય સમય બલવાન હૈ, નહીં મનુષ્ય બલવાન
કાબે અર્જુન લૂંટિયો, વહી ધનુષ વહી બાણ.
મહાભારતના અંતિમ પર્વ છે: મહાપ્રસ્થાન અને સ્વર્ગારોહણ. ઉમાશંકર જોશીએ ‘મહાપ્રસ્થાન’ નામનું કાવ્ય રચીને સમર્થ સંદર્ભ રચી આપ્યો છે. મહાભારતના અંતે એક પછી એક પાંડવ ધરતી પર પડતા જાય છે, છેવટે યુધિષ્ઠિર અને કૂતરો બે બાકી રહે છે. માનવીની એકલતા અહીં કળાત્મક રીતે મૂર્ત થઈ છે અને તેના સાથી તરીકે અન્ય કોઈ માનવી નહીં પણ પશુ જ છે અને તેને લીધા વિના યુધિષ્ઠિર સ્વર્ગમાં જવા તૈયાર નથી. યુધિષ્ઠિર જેવાને પણ એક અથવા બીજા નિમિત્તે નરકદર્શન તો કરવું જ પડ્યું, ભલે તે થોડા સમય માટે કેમ ન હોય! નરક અને સ્વર્ગ અન્યોન્ય પૂરક છે. આપણે જ્યારે સમગ્ર મહાભારતમાંથી પસાર થઈ છીએ ત્યારે આપણી પ્રબળમાં પ્રબળ જિજીવિષા પણ ઓગળી જાય છે અને આપણા ચિત્તમાં નર્યો નિર્વેદ છવાઈ જાય છે. એને કેટલાક ચંતિકો શાંત રસ સાથે સરખાવે છે. રામાયણ અને મહાભારતની વસ્તુસંકલનામાં ઘણો ભેદ પ્રવર્તે છે. રામકથા સીધેસાદી રીતે સડસડાટ ચાલ્યા કરે છે, એમાં આવતી આડકથાઓ કથારસથી ભરપૂર છે. બધી કથાઓ પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ રીતે રામમહિમા કરે છે. પરંતુ મહાભારતની સંકલના જુદી છે. કવિઓને કથામાં માત્ર રસ નથી. કથારસની સમાંતરે ઇતિહાસ, સંસ્કૃતિ, નીતિ, તત્ત્વજ્ઞાન, સમાજવિદ્યા જેવાં ક્ષેત્રોમાં સહજ પ્રવેશ કરી શકે છે. એનો અર્થ એ થયો કે વ્યાસ અને બીજા કવિઓ પૂર્વકાલીન અને સમકાલીન જગતનો પૂરેપૂરો ચિતાર આપવા માગતા હતા. કવિઓ અનેક વિદ્યાઓમાં પારંગત હતા. આ જ્ઞાન તેમણે સમકાલીન જગતનું પ્રત્યક્ષ અવલોકન કરીને સંપાદિત કર્યું હતું, ક્યાંય પરોક્ષતા વરતાતી નથી. મહાભારતમાં આડકથાઓ પાર વિનાની છે. એ કથાઓમાંથી કેટલીક પંચતંત્ર, હિતોપદેશની કથાઓને ખૂબ જ મળતી આવે છે. મનુષ્યના મનનો તાગ કેટલી હદે જઈને કાઢી શકાય તે અહીં જોઈ શકાય છે. આ તાગ વિવિધ વ્યક્તિત્વોના આલેખન પરથી પ્રાપ્ત થયો છે.