ગૃહપ્રવેશ/જન્મોત્સવ
સુરેશ જોષી
ઘડિયાળમાં સાડા અગિયાર થયા હતા. હવે અર્ધા કલાકની જ વાર હતી. લાલ કિનખાબના પડદાની પાછળ કૃષ્ણજન્મની બધી તૈયારી થઈ ચૂકી હતી. વૃન્દાવનદાસનો મોટો દીકરો અસિત અમેરિકા જઈને ઇલેક્ટ્રિકલ એન્જિનિયરીંગનું ખાસ શિક્ષણ પ્રાપ્ત કરી આવ્યો હતો, એણે બધાંને આશ્ચર્યમાં ગરકાવ કરી નાંખે એવી તરકીબ રચી હતી. કારાગૃહમાં કૃષ્ણનો જન્મ, વર્ષા, વસુદેવનું કૃષ્ણને લઈને જમુના ઓળંગીને ગોકુળ જવું – આ બધું વીજળીની કરામતથી તાદૃશ બનતું એ બતાવવાનો હતો. આથી બધાં આતુર હતાં. લાલ કિનખાબનો પડદો ક્યારે ખૂલે તેની રાહ જોઈ રહ્યાં હતાં.
સ્ટેશનના ઘડિયાળમાં સાડા અગિયારનો ટકોરો હમણાં જ પડ્યો હતો. જનતા એક્સપ્રેસમાંથી ઊતરેલા પેસેન્જરોને લઈને બસ શહેર ભણી ઊપડી ચૂકી હતી. બસસ્ટૅન્ડ સૂમસામ હતું. પાસેની ખુલ્લી જગ્યામાં ફાટીતૂટી ગુણપાટ ને કેરોસીનનાં કાટ ખાધેલાં પતરાંનું છાપરું કરીને ત્રણચાર કુટુંબ આશ્રય લઈ રહ્યાં હતાં. એમાંના એક ઝૂંપડામાં ફગફગિયો દીવો ટમટમતો હતો. કોઈ સ્ત્રીના કણસવાનો અવાજ એ નિસ્તબ્ધતામાં સંભળાતો હતો પણ એ ઝૂંપડાની વસતિએ એના પર ધ્યાન આપ્યું હોય એમ લાગતું નહોતું. ત્યાં અર્ધા ઊંઘમાં ને અર્ધા જાગતા એવી અવસ્થામાં કોઈ બોલતું સંભળાયું: ‘એલા કાનજી, માણકી કણસે છે. જરા જઈને જો તો ખરો!’
બીજાએ પણ એવા જ અવાજે જવાબ વાળ્યો: ‘એમાં હું જોવા જાવું’તું. વખત થિયો લાગે છે.’
અંધારે ખૂણેથી કોઈ ડોસી ખોખરા કર્કશ અવાજે બબડી: ‘માણકીય જબરી ને ઇના પેટમાંનું છોરુંય જબરું માળું! ટંકણખાર દીધો તોય કાંઈ નો વળ્યું. હવે કાંઈ આવનારને પાછું ઠેલાય? કર કાંઈ બાપલા! છૂટકો છે!’ ઘડિયાળનો કાંટો આગળ વધતો હતો, માણેક કરાંજતી હતી, આકાશને કદીક કદીક વીજળી વીંધી જતી હતી, ભારે કડાકો થતો હતો ને ભારે વરસાદ માથે ઝઝૂમી રહ્યો હતો.
ઘડિયાળનો કાંટો આગળ વધતો હતો. ઉપરના ઓરડામાં વિશાખા અને ધનંજય ટોળા વચ્ચેથી સરી જઈને વિશ્રમ્ભે વાર્તાલાપ કરી રહ્યાં હતાં. તેમનેય એમ લાગ્યું કે હવે તો નીચે જવું જ પડશે. વૃન્દાવનદાસ અને એમની મંડળી બેઠકમાં ભાગવતનું શ્રવણ કરતી હતી તે પણ હવે વખત થવા આવ્યો જાણી ઠાકોરજીના ઓરડા તરફ આવવાની તૈયારીમાં હતી. મધુસૂદન અને એની મિત્રમંડળી બ્રિજનાં બે રબર પૂરાં કરીને અસિતની કરામત જોવા યથાસ્થાને ગોઠવાઈ જઈને ટોળટપ્પા હાંકી રહી હતી. અસિત સાવ નિશ્ચિત બનીને એક બાજુએ રીટા જોડે વાત કરતાં કરતાં હસીહસીને બેવડ વળી જતો હતો. ત્યાં શણિયું પહેરીને મુખિયાજી આવ્યા. નિજમંદિરમાં જઈને છેલ્લી તૈયારીમાં એ પરોવાઈ ગયા. કૃષ્ણજન્મનું મુહૂર્ત નિકટ ને નિકટ આવતું ગયું. ભીંત પરના ઇલેક્ટ્રિક ઘડિયાળનો મોટો તથા નાનો કાંટો ધીમે ધીમે એકબીજાની નજીક આવવા લાગ્યા.
સ્ટેશનના ઘડિયાળના કાંટા પણ એકબીજાની નજીક આવવા જતા હતા. માથા પર ઝઝૂમી રહેલાં વાદળ તૂટી પડ્યાં હતાં. વરસાદની ઝડી વીંઝાવા લાગી હતી. બસસ્ટૅન્ડ પાસેનાં છાપરાં ઊડું ઊડું થઈ રહ્યાં હતાં. સૂસવતા પવનના અવાજમાં, હમણાં જ સ્ટેશનને ગજાવી મૂકીને આવેલા ગુજરાત મેલના અવાજમાં માણેકના કરાંજવાનો અવાજ સ્પષ્ટ સંભળાતો ન હતો. પેસેન્જરોને કારણે બસસ્ટૅન્ડ વળી થોડી વારને માટે જાગતું હતું. પળવારમાં એ લીલા સમેટાઈ ગઈ. ધીમે ધીમે નિસ્તબ્ધતા છવાઈ ગઈ. વરસાદ એકધારો પડવા માંડ્યો. એકાએક ફગફગિયો દીવો બુઝાઈ ગયો ને નિસ્તબ્ધતાને વીંધીને નવા જન્મેલા બાળકનું રુદન ગાજી ઊઠ્યું.
ઘડિયાળના બે કાંટા ભેગા થતાંની સાથે જ કિનખાબનો લાલ પડદો સરરર કરતોકને સરી ગયો. આકાશમાંથી તેજનો પુંજ અવતરતો હોય તેમ ઝબકારો થયો. દેવકીના ખોળામાં બાળકને રૂપે એ તેજપુંજ ઝૂલવા લાગ્યો. કારાગૃહના અન્ધકારમાં એ તેજપુંજ અજવાળું પાથરતો હતો. ઘડીક બહારની વીજળીનો ઝબકારો અંદર ડોકિયું કરી જતો હતો. એકાએક કાંસાં, ઝાલર, મંજીરા ને શંખનો તુમુલ ધ્વનિ થયો. બહાર બેઠેલા રામદીન શરણાઈવાળાએ પ્રભાત નહોતું થયું છતાં બિભાસના સૂર છેડ્યા. પ્રેક્ષકો ઊભાં થયાં. કૃષ્ણજન્મના રંજન કાર્યક્રમનું એક પર્વ પૂરું થયું.
ઝૂંપડાની દુનિયા સળવળી ઊઠી હતી. જન્મ થઈ ચૂક્યો હતો. જુદા જુદા અવાજો સંભળાતા હતા: ‘દેવજી, હું કઉં છું ઇમ કર ને, ઇમાં કાનજીનું કામ નંઈ.’
‘પણ ઇ વેલજી ડોહાની આ ઘડીએ કુણ ભાળ કાઢે? લો તારે, અમને કહો છો તિ તમે જ જાવ ને મારા ભાઈ!’
બીજો જરાક ધીમો અવાજ સંભળાયો: ‘એલા ઇ ગમાર, જરા ધીમે બોલતો જા, માણકી હાંભળહે ને તો બચાડી દખી થાહે.’ જેને ઉદ્દેશીને આ કહેવામાં આવ્યું તે કટાક્ષમાં બોલ્યો: ‘દખી તો થઈ જ છે ને, નંઈ તો મેઘલી રાતે ભીંજાતી આપણા ભેગી હોત કાંઈ? હોનાને હિંડોળે ઝૂલતી ના હોત?’
ત્યાં કોઈએ અધીરા બનીને કહ્યું: ‘અરે ભાઈલા, ઝાઝી લપ મેલો ને, હાલો મારી હારે, પરતાપગંજમાં જતાં પેલું નાળું નથી ભાળ્યું’લ્યા, ત્યાં ઓલ્યાં છાપરાં દીઠાં કની, ત્યાં જવાનું છે.’
એના જવાબમાં કોઈ બોલ્યું: ‘ના ભાઈ, નંઈ આપણું કામ, આ પાણી પડે છે ઈ તો જુઓ! ઘૂંટણ હમાં પાણી ના હોય તો મને કે’જો.’
બીજો વધારે આકળો થઈને બોલ્યો: ‘લ્યા, મેલ્ય ને ઇને પડતો! હાલ કાનજી, લઈ લે છોરાને, લે હું મોરે થાઉં છું.’ બાળકના રુદનનો અવાજ બહાર આવ્યો. કાદવ ખૂંદતાં ચાર પગલાંનો ડબડબ અવાજ એ રુદનમાં ભળી ગયો. વરસાદ વરસતો રહ્યો, પવન વીંઝાતો રહ્યો, ઘડિયાળના કાંટા છૂટા પડ્યા, છૂટા પડીને આગળ વધવા લાગ્યા.
ઘડિયાળ તરફ હવે કોઈની નજર નહોતી. અસિતની માયાવી સૃષ્ટિને બધાં સ્તબ્ધ બનીને જોઈ રહ્યાં હતાં. સામે મુખિયાજીએ રચેલો અન્નકૂટ હતો. એમાં પણ રંગોની યોજના ભારે ચાતુરીપૂર્વક કરી હતી. હવે વસુદેવ કૃષ્ણને લઈને ગોકુળ જવાની તૈયારીમાં હતા. દેવકી કેમે કરી માનતી નહોતી. હાથ હલાવીને કરગરતી હતી. પશ્ચાદ્ભૂમાં શરણાઈનો કરુણ સૂર ઘૂમી રહ્યો હતો. અસિતની તરકીબથી હવે ગાઢ વર્ષાનું દૃશ્ય આબેહૂબ રજૂ થયું હતું. આખરે વસુદેવે કૃષ્ણને હાથમાં લીધા, છાબમાં જાળવીને મૂક્યા; અંગૂઠો ધાવતા, વટપત્રમાં સૂતેલા ભગવાનના મોઢા પર ભુવનમોહન હાસ્ય હતું; વસુદેવ આગળ ચાલ્યા.
કાનજી ને દેવજી આગળ ચાલ્યા, ઘૂંટણ સમાં પાણીને ડખોળતાં આગળ ચાલ્યા, બાળકના રુદનનો ભાર ઊંચકીને આગળ ચાલ્યા. માણેકના કરુણ ચિત્કારે એમનો પીછો પકડ્યો તોય આગળ ચાલ્યા; ઘૂંટણ સમાં પાણીને ખૂંદતાં કાનજી ને દેવજી આગળ ચાલ્યા; માણેકની ચીસ એમની પાછળ દોડતી દોડતી આગળ ચાલી, ઘડિયાળના કાંટા એકબીજાથી છૂટા પડીને આગળ ચાલ્યા.
વસુદેવ વરસતા વરસાદમાં જમનાજીને કાંઠે આવ્યા, નદી તો બંને કાંઠે છલકાય! અસિતે ભારે કરામત કરી હતી. દીવા બધા બુઝાઈ ગયા હતા. તેજપુંજ જેવા કૃષ્ણ ભગવાન ને વચ્ચે વચ્ચે ઝબકી જતી વીજળી સિવાય બીજું કશું હવે દેખાતું નહોતું. ઘડીભર તો આ કરામત છે તેય બધાં ભૂલી ગયાં. જયાવતી શેઠાણી તો હાથ જોડીને ભક્તિભાવથી ઊભાં જ રહી ગયાં! વસુદેવે જમનાનાં પાણીમાં પ્રવેશ કર્યો ન કર્યો ત્યાં એકદમ પાણીને ડહોળતો સરરર કરતોકને અવાજ આવ્યો, બધાં ઘડીભર ચમકી ગયાં. કૃષ્ણ ભગવાનને માથે નાગે છાયા કરી. ભક્તોએ હાથ જોડ્યા. બીજાં કુતૂહલથી વિસ્ફારિત નેત્રે જોઈ રહ્યાં ને વસુદેવ આગળ વધતા ગયા.
‘વેલજી ડોહા! છો કે?’
‘કુણ સે?’ ઘોઘરા અવાજે દમિયલ ડોસાએ ઊધરસનો ઠણકો ખાતાં ખાતાં જવાબ વાળ્યો. ‘ઇ તો હું ને કાનજી, ઝટ આવો બ્હાર. આ છોરો લાવ્યા છીયેં, જરા ઇના ટાંટિયા વાળી દ્યો ને.’
ડોસો બોલ્યો: ‘હાવ બેઠો રિયે ઇમ કરવું છે કે પછી લાકડીને ટેકે હાલીને ભીખ માંગે ઇમ કરવું છે?’
કાનજી બોલ્યો: ‘હાવ પાંગળો ના કરતા, દાદા; અક્કરમીએ મધરાતે આંઈ જનમ લીધો. નકર…’ એનો અવાજ ગળગળો થઈ ગયો.
દેવજીએ કહ્યું: ‘હાલ્ય હવે, ગાંડા મા કાઢ્ય. છોરો આયવો છે તે રોટલાની જોગવાઈ કરવી કે નંઈ? તું તો ઇને ભણાવીગણાવીને લાટસાહેબ બનાવવાનો હતો, નંઈ?’
‘દેવા, છોરો છે તો હાવ કિસન ભગવાન જેવો, આખરે છોરો તો માણકીનો ને!’ એમ કહેતાંકને વરસોના અનુભવી હાથોએ પળવારમાં બાળકના ઘૂંટણને મરડીને ટાચકા ફોડી નાંખ્યા. બાળકની ચીસ હવાને વીંધી ગઈ.
દેવજી બોલ્યો: ‘કાલ્ય હવારે રૂપિયો દઈ જાશું. લે, હાલ્ય’લ્યા કાનજી, હવે તારો છોરો ભૂખે નંઈ મરે.’
પાણીમાં પડતાં પગલાંના ડબડબ અવાજ સંભળાયા. એ પગલાંને બાળકના રુદનનો ભાર જાણે ઘૂમરીઓ ખાઈને વળગતો હતો, ભીંસતો હતો ને એ પગલાં ડબડબ અવાજ કરતાં આગળ વધી રહ્યાં હતાં.
ભગવાન ગોકુળ પહોંચ્યા, ગોકુળમાં ઉત્સવ મચ્યો. જશોદામૈયાએ કૃષ્ણકુંવરને શણગાર્યા, નજર ન લાગે માટે ગાલે મેશનું ટપકું કર્યું, ગોકુળ આખું ટોળે વળ્યું. ગોપબાળના આનન્દરવથી વનરાજિ ગાજી ઊઠી, પંચાજીરી વહેંચાઈ. શરણાઈએ લલિત રાગ છેડ્યો. અસિત ખેલ પૂરો કરીને બહાર આવ્યો. બધાં એને વીંટળાઈ વળીને શાબાશી આપવા લાગ્યાં. બ્રિજની મંડળી ફરી જામી, વિશાખા અને ધનંજય ફરીથી અધૂરી રહેલી પ્રણયગોષ્ઠિને પૂરી કરવા ઉપલા માળે બધાંની નજર સરકાવીને ચઢી ગયાં. વૃન્દાવનદાસની મંડળીનું ભાગવત્પારાયણ આગળ ચાલ્યું. જયાવતી શેઠાણીએ હાલરડું ઉપાડ્યું:
જાગો નન્દ કે લાલ, ભોર ભયી…
માણેકની ચીસે પાછા ફરેલા કાનજી અને દેવજીને વધાવ્યા: ‘મને ઇનું એક વાર મોઢું તો દેખવા દેવું’તું! લાવો મારે ખોળે, લાવો મારા નન્દકુંવરને…’
દેવજીએ કહ્યું: ‘ગાંડી થા મા, માણકી. તારા નન્દકુંવરને કોઈ ચોરી નથી ગયું. લે, આ તારો છોરો.’
કાનજીની સામે ચિત્ર ખડું થયું: ધખતી બપોરે માણેકની સાથે એ પતરાની નાનકડી ગાડીમાં પાંગળા કિસનને શહેરના રસ્તા વચ્ચે થઈને ખેંચી રહ્યો છે. પોતે આંધળો છે, દીકરો પાંગળો છે, દુનિયા દેખતી છે, ભગવાન કૃપાળુ છે, મોંમાં ધાન છે, દુનિયા પર વૈકુણ્ઠ છે. ભગવાન ગોકુળથી પધારીને મથુરાના રાજા થયા છે, બધાં સુખી છે.
માના ખોળામાં બેસીને માતાની અશ્રુધારામાં નહાતો કિસન જાણે કે પિતાની આંખ સમક્ષ તરવરી ઊઠેલા ભાવિના દર્શનને જોતો હોય તેમ એકાએક હસી પડ્યો પણ મેઘલી રાતના એ અંધારામાં માણેકને એ હાસ્ય દેખાયું નહિ.