મણિલાલ હ. પટેલનાં કાવ્યો/બારમાસા

The printable version is no longer supported and may have rendering errors. Please update your browser bookmarks and please use the default browser print function instead.
બારમાસા

| કારતક |

બાંકી બીજના ચન્દ્ર શી નાકે પહેરી નથ
રાતા મીણની પૂતળી નીરખી રહી છે રથ

ઝાકળવંતી રાતમાં જોબનવંતી નાર
ક્રૌંચ યુગલ બોલે બહુ નિર્દય ચાંદાધાર

કુમકુમ પગલાં પાડતા નવજુ નમણા દિન
જળમાં તરસ્યું વેઠતું મનડું જાણે મીન

નવી નવેલી નાયિકા છે પ્હેલી આણાત
ફોરમ ફૂટે દેહથી મ્હેકે પારિજાત

કોડ ભરેલી રાતડી કોડીલો ભરથાર
કોક કામરુદેશની કામણગારી નાર

સોના સરખા દિવસો રૂપા સરખી રાત
દીવા બળતા દેહમાં ઢાંકી ના રે’ વાત

નદીઓ સાથે નીતર્યા કુંવારકાના કોડ
આભે અડવા નીકળે કુંજડીઓની જોડ

જળથી જુદું મન પડી ઝંખે કૂંણો સંગ
આંખો ચાખે આભલું ચાખે સાંજ અનંગ

કન્યા ખીલતી પોયણી પરણ્યો ઘેઘૂર જળ
ચાંદો સૂરજ ચાખવા ‘આ જ ઋતુમાં મળ’

| માગસર |

શમણે ભીની આંખડી ઝાકળ ભીનું ઘાસ
નેહે ભીનાં નેવલાં સુગંધ ભીના શ્વાસ.

મેના મીઠું બોલતી મેડી પ્હેરે રૂપ
પડસાળે પગલાં પડે ચંપા ખીલ્યા ચૂપ

નખમાં નદીઓ નીતરી, તડકો પૂછે ક્ષેમ
ચૂંટી ખણતી સૈયરો - ‘દીવડો બળતો કેમ?’

તાંદુલવરણી રાતડી જાસૂદવરણી જાત
પ્રીતમવરણી આંખડી તાંબુલવરણી વાત

નદીએ સારસ બોલતાં તળમાં દીવા થાય
અડધી ખીલી પોયણી સૂરજથી શરમાય

ઝબૂકે તરુવર આગિયા ચાંદો જળમાં ન્હાય
આઘાં ખેતર ખોરડે નભગંગા ઠલવાય

જોબનચડતી રાતમાં પંખી બોલે ક્યાંક
અનંગ જાગ્યો આપમાં ફફડાવે છે પાંખ

સૂના મ્હોલો સોગઠાં સૂનું મન ચોગમ
દૂર સિતારી વાગતી અંગાંગે સરગમ

| પોષ |

ઉત્તર કેરા વાયરા હેમાળો લૈ વાય
ખરખર વૃક્ષો ખરી પડે થરથર કાંપે કાય

પોષ માસનો પોપટો પીળા વનમાં જાય
વસ્ત્ર વગરની વેદના છાનો છૂપો ગાય

બગલા જેવી ચાંદની વરસે વન મોજાર
તો પણ સુક્કા હોઠ છે કોરી મોરી નાર

નીડથી ચકલી નીકળે દરમાં છૂપે સાપ
કાચાં કૂણાં પોયણાં ઝંખે ઝીણો તાપ

ધુમ્મસ ખેતર ખોરડાં ધુમ્મસ ઊભાં ઝાડ
ધુમ્મસ ટહુકે મોરલા તરતા ધુમ્મસ પ્હાડ

બર્ફે થીજી રાતમાં ઘરના એકલવાસ
રજાઈ ઓઢી પોષની કરવટ બદલે શ્વાસ

નીલુ વરસે આભલું પલળે ઊભા પ્હાડ
પલળે કન્યા પાતળી તડકો પીતાં ઝાડ

આંસુ ખરતાં ઓરડે વગડે ખરતાં પાંદ
કોણ નિસાસા નાખતું ક્ષય પામે છે ચાંદ

પાદર ઊભા પાળિયે દીવે બળતી રાત
આદમ વિણ જાગ્યા કરે ઈવની એકલ જાત

| મહા |

વનમાં ફૂટી કૂંપળો જોવા જૈએ ચાલ
ફૂટ્યાં ફૂલ પલાશને હમણાં અબ્બીહાલ

એક નજર નીરખ્યું તરત પામ્યાં ફૂલો આગ
તરુવર ઊઘડ્યાં આભલે રાતા પ્રગટ્યા રાગ

પંચમ સ્વરમાં ગાય છે કોયલ થૈ કિરતાર
રાતે સૂતાં સેજમાં શમણાં આવ્યાં બાર

હિમસરોવર આંખડી બાણ ચઢાવે કામ
ઘર બધાં ગોકુળ થયાં છલક્યાં ખાલી ઠામ

આંબા મ્હોર્યાં સીમમાં વાટે વગડે ગંધ
મન મ્હોર્યાં નરનારનાં ખૂલ્યાં બારણાં બંધ

મ્હેકી ઊઠ્યા દિવસો ગ્હેકી ઊઠી રાત
મેળો મેળામાં મળ્યો પ્રીત ન પૂછે જાત

સાંજ પડે પાછાં વળે પંખી બીડે પાંખ
ઘરે ગુલાબી આવિયા હવે લૂછશે આંખ

અનંગનો અવતાર છે રાતા પીળા રંગ
તનમનવનમાં જાગતી આગ મરોડે અંગ

જળની સોબત ઝંખતું મનમાં જાગ્યું કોક
દક્ષિણવાયુ નીકળ્યા સંયમ સઘળા ફોક

| ફાગણ |

ફાગણ આવ્યો ને સખી કરે કાનમાં વાત
‘પરણ્યાં આપણ હોત તો સાસરવાસે જાત’

ચૂંટી ખણતી સૈયરો ચૂમી લે ભરથાર
પ્હેલ્લે આણે આવતી નસીબવંતી નાર

અમથી અમથું નીકળે કરતી નેત્રકટાક્ષ
વયમાં આવી ષોડષી ના રહે ઘરે-ગવાક્ષ

ઝીણું ઓઢી ઓઢણું ભાભી ખેલે ફાગ
અંગે ખીલ્યા ખાખરા નસનસ એની આગ

‘કટિ છિન કુચ કઠણ હો’ મદભર જિસ કી બાત
નિર્દે જેનો નર થયો કઠ્ઠણ એની રાત

વનમાં વાંકાં કેસૂડાં ઘરમાં વાંકી નાર
વાંકા શીમૂળ કંટકો પણ બાંકો ભરથાર

આંબે આવી કેરીઓ મેડીએ આણાત
ચાખ્યા જેવા દિવસો સૂંઘ્યા સરખી રાત

રાગે રાતી કૂંપળો આગે રાતે કોડ
જાગ્યે રાતી આંખડી તાંબુલ રાતા હોઠ

કોક વિજોગણ પાળતી પારેવાંની જોડ
છાતીમાં ડુંગર-ડૂમો સામે સૂના મોડ...

| ચૈત્ર |

પીળી ઓઢી ઓઢણી રાતી જેની કોર
ઝાંઝરના ઝણકારથી જાગી ઊઠ્યા થોર

ચંપો મ્હોર્યો આંગણે વાડી વચ્ચે વેલ
આઘા બોલે મોરલા વાંકું બોલે છેલ

તૂરા તૂરા તાપમાં ઉદર કમળ લ્હેરાય
પરદેશીને જોઈને જીવ પછી વ્હેરાય

ગુલમ્હોરોની છાલકે બુલબુલ રાતાં થાય
આંગણ લીંપે કન્યકા ગીત લગ્નનાં ગાય

ચૈતર કેરી ચાંદની મહુડાં કેરો કેફ
શીતળ પણ બાળે બહુ ચંદન કેરા લેપે

ઓખા નામે વારતા લૂણ વગરનાં અન્ન
વ્રત વીંટળાઈ ષોડષી તનથી અળગાં મન્ન

આંબે કેરી ઝૂલતી તૂરો ખાટો સ્વાદ
ચાખ્યા વિણ ચાલે નહીં અંતર જાગ્યો નાદ

મનમાં ફૂટ્યા ઓરતા વનવગડામાં પાન
કાળી કોયલ ગાય છે રાતું રાતું ગાન

વનમાં વાયુ નીકળ્યા ઊડવા લાગ્યાં ઝાડ
પંખી થઈ ઊડ્યા કરે ઘરની સામે પ્હાડ

| વૈશાખ |

કુમકુમ લખી કંકોતરી ગુલમહોરોની ડાળ
પાદર પડઘમ વાગતાં મનને પડતી ફાળ

ગરમાળાના દેશમાં લૂમે ઝૂમે ફૂલ
કન્યાને પીઠી ચડે ગુલાલવરણી ધૂળ

બોલે કોયલ બ્હાવરી આંગણ આંબા ઝાડ
ગોરજવેળા ટળવળે ટહુકા પીવા પ્હાડ

કો’ છૂંદાવે મોરલા કોક ઉછેરે ગ્હેક
કો’ સજાવે માંડવા કોક પાળતું મ્હેક

વનમાં વાતા વાયરા જનમાં એની ચોટ
ઊડે સાફા-ચૂંદડી ઉત્સુક રાતા હોઠ

મેંદી મૂકી હાથમાં કોણ નીરખતું વાટ
રજ વળી રત્નો ઉપર કણસે સૂની ખાટ

કાચી કેરી ખટમીઠી ખાવા મન લલચાય
સાખ થતાં ચાખે સૂડો મૂરખ ફેરા ખાય

દૂર રણકતા ઘૂઘરા ફળિયે વાગે ઢોલ
મોંઘાં તોરણ ચાકળા એથી મોંઘા બોલ

વેલ્ય ગઈ વેળા ગઈ શોભા લૈ ચૂપચાપ
આંગણ ઊભાં એકલાં સૂનમૂન મા ને બાપ

| જેઠ |

બરછટ બુઠ્ઠો કાગડો પણ બાંધે છે નીડ
ઊડે ઘરનું છાપરું એ નારીની પીડ

ભીડ પડી ભાંગી નહીં વળતી શાની આશ
રોજ ઊઠે છે આંધીઓ પણ જીવડો નિરાશ

ધૂળમાં ચકલી ન્હાય ને મનમાં ઘણું યે થાય
સુગરી માળો ગૂંથતી એને ‘દિવસો જાય’

વટપૂજન વ્રત પાળતી નારીને સંદેહ
ક્યાં છે બંધન પ્રેમનાં શેં દૂઝતા વ્રેહ

લમણા શેકી નાખતી ઘર લગ વાતી લૂ
વાદળ વ્હેલા પો’રનાં બપોર થતાંમાં છૂ

આઠમ ને એકાદશી નિર્જળ છે ઉપવાસ
દુઃખનું ઓસડ દિવસો મુખ જોયાની આશ

વગડા શાં વેરાન છે ઘર ખેતર ને ગામ
નર નારીના સંગને નોખો કરતો ઘામ

આવળ બાવળ બોરડી સુક્કાં કાંટા ઝાડ
દબાઈને ડૂસકાં થયા વર્ષા વિના પ્હાડ

સૂનાં ખેતર કેડીઓ વિહગ વછોઈ વાડ
સૂનાં મેડી સોગઠાં ખાલીખમ ચોપાડ

| અષાઢ |

માથે ગાજે મેવલો ડસ ડસ ડારે વીજ
‘આષાઢે અમ આવશું’ આવો, આવી બીજ

ઊંડો ઊંડો ગાજતો સમી સાંજનો મેઘ
ગયા ગુલાબી ચાકરી ઘરમાં ઝૂરે તેગ

નવલખ ધારે આભલાં ઝીણી ધારે નાર
બેઉ થકી બચવું ઘણું અઘરું છે આ વાર

કણ કણ ઊગે ઓરતા પળપળ ફૂટે પાંખ
જળ જળ માયા ઝળહળે જોતી જળની આંખ

મઘ મઘ માટી મ્હેકતી રગ રગ હળ હંકાય
નિર્મળ કન્યા કોડ લૈ વ્રત ઊજવવા જાય

કાજળ કાળો મેઘ છે જાણે યમનો વેશ
નારી! કાળા મેઘથી પણ કાળા તવ કેશ

ઝળહળ જળની છાલકે હભળક જાગ્યા થોર
સોડમ સૂણી માટીની વળતું બોલ્યા મોર

ઝરણે ઝાંઝર પ્હેરિયાં નદીએ પ્હેર્યાં નીર
ઓસરીઓ ઊભી રહી જળનાં પ્હેરી ચીર

જાગ્યા વીંછી જાતથી દરથી નીકળ્યા સાપ
ફુત્કારે, વીંટળાય બે પણ ના શમતો તાપ

પાસે પાસે આવતા પરમેશ્વરના રથ
દ્વાર ઉઘાડી દોડિયાં તો નીકળ્યો મન્મથ

| શ્રાવણ |

ઊતર્યાં દેવો આભથી ચારે બાજુ વાસ
અડકો દડકો રમ્યા કરે તડકા સાથે ઘાસ

દિવસે ઊઘડે પોયણાં સાંજે મનનાં દ્વાર
ફૂલ રાતું મધરાતનું લૈ જાતું ઓ પાર

મેઘે આંજી આંખડી જોબન મેળે જાય
કોક રિસાયું ખેતરે મનડું બહુ પસ્તાય

લીલી ઓઢી ઓઢણી પીળી પાવા જોડ
છેલ છોગાળી પાઘડી હૈયાં બકતાં હોડ

વળી વળી વરસ્યા કરે તરુવર તડકો મેહ
સાદ પાડતા ડુંગરો નદીઓ નરદમ નેહ

પવન ચકોરી ચેતના ચંચળ છે ચગડોળ
ચંચળ નારી મોરલા બોલે વિહ્વળ બોલ

જળને વાચા ફૂટતી જળને ઊગ્યા નખ
જળની કરવત કાપતી જળથી જળનાં દખ

રતિ સુંવાળા વાયરા મખમલિયો અંધાર
ઢળતી રાતે ન્હાય છે નેવાં નીચે નાર

કાચી ભીંતો ઓગળી ઊગી આવ્યું ઘાસ
પર્વત પાદર ઘર સુધી પતંગિયાંનો વાસ

| ભાદરવો |

ભાદરવાનો ભાર લઈ ગાંડો ગાજે મેહ
ગર્જે પણ વરસે નહીં પ્રેમ પુરુષનો છેહ

કાચિંડા ટાઢા પડ્યા થયા અધીરા સાપ
કાળી નાગણ નીકળે લીલો વખ ઉત્તાપ

વ્હાલા લાગે વાયરા ખાવી ગમતી ખીર
ભૂખી રતિની ઋતુઓ છોડે તાતાં તીર

આકુળ વ્યાકુળ શ્વાન છે દૂધે આવ્યાં ધાન
તડકો ભડકો છે હવે જળ પણ બદલે વાન

ઘાસ ભર્યા મેદાનમાં મદમાં ચરતાં ઢોર
વાગે પાવા પાદરે ટહુકે ટાંક્યા મોર

કાળાં જંગલ ઝાડવાં કાળાં નારી-નેણ
કાળાં ડુંગર-વાદળો કાળાં કામણ ક્હેણ

બોલે બેસી કાગડો ઘરને નેવે રોજ
વહુવારુને સાંભરે પરણ્યો રાજા ભોજ

રંગ બદલતું આભલું પ્હેરી લૈને કાય
સાંજ પડે સાગર તટે મળવાનું મન થાય

ભૂત બની સ્મરણો પીડે ભૂવા વિણ શી વાત
પાળ્યો વીંછી કાળવો ડંખ્યા કરતો રાત

| આસો |

ઝાંઝર પ્હેરી દોડતી ખળે ખેતરે વેળ
ઊભા ખેડુ આંબલા નારી ઊભી કેળ

તાંબાવરણા તાપમાં મદમાતી બપ્પોર
પાક્યાં ખેતર શાળનાં સુગંધનો શો તોર

સમાં સૂતરાં ઊતર્યાં માટીનાં ઓધાન
આંખે જોણાં ઊભર્યાં નારી માગે માન

વસ્ત્ર બદલતા દિવસો રાત બદલતી રૂપ
દર્પણવત્ કાસારમાં ચાંદો પેઠો ચૂપ

પીળી ઊડે પામરી પીળા ઊડે ધૂપ
પીળી પ્હેરી પાઘડી ફરવા નીકળે ભૂપ

રાધા સઘળી નારીઓ યુવક અમથો કા’ન
સમજી જાતાં સાનમાં વૃંદાવનનું ગાન

ડેરા ઊઠ્યા આભથી વાદળ વળિયાં ઘેર
ઊઘડી પારિજાતમાં માટી કેરી મ્હેર

વાડે પાકી ચણોઠીઓ મનમાં પાકી વાત
નરનારી નરવાં થઈ રમતાં સારી રાત

દીવા ઝબક્યા આંગણે ઊતરી આવ્યું આભ
ઘરમાં જાગે ગોઠડી દ્વારે શુભ ને લાભ