મણિલાલ હ. પટેલનાં કાવ્યો/કાળ
(ખંડકાવ્ય)
હણહણતું જંગલ મ્હેકાય
આભ ઉપર ઢોળાતું જાય
પર્વત ટોચે પહોંચી જોતાં સોળે દિશા ખૂલે
મનમાં મારા, જંગલ જોતાં
જનમ જનમનાં અજવાળાંએ ઝૂલે...
સાગ સીસમ ને સરગવા સાદડ શીમળા શાલ
મહુડા બહેડા બોેરડી ઉમરા જાંબુ તાલ
આંકલવા ઊંચા ઘણા ટીમરું કાળાં ધાડ
નામ વગરનાં ઉગીયાં અડોઅડ કૈં ઝાડ
ઝાડે ઝાડે દીવા બળે
અંધારાં ઝળહળે
એવા સમયની તળે
જંતુ જેવું મન મારું પાછું વળે
જંગલ જાતે રચ્યા કરે પડછાયાની ભાત
વચ્ચે એને સાંભરે માણસ ને મ્હોલાત
પણ જંગલ રમતું રહે : દિવસ પાછળ રાત
ફાનસ લઈ ફરતી રહે સમય નામની ઘાત
લીલી લીલી કણજીએ કૈં કેવડિયાના છોડ
ક્યાંક ફૂટ્યા છે ડાળીએ રાતા રાતા કોડ
ચઈતર ચંપો ખીલતો કેસૂડો બેજોડ
ઋતુ ઋતુના વાયરા લેતા કેવો મોડ!
વૃક્ષોનાં તો ગામ વસ્યાં છે ટેકરીઓનાં ફળિયાં
આ પાન ફરકતાં દેખું એ તો આવાસોનાં નળિયાં
આ ઝાકળ બિન્દુ લાગે છે ઝળઝળિયાં
ક્યાંક અયોધ્યા હસ્તિનાપુર
કો’ક દટાયાં નેપૂર ઉપર વેલ ઊગી છે
ફૂલો એનાં સુગંધની ઘૂઘરીઓ
રાત પડે તે રણકી ઊઠે
કોની પૂંઠે?
જંગલની તો નોખી ને નખરાળી ગંધ
જંગલમાં અજવાળાં અંધ
બંધ પડ્યા છે દરવાજા પણ ખુલ્લા છે સંબંધ
માણસ નહીં હું મુલ્ક છું થાય અનુભવ એવો
ભીતરથી ખોદો મને મોહન-જો-દડો જેવો
ખંડેરો પર ઝાડ
પાંડવ જેવા પ્હાડ
ટેકરીઓ જે થોડી થોડી
લાગે સહોદરોની જોડી
વ્હેતા વાયુ થંભે છે ત્યાં દોડી
ઘાસ ચરે છે કુરુક્ષેત્રમાં ઘોડી
વિરહવિહ્વળા નારીનો અવતાર હશે આ નદી?
જળપરીની છાયાઓને રમતી દેખું
ઝળહળતી એક નગરી પેખું
જંગલ સાખે વહી ગઈ છે કેટકેટલી સદી
જે ગત જનમોમાં ચાખી’તી મેં કદીક કદી!
વહી ગયેલી નદીઓ સદીઓ દટ્ટણપટ્ટણ નગરનિવાસો
મારી ભીતર જાગે
મરી ગયેલા રાજાઓ સત્તાઓ પાછી માગે
તે હું આપું ક્યાંથી?
પ્રાગૈતિહાસિક કાળનીય પેલે પારથી
વર્તમાનની ધાર સુધી
ફેલાયેલો હું આ ક્ષણે
અરણ્યાવતાર પામું છું
રાતી કીડી રૂપે મારું હોવુ માત્ર
સમગ્ર જંગલને ભયભીત કરી મૂકે છે!
હું માટીનો જાયો
મ્હેંકાતી માટી શ્વસનારો
માટીના ખોળે વસનારો
માટી ચાખું, માટી પીઉં
માટી પ્હેરું ઓઢું
સાવ અચાનક સીમને મારી
એરુ જેવી સડક આભડી
લોક આભડ્યાં
યંત્ર આભડ્યાં
શ્હેર આભડ્યાં સૌને!
ગામ નગરનો નિર્વાસિત હું
આજે પાછો અરણ્યવાસી
જંગલ મારી માતા જંગલ મારો શ્વાસ
હું ઓગળતો વૃક્ષો ને વેલીમાં—
વૃક્ષોની ડેલીમાં.
હું ગટગટ પીઉં ઝરણાં નદીઓ
ખાઈ જાઉં છુ સદીઓ.
હું પથ્થરયુગનું પીળું પીળું ઘાસ
અણુયુગનો ફળફળતો નિશ્વાસ
હું પંખીનો માળો બનવા વનમાં આવ્યો,
જંગલ ઉડતાં આવી મુજને ચાખે
પડાવ નાખે
કોયલ કાબર લેલાં દૈયડ કપોત-કબૂતર કાગ
અહીં તો એના રડ્યાખડ્યા છે રાગ
દેવચકલીઓ લક્કડખોદો સમડી ગીધ ને શકરો બાજ
તેતર બગલાં ઘૂવડ ચીબરી ખરગોશોનું રાજ
જનમ જનમથી જંગલ વચ્ચે
સમય વૃક્ષની નીચે
ઊભો ઊભો હું પલળું છું
અજવાળાનાં પગલાં સૂંઘે અંધકારનો વાઘ
છૂપાવી ઊભાં છે વૃક્ષા જનમજનમની આગ
વર્તમાનની ધ્વજાપતાકા લહેરાતી પર્ણોમાં
સદીઓના સરવાળા મળતા નદીઓના ચરણોમાં
કણ્વાશ્રમની દંતકથાઓ મળતી રહે હરણોમાં
જંગલ જોવા મળતું મુજને હજ્જારો વર્ણોમાં!
પંખી થઈને વૃક્ષે વૃક્ષે ઊડે છે એ કોણ!
છાયાનો આભાસ બનીને
જળને તળિયે બૂડે છે એ કોણ?
ઉનાળામાં આગ વરસતી વર્ષાકાળે મેઘ
ખંડેરોમાં હજી ચળકતી દેખું તાતી તેગ
રાત પડે સંભળાતા પાછા અસવારોના વેગ!
ઓ જંગલદેવ!
દેવને દવની ઇચ્છા
ભડભડ લાગે આગ, આગમાં બળતી કોની જાત?
પહાડો ઉપર જૌહર કરતી રાત!
મારી ભીતર બળી રહી છે રાતી ચટ્ટક વાત
બળી રહ્યાં પાતાળો સાત!
આ ઉમરા ઊંચા રાજમહેલ છે
વૃક્ષો છે પ્રાસાદો
ફૂલ ભરેલી વલ્લરીઓ સુન્દરીઓ
પ્હાડે પ્હાડે મેદાનોમાં
જંગલ નામે શહેર વસ્યું છે સૈકાં જૂનું
સૂનું સૂનું!
વનકન્યાઓ ફરવા નીકળે ફૂલો પહેરી
શ્વાસોથી ભીંજેલા વનમાં
ચાંદરણાંએ લીધી ઘેરી
દેવોએ પણ ઊંચા થઈને દેખી –
કોક દીસે દમયંતી જેવી
કોક વળી પાંચાલી
કોક શ્યામળી કોક વીજળી
ક્યાંક ઉર્વશી શકુન્તલાઓ મળશે
જંગલને બેહોશ કરી કન્યાઓ પાછી વળશે
અજવાળાના કાંઠે ઊભી અંધકારને મળશે
સવાર થશે તે ઊંડાણોમાં
સમય સાથરે ઢળશે
સૂનકારનો સાપ બધાંનો ચોકી પહેરો ભરશે.
આ રાતી રાતી ભોંય
તે પર પડતી કાળી ભૂરી છાંય
શૃંગો ઉપર શ્યામવાદળી ઢોળાવો પર રાતું
જંગલ સાંજે ફરફરતા કોઈ રુમાલ જેવું વાતું
ચાંદનીએ ભીંજાતું...
કેસૂડાં થકી કેસરી વળી શીમળાથી કૈં લાલ
ફૂલો ફળતાં ફરી વળે જંગલ ઉપર વ્હાલ
સૂનકાર લાગવા છતાં
અશાન્ત છે આ અરણ્ય આમ તો
એની ભીતરમાં તો
માણસ ડૂબ્યાં
યુદ્ધો ડૂબ્યાં
દરિયા ડૂબ્યા!
એક માણસથી વિશેષ કશું જ નથી આ રાન
લાગે તદ્દન અભાન
પણ
હજારો ક્ષણો ગર્ભાધાનની સંગ્રહી બેઠું છે.
ગર્ભવતી હવાઓ વાય
છાયાઓ જાંબુડી થાય
અરણ્ય એટલે નિકટતા
નરી ખચિતતા!
આદિમ જળની ફેલાયેલી જાળ
જળને જીવતું રાખી રહી શેવાળ
છદ્મવેશમાં ફરતો પ્રાગૈતિહાસિક કાળ!
વૈદર્ભીનેે છોડી અહીંથી નળ ગયો છે
ટળવળતી એ પળ તો જુઓ
સ્વર્ણમૃગના છળથી બીને
તીવ્રગતિએ વહી રહેલું જળ તો જુઓ!
લાક્ષાગૃહનું કાળું કાળું સ્થળ તો જુઓ
જંગલ વચ્ચે સમય રચેલાં છળ તો જુઓ!
જળને વેશે મૂળને જઈને મળતું કોણ?
ફૂલો રૂપે ડાળે ડાળે ફળતું કોણ?
રંગો થઈને દિવસ રાતમાં ભળતું કોણ?
લીલાપીળા દિવસો ને કાળી ધોળી રાત
માંડી બેઠો માનવી અનંતકાળની વાત
ચરણો તો ચાલી જતાં પડી રહે છે ભાત