ગુજરાતી સાહિત્યકોશ ખંડ ૩/અનુક્રમ/ય/યોગદર્શન

યોગદર્શન : ભારતનાં છ પ્રાચીન આસ્તિક દર્શનો પૈકીનું એક દર્શન. ઘણી વખત સાંખ્ય-યોગ એ રીતે વિદ્વાનો સમવેત ઉલ્લેખ કરે છે, ‘સાંખ્યદ્વય’ કહેવામાં આવે ત્યારે સાંખ્ય અને યોગ એવો અર્થ સમજવાનો છે. સાંખ્યમાં પ્રાધાન્ય તાત્ત્વિક સિદ્ધાન્તોનું છે, યોગમાં યૌગિક પ્રક્રિયાઓનું. આ દર્શનનો વિકાસ કેટલેક અંશે સાંખ્યના સહાયક કે પૂરક દર્શન તરીકે થયો છે. ઋષિઓએ જે સત્યો અને તત્ત્વોનો સ્વાનુભાવ કર્યો તેનું જ્ઞાન યોગદર્શનમાં આપ્યું છે. આ શાસ્ત્રનો પ્રથમ સૂત્રગ્રન્થ પતંજલિનો ‘યોગશાસ્ત્ર’ છે. એ ‘પાતંજલિયોગ’થી પણ ઓળખાય છે. તેના ચાર વિભાગ છે : સમાધિપાદ, સાધનપાદ, વિભૂતિપાદ અને કૈવલ્યપાદ. તેના પર એક સમર્થ “વ્યાસભાષ્ય” મળી આવે છે, પણ આ વ્યાસ વેદવ્યાસ નથી. યોગદર્શન મનની એકાગ્રતા અને શિસ્તને તેનો આધાર માને છે. સંઘર્ષમય અને કલંકિત દોષોનો નાશ એમાં જરૂરી છે અને એ માટે યોગ સિવાય અન્ય માર્ગ નથી. યોગ માને છે કે કર્મ, મનની શિસ્ત અને ભક્તિયુક્ત સાધનામાં છે. યોગ એટલે ચિત્તવૃત્તિનો નિરોધ. એ પાંચ પ્રકારના ક્લેશોને દૂર કરવાની જવાબદારી સ્વીકારે છે. સંપ્રજ્ઞાત યોગ એટલે સગુણનું ધ્યાન અને અસંપ્રજ્ઞાત યોગ એટલે નિર્ગુણનું ધ્યાન. તેમાં છેલ્લો તબક્કો અતિક્રાન્તભાવનીય છે. જેમાં યોગી ધર્મમેધ બને છે. આ પછી યોગીના અભ્યાસ વૈરાગ્ય, યમ-નિયમ, નીતિ ધર્માચરણ વગેરેની ચર્ચા વિગતે કરી છે. અષ્ટાંગયોગ દ્વારા યોગકળાની મીમાંસા કરી છે. આ કળાનાં આઠ અંગો છે : યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધ્યાન, ધારણા અને સમાધિ. યોગીની પાત્રતા, તેનો ક્રમિક ઉત્કર્ષ અને સમાધિની ચર્ચા અહીં પૂરતી વીગતે કરવામાં આવી છે. યોગીએ નૈતિક શિસ્ત ચુસ્તપણે પાળવાની છે. તેના યમો છે : અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ. તેના નિયમો છે શૌચ, સંતોષ, તપ, સ્વાધ્યાય. અને ઈશ્વર પ્રણિધાન યમ-નિયમોના પાલન તથા સફળતા માટે વધારાનાં નિયંત્રણો પણ સૂચવ્યાં છે. ઈશ્વર એ યોગને મતે એક એવો વિલક્ષણ આત્મા છે, જેને પાંચ આપત્તિઓ, ગુણ-દુર્ગુણ વગેરે સ્પર્શતાં નથી. ઈશ્વર એ પણ આમ એક વિશિષ્ટ આત્મા જ છે, છતાં સાધકનું યા યોગીનું ધ્યેય પ્રકૃતિથી મુક્ત થવાનું છે, ઈશ્વરના સાક્ષાત્કારનું નહીં ઈશ્વરનો ખ્યાલ દૈવી છે, તે છે કેન્દ્રસ્થાને, પરંતુ યોગમાં સેશ્વરવાદ અને નિરીશ્વરવાદની ભેદરેખા પાતળી છે. કૈવલ્ય અથવા એકલતા એ જ મોક્ષ અને એ જ યોગનું ધ્યેય છે. ર.બે.