26,604
edits
ચિત્રકૂટના ઘાટ પર/કાવ્યના સાટામાં ચુમ્બન!: Difference between revisions
ચિત્રકૂટના ઘાટ પર/કાવ્યના સાટામાં ચુમ્બન! (view source)
Revision as of 11:12, 24 July 2021
, 11:12, 24 July 2021no edit summary
KhyatiJoshi (talk | contribs) (Created page with "{{SetTitle}} {{Heading|કાવ્યના સાટામાં ચુમ્બન!}} {{Poem2Open}} સિદ્ધાર્થ’ જર્મન લેખક હરમ...") |
KhyatiJoshi (talk | contribs) No edit summary |
||
| Line 11: | Line 11: | ||
સિદ્ધાર્થે જવાબ આપ્યો :{{Poem2Close}} | સિદ્ધાર્થે જવાબ આપ્યો :{{Poem2Close}} | ||
હું રાહ જોઈ શકું છું. | '''હું રાહ જોઈ શકું છું.''' | ||
હું વિચાર કરી શકું છું. | '''હું વિચાર કરી શકું છું.''' | ||
હું ઉપવાસ કરી શકું છું. | '''હું ઉપવાસ કરી શકું છું.''' | ||
{{Poem2Open}}પણ આટલી વસ્તુ જ પર્યાપ્ત નહોતી, પ્રેમની કલામાં કમલાનો શિષ્ય બનવા માટે. | {{Poem2Open}}પણ આટલી વસ્તુ જ પર્યાપ્ત નહોતી, પ્રેમની કલામાં કમલાનો શિષ્ય બનવા માટે. | ||
| Line 23: | Line 23: | ||
“કંઈ નહીં, પણ હા, હું કવિતા રચી શકું છું. કમલા, તું મને કાવ્યના સાટામાં ચુંબન આપીશ?” | “કંઈ નહીં, પણ હા, હું કવિતા રચી શકું છું. કમલા, તું મને કાવ્યના સાટામાં ચુંબન આપીશ?” | ||
(Will you give me a kiss for a poem?) | <big>(Will you give me a kiss for a poem?)</big> | ||
નવલકથા વાંચતાં વાંચતાં આ પ્રસંગ આવતાં જરા થંભી જવાયું હતું. ‘A Kiss for a poem?’ – કાવ્યના સાટામાં ચુંબન? કેટલો મોટો ઉપહાર માગ્યો હતો સિદ્ધાર્થે કમલા પાસેથી? કમલાએ કાવ્યના સાટામાં ચુમ્બન આપવાની હા પાડી, શરત એટલી હતી કે એ કાવ્ય એને પસંદ આવવું જોઈએ. સિદ્ધાર્થે શીઘ્ર કવિતા રચી દીધી :{{Poem2Close}} | નવલકથા વાંચતાં વાંચતાં આ પ્રસંગ આવતાં જરા થંભી જવાયું હતું. ‘A Kiss for a poem?’ – કાવ્યના સાટામાં ચુંબન? કેટલો મોટો ઉપહાર માગ્યો હતો સિદ્ધાર્થે કમલા પાસેથી? કમલાએ કાવ્યના સાટામાં ચુમ્બન આપવાની હા પાડી, શરત એટલી હતી કે એ કાવ્ય એને પસંદ આવવું જોઈએ. સિદ્ધાર્થે શીઘ્ર કવિતા રચી દીધી :{{Poem2Close}} | ||
<poem> | |||
<big>'''Into her grove went the fair Kamala,'''</big> | <big>'''Into her grove went the fair Kamala,'''</big> | ||
<big>'''At the entrance of the grove stood the brown'''</big> | <big>'''At the entrance of the grove stood the brown'''</big> | ||
| Line 35: | Line 36: | ||
<big>'''Better, thought the young Samana'''</big> | <big>'''Better, thought the young Samana'''</big> | ||
<big>'''To make sacrifices to the fair Kamala'''</big> | <big>'''To make sacrifices to the fair Kamala'''</big> | ||
<big>'''Than to offer sacrifies to the gods.'''</big> | <big>'''Than to offer sacrifies to the gods.'''</big></poem> | ||
{{Poem2Open}}પ્રતિભાવમાં કમલાએ તાલીઓ બજાવી અને એનાં કંકણ રણકી ઊઠ્યાં. એણે કહ્યું, “તારી કવિતા ઘણી સરસ છે અને એ માટે તેને ચૂમવામાં કશું ગુમાવવાનું નથી.” | {{Poem2Open}}પ્રતિભાવમાં કમલાએ તાલીઓ બજાવી અને એનાં કંકણ રણકી ઊઠ્યાં. એણે કહ્યું, “તારી કવિતા ઘણી સરસ છે અને એ માટે તેને ચૂમવામાં કશું ગુમાવવાનું નથી.” | ||
| Line 43: | Line 44: | ||
કમલાના રતુંબડા હોઠ પર સિદ્ધાર્થે પોતાના હોઠ મૂક્યા અને પ્રણય કલાવિશારદ કમલાનું એક ચુમ્બન પામતાં જ મુગ્ધ સિદ્ધાર્થ અંદરબહાર અવળસવળ થઈ ગયો. જીવનની એક નવી જ અભિજ્ઞતા એને મળી. હવે પછી હરમાન હેસ્સેના શબ્દો જ કામ લાગશે : | કમલાના રતુંબડા હોઠ પર સિદ્ધાર્થે પોતાના હોઠ મૂક્યા અને પ્રણય કલાવિશારદ કમલાનું એક ચુમ્બન પામતાં જ મુગ્ધ સિદ્ધાર્થ અંદરબહાર અવળસવળ થઈ ગયો. જીવનની એક નવી જ અભિજ્ઞતા એને મળી. હવે પછી હરમાન હેસ્સેના શબ્દો જ કામ લાગશે : | ||
Kamala kissed him deeply, and to Siddhartha’s great astonishment he felt how much she taught him, how clear she was, how she mastered him, repulsed him, and how after this long kiss, a series of other kisses, all different, awaited him… At that moment he was like a child astonished at the fullness of knowledge and learning which unfolded itself before his eyes… | <big>Kamala kissed him deeply, and to Siddhartha’s great astonishment he felt how much she taught him, how clear she was, how she mastered him, repulsed him, and how after this long kiss, a series of other kisses, all different, awaited him… At that moment he was like a child astonished at the fullness of knowledge and learning which unfolded itself before his eyes…</big> | ||
માર્લોના ફાઉસ્ટે પોતાનો આત્મા શેતાનને વેચીને જ્યારે હેલનની માગણી કરી અને હેલન આવીને ઊભી રહી ત્યારે ફાઉસ્ટ બોલી ઊઠેલોઃ | માર્લોના ફાઉસ્ટે પોતાનો આત્મા શેતાનને વેચીને જ્યારે હેલનની માગણી કરી અને હેલન આવીને ઊભી રહી ત્યારે ફાઉસ્ટ બોલી ઊઠેલોઃ | ||
Sweet Helen, Make me immortal with a kiss. | <big>Sweet Helen, Make me immortal with a kiss.</big> | ||
એક ચુમ્બન કરી તું મને અમર બનાવી દે. | એક ચુમ્બન કરી તું મને અમર બનાવી દે. | ||
| Line 55: | Line 56: | ||
આ ‘સિદ્ધાર્થ’ કૃતિ ઉપરથી એક સુંદર ફિલ્મ અંગ્રેજીમાં ઊતરી છે. કોનરેડ રુક્સ દિગ્દર્શિત એ ફિલ્મમાં સીમી ગરેવાલે કમલાની મોહક ભૂમિકા કરેલી છે. થોડાં વર્ષ ઉપરની જ વાત છે. | આ ‘સિદ્ધાર્થ’ કૃતિ ઉપરથી એક સુંદર ફિલ્મ અંગ્રેજીમાં ઊતરી છે. કોનરેડ રુક્સ દિગ્દર્શિત એ ફિલ્મમાં સીમી ગરેવાલે કમલાની મોહક ભૂમિકા કરેલી છે. થોડાં વર્ષ ઉપરની જ વાત છે. | ||
હું આ બધી લાંબી ભૂમિકા તો એટલા માટે કરી રહ્યો છું કે એક કાવ્ય શું અને કેટલું કહી શકે તે કહેવા. આજના જમાનામાં એક કાવ્યની કેટલી શક્તિ? કેટલી ઉપયોગિતા? કાવ્ય વાંચવાની જરૂર ખરી? કાવ્ય રચવાની જરૂર ખરી? કેટલા કવિઓ કાવ્ય રચતાં રચતાં ફના થઈ ગયા છે? કવિતા એમને માટે ધર્મ, પંથ, ઈશ્વર જે કહો તે, અને છતાં ઓડેન જેના કવિને જ કહેવું પડે : Poetry can make nothing happen. કાવ્યથી શેક્યો પાપડ પણ ભાંગી શકાય નહીં. છતાં હજારો વરસથી કવિતા રચાતી આવે છે, વંચાતી આવે છે. ભલે અલ્પસંખ્ય લોકોમાં પણ એ અલ્પસંખ્ય લોકો ભાષાની, સંવેદનાની સૂક્ષ્મતાને જાળવી રહ્યા છે. | હું આ બધી લાંબી ભૂમિકા તો એટલા માટે કરી રહ્યો છું કે એક કાવ્ય શું અને કેટલું કહી શકે તે કહેવા. આજના જમાનામાં એક કાવ્યની કેટલી શક્તિ? કેટલી ઉપયોગિતા? કાવ્ય વાંચવાની જરૂર ખરી? કાવ્ય રચવાની જરૂર ખરી? કેટલા કવિઓ કાવ્ય રચતાં રચતાં ફના થઈ ગયા છે? કવિતા એમને માટે ધર્મ, પંથ, ઈશ્વર જે કહો તે, અને છતાં ઓડેન જેના કવિને જ કહેવું પડે : <big>Poetry can make nothing happen.</big> કાવ્યથી શેક્યો પાપડ પણ ભાંગી શકાય નહીં. છતાં હજારો વરસથી કવિતા રચાતી આવે છે, વંચાતી આવે છે. ભલે અલ્પસંખ્ય લોકોમાં પણ એ અલ્પસંખ્ય લોકો ભાષાની, સંવેદનાની સૂક્ષ્મતાને જાળવી રહ્યા છે. | ||
આવું એક અલ્પસંખ્ય લોકો-રસિકોનું એક ભાવકવૃન્દ દર મંગળવારે ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ ભવનમાં છેલ્લા એક વરસથી કવિ નિરંજન ભગતને કવિતા વિષે બોલતા સાંભળવા આવે છે. આ મહાનગરની પચ્ચીસ લાખની વસતીમાં માત્ર પચ્ચીસ કાવ્યપ્રેમીઓનું મળવું એ પણ એક ઘટના છે. આશ્ચર્ય એ છે કે, એમાં ભાષાસાહિત્યના રૂઢ પ્રોફેસરો ભાગ્યે જ આવતા હોય છે. તરુણો ઘણા છે. વેપાર વ્યવસાયમાં પડેલા શ્રી દિનેશ દલાલ જેવા તો હોય, કાવ્યરસિક ગૃહિણીઓ પણ હોય, મંગળવારે સાંજે છ વાગ્યે એટલે નિરંજન ભગતની વાણી વહેતી થાય. | આવું એક અલ્પસંખ્ય લોકો-રસિકોનું એક ભાવકવૃન્દ દર મંગળવારે ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ ભવનમાં છેલ્લા એક વરસથી કવિ નિરંજન ભગતને કવિતા વિષે બોલતા સાંભળવા આવે છે. આ મહાનગરની પચ્ચીસ લાખની વસતીમાં માત્ર પચ્ચીસ કાવ્યપ્રેમીઓનું મળવું એ પણ એક ઘટના છે. આશ્ચર્ય એ છે કે, એમાં ભાષાસાહિત્યના રૂઢ પ્રોફેસરો ભાગ્યે જ આવતા હોય છે. તરુણો ઘણા છે. વેપાર વ્યવસાયમાં પડેલા શ્રી દિનેશ દલાલ જેવા તો હોય, કાવ્યરસિક ગૃહિણીઓ પણ હોય, મંગળવારે સાંજે છ વાગ્યે એટલે નિરંજન ભગતની વાણી વહેતી થાય. | ||
| Line 65: | Line 66: | ||
સ્વર્ગ કેટલે ઊંચે? અને મારો હાથ? માનવની લઘુ-સીમિત શક્તિ અને બીજી બાજુ અનંત વિશ્વ. આ બે વચ્ચેના વિરોધની એક અલંકાર વિનાની સાદી પંક્તિમાં કેવી સચોટ અભિવ્યક્તિ છે! સાફોની કવિતામાંથી વિરહની વેદના ટપક્યા કરે છે, આજે બે-અઢી હજાર વરસથી. કદાચ એટલાં જ વર્ષનો અંતરાલ પાર કરી એક બીજા કવિની વાણી પહોંચી હતી એ પહેલાંના એક મંગળવારે. લેટિન કવિ કાતુલ્લુસની. એની એક લઘુ કવિતા હતી :{{Poem2Close}} | સ્વર્ગ કેટલે ઊંચે? અને મારો હાથ? માનવની લઘુ-સીમિત શક્તિ અને બીજી બાજુ અનંત વિશ્વ. આ બે વચ્ચેના વિરોધની એક અલંકાર વિનાની સાદી પંક્તિમાં કેવી સચોટ અભિવ્યક્તિ છે! સાફોની કવિતામાંથી વિરહની વેદના ટપક્યા કરે છે, આજે બે-અઢી હજાર વરસથી. કદાચ એટલાં જ વર્ષનો અંતરાલ પાર કરી એક બીજા કવિની વાણી પહોંચી હતી એ પહેલાંના એક મંગળવારે. લેટિન કવિ કાતુલ્લુસની. એની એક લઘુ કવિતા હતી :{{Poem2Close}} | ||
હું ચાહું છું | '''હું ચાહું છું''' | ||
અને હું ધિક્કારું છું. | '''અને હું ધિક્કારું છું.''' | ||
તમે કહેશો એ કેવી રીતે બને? | '''તમે કહેશો એ કેવી રીતે બને?''' | ||
હું એ જાણતો નથી, પણ એની વ્યથા જાણું છું. | '''હું એ જાણતો નથી, પણ એની વ્યથા જાણું છું.''' | ||
{{Poem2Open}}વ્યથા. agony એનો અંગ્રેજી પર્યાય છે, પણ એ માટે મૂળ લેટિનમાં જે શબ્દ છે તેનું ચિત્ર તો કંપાવી દે તેવું છે : એક વ્યક્તિને સજારૂપે, એનો એક હાથ એક દિશામાં જતા ઘોડા સાથે અને બીજો હાથ બીજી દિશામાં જતા ઘોડા સાથે બાંધી – એ બન્ને ઘોડાને બે વિરુદ્ધ દિશામાં દોડાવવામાં આવે. ‘ક્રોસ’નો પર્યાયવાચી એ શબ્દ, અંગ્રેજી ‘એગની’ કે ‘વ્યથા’માં એની તીવ્રતા ક્યાંથી? બે વિરોધીભાવો વચ્ચે રહેંસાતા કવિની આ કવિતા ક્યારેક આપણે આપણા જીવનમાં નથી અનુભવતા? કાવ્ય આપણી સંવેદનાનો વિસ્તાર લાધે છે. આપણી ચેતનાને સમૃદ્ધ કરે છે. કવિતા ન રચાતી હોત તો, સુંદર શું એ કદાચ ન જાણવા પામત. કવિતા ન રચાતી હોત તો, પ્રેમ શું એ કદાચ ન અનુભવી શકત. જૈવ આકર્ષણ – નર અને નારી વચ્ચેનું આકર્ષણ – એ પ્રેમ નથી જ નથી. પ્રેમ જુદી જ ચીજ છે એ કવિતા કહે છે. એ ચૂપચાપ કહેતી હોય છે, ધૂમધડાકાથી નહીં. એનો અવાજ બહુસંખ્ય લોકોને સંભળાતો નથી, પણ એ બહુસંખ્ય લોકોની ભાષા છેવટે તો સંસ્કારાતી હોય છે કવિતાથી. એલિયટે એટલે તો કવિતાના સામાજિક પ્રયોજનની વાત કરી છે. | {{Poem2Open}}વ્યથા. agony એનો અંગ્રેજી પર્યાય છે, પણ એ માટે મૂળ લેટિનમાં જે શબ્દ છે તેનું ચિત્ર તો કંપાવી દે તેવું છે : એક વ્યક્તિને સજારૂપે, એનો એક હાથ એક દિશામાં જતા ઘોડા સાથે અને બીજો હાથ બીજી દિશામાં જતા ઘોડા સાથે બાંધી – એ બન્ને ઘોડાને બે વિરુદ્ધ દિશામાં દોડાવવામાં આવે. ‘ક્રોસ’નો પર્યાયવાચી એ શબ્દ, અંગ્રેજી ‘એગની’ કે ‘વ્યથા’માં એની તીવ્રતા ક્યાંથી? બે વિરોધીભાવો વચ્ચે રહેંસાતા કવિની આ કવિતા ક્યારેક આપણે આપણા જીવનમાં નથી અનુભવતા? કાવ્ય આપણી સંવેદનાનો વિસ્તાર લાધે છે. આપણી ચેતનાને સમૃદ્ધ કરે છે. કવિતા ન રચાતી હોત તો, સુંદર શું એ કદાચ ન જાણવા પામત. કવિતા ન રચાતી હોત તો, પ્રેમ શું એ કદાચ ન અનુભવી શકત. જૈવ આકર્ષણ – નર અને નારી વચ્ચેનું આકર્ષણ – એ પ્રેમ નથી જ નથી. પ્રેમ જુદી જ ચીજ છે એ કવિતા કહે છે. એ ચૂપચાપ કહેતી હોય છે, ધૂમધડાકાથી નહીં. એનો અવાજ બહુસંખ્ય લોકોને સંભળાતો નથી, પણ એ બહુસંખ્ય લોકોની ભાષા છેવટે તો સંસ્કારાતી હોય છે કવિતાથી. એલિયટે એટલે તો કવિતાના સામાજિક પ્રયોજનની વાત કરી છે. | ||
| Line 76: | Line 77: | ||
ભોળા સિદ્ધાર્થને કદાચ ખબર નહીં હોય, છતાં પોતાને આવડતી આ એક જે કલા, એની વાત કરી કલાકોવિદ રૂપસુંદરી કમલાને એક અકિંચન તપસ્વીએ લાગલો જ પ્રશ્ન કરેલો : | ભોળા સિદ્ધાર્થને કદાચ ખબર નહીં હોય, છતાં પોતાને આવડતી આ એક જે કલા, એની વાત કરી કલાકોવિદ રૂપસુંદરી કમલાને એક અકિંચન તપસ્વીએ લાગલો જ પ્રશ્ન કરેલો : | ||
Will you give me a kiss for a poem? | <big>Will you give me a kiss for a poem?</big> | ||
એક ચુમ્બનમાં કેટલું બધું હોઈ શકે, એની સિદ્ધાર્થને આ પહેલાં ક્યાં ખબર હતી? કવિતાએ એને એનું ચુમ્બન રળી આપ્યું. એ ચુમ્બને સિદ્ધાર્થને જીવનમાં અનંત સમૃદ્ધિની અભિજ્ઞતા આપી. કવિતાનું પણ એ જ કાર્ય છે.{{Poem2Close}} | એક ચુમ્બનમાં કેટલું બધું હોઈ શકે, એની સિદ્ધાર્થને આ પહેલાં ક્યાં ખબર હતી? કવિતાએ એને એનું ચુમ્બન રળી આપ્યું. એ ચુમ્બને સિદ્ધાર્થને જીવનમાં અનંત સમૃદ્ધિની અભિજ્ઞતા આપી. કવિતાનું પણ એ જ કાર્ય છે.{{Poem2Close}} | ||
[૨૮-૫-૮૯] | {{Right|[૨૮-૫-૮૯]}} | ||