ભારતીયકથાવિશ્વ-૫/ભારતીયકથાવિશ્વ૫: Difference between revisions

== ત્રિપુરાની પ્રદેશની લોકકથાઓ ==

=== સાત બાળકોની મા ===

એકસો છવ્વીસ છાપરાંવાળા ગામના પુરોહિતને પોતાની તો બે જ દીકરીઓ હતી. તેમની મા બંનેને નાનપણમાં જ નમાયી બનાવીને મૃત્યુ પામી હતી. સાવકી મા આ દીકરીઓને સારી રીતે ન રાખે એમ માનીને પુરોહિતે ફરી લગ્ન  કર્યું ન હતું. બધું જ ઘરકામ તે જાતે કરતો હતો, આમ જ તેમનું જીવન પસાર થવા માંડ્યું. દિવસો વીતતા ગયા.  

હવે તે કન્યાઓ ઓઢણી પહેરવી પડે એટલી મોટી થઈ. ઘરકામની બધી જવાબદારી બંને બહેનોએ ઉપાડી લીધી. પુરોહિતને હવે લાકડાં એકઠાં કરવા પડતાં ન હતાં એટલે તે એક ગામથી બીજે ગામ ફરતો રહેતો હતો.  

આમતેમ ફાંફાં મારતાં મારતાં તેઓ પેલા ઝરણા પાસે આવી ગયાં. પુરોહિતે એ ઝરણામાં અજગરનું માથું ફેંકી દીધું હતું. ઝરણાની બંને બાજુએ અનેક પુષ્પો ખીલ્યાં હતાં. નાની બહેન લાલચ રોકી ન શકી પણ જ્યાં તેણે અંબોડામાં ફૂલ નાંખ્યું ત્યાં તે કરમાઈ ગયું. તેણે ફરી ફૂલ નાખી જોયું. ફરી તરત કરમાઈ ગયું. મોટી બહેનને પણ નવાઈ લાગી, એણે ક્યારેય આવું જોયું નહોતું. તેણે પણ ફૂલ ચૂંટ્યું અને અચકાતાં અચકાતાં ફૂલ માથામાં નાંખ્યું પણ હવે ફૂલ કરમાયું નહીં. આની પાછળ કોઈક રહસ્ય હોવું જોઈએ. તેને લાગ્યું કે આ ઘટના અજગર સાથે સંકળાયેલી હોવી જોઈએ. તેણે નાની બહેનને કહ્યું કે તું અહીં ઊભી રહે, હું પાણીમાં ઊતરું છું. ઝરણામાં ઊતરીને મોટી બહેન ગાવા લાગી.  

ઝરણાને કાંઠે જેટલી કળીઓ હતી તે તેના ગીત સાથે ખીલવા લાગી. પાણી પણ વધવા લાગ્યું, પગની ઘૂંટી સુધી જે પાણી હતું તે તેની કમરે જઈ પહોંચ્યું. તે ગીત ગાતી રહી અને પાણી તેની ગરદન સુધી જઈ પહોંચ્યું. નાની બહેન ગભરાઈ ગઈ. તેણે બૂમ પાડી, ‘બહેન, આવતી રહે, તારા વિના હું કોની સાથે રહીશ?’

જો હું રાજાની રાણી ના બનું તો હું સ્ત્રી શાની?  

જો હું સાત બાળકની મા ના બનું તો હું સ્ત્રી શાની?’

આ શબ્દો બોલીને મોટી બહેન પાણીમાં ડૂબી ગઈ. તેણે પાણીની નીચે એક મોટો મહેલ જોયો. તેના દરવાજે તેનો અજગર પતિ માનવદેહે તેની રાહ જોતો ઊભો હતો. બંને એકબીજાને મળીને ખૂબ જ આનંદિત થયા.

નાની બહેન મોટી બહેને કહેલા માર્ગે ચાલી નીકળી. તે ખૂબ ખૂબ ચાલી ત્યારે છેવટે સાત શાખાઓવાળું વડનું મોટું ઝાડ આવ્યું. તે રેંટિયો કાંતતાં કાંતતાં ગાતી હતી. એક વાર રાજાના સિપાઈઓ શિકાર કરવા ત્યાંથી પસાર થતા હતા. તેમણે રેંટિયો કાંતતી અને ગીતો ગાતી તે કન્યા જોઈ. તેમને નવાઈ લાગી, તેમણે તેને બહુ પ્રશ્ન પૂછ્યા, પણ કશો ઉત્તર મળ્યો નહીં, તે વધુ ને વધુ કાંતતી ગઈ.

જો હું રાજાની રાણી ના બનું તો હું સ્ત્રી શાની?

જો હું સાત બાળકની માતા ના બનું તો હું સ્ત્રી શાની?

હવે તે કન્યા બોલી, ‘હા-મહારાજ, કેમ નહીં બનું?’

‘તો તું ઝાડ પરથી નીચે ઊતર અને હું તને મારી રાણી બનાવીશ.’ તેણે પોતાના મહેલમાંથી દરબારી પોશાક લાવવા માણસોને કહ્યું. તે કન્યા નીચે ઊતરી. રાજાએ તેની સાથે લગ્ન  કર્યું અને પછી તેને મહેલમાં લઈ ગયો. હવે પુરોહિતની નાની દીકરી રાણી બની. રાજા રાણી સાથે ખૂબ ખૂબ આનંદમાં રહેવા લાગ્યો. તેને બીજી સાત રાણીઓ હતી. કોઈ રાણીને સંતાન ન હતાં. રાજા એ કારણે ખૂબ જ દુ:ખી અને ઉદાસ રહેતો હતો. પુરોહિતની નાની દીકરીને બીજી બધી રાણીઓ કરતાં તે વધુ ચાહતો હતો અને એ કારણે બધી રાણીઓને અદેખાઈ આવી.  

હવે પેલી રાણીઓને શિક્ષા કરવાનો સમય આવ્યો. રાજાએ જમીનમાં મોટો ખાડો ખોદાવ્યો અને ત્યાં કાંટા પથરાવ્યા. નાની રાણીને હેરાન કરનારી સાતે અદેખી રાણીઓને એ ખાડામાં નખાવી દીધી, અને માટી વડે ખાડો પુરાવી દીધો. નિર્દય રાણીઓને તેમનો બદલો મળી ગયો.  

રાજા, રાણી અને બાળકો પછી સુખે રહેવાં લાગ્યાં.  

=== સાત બળવાન પુત્રો ===

બહુ પ્રાચીન કાળમાં એક ખૂબ જ બળવાન માણસ હતો. તેને સાત દીકરા. બધા જ દીકરા દેખાવે તેમના પિતા જેવા અને હતા પણ એવા જ જોરાવર. તે પ્રદેશના રાજા પાસે એક જાદુઈ ઝાડ હતું. તેણે ઢંઢેરો પીટાવ્યો હતો કે જે કોઈ એક જ ઝાટકે અને એક જ શ્વાસે આ ઝાડના બે કટકા કરી નાખશે તેને હું મારું અડધું રાજ આપીશ. તે માણસના કાને રાજાના આ પડકારની વાત આવી અને તેણે વિચાર્ગયું, હું જ્યારે જંગલમાં દૂર દૂર જાઉં છું ત્યારે મોટા મોટા ઝાડ એક જ ઝાટકે પાડી નાખું છું. આ રાજાનું ઝાડ કંઈ જંગલનાં ઝાડ કરતાં તો મોટું નહીં હોય. જો ભાગ્યની કૃપા હશે તો હું એ જાદુઈ ઝાડ એક ઝાટકે જમીનદોસ્ત કરી નાખીશ, અને અડધા રાજ્યનો માલિક બનીશ. જો હું રાજા ન બનું તો કંઈ નહીં, હું જમીનદારની જેમ લહેરથી તો રહીશ.

આમ વિચારીને તે રાજમહેલમાં ગયો અને તેણે જાદુઈ ઝાડ જોયું. તે કંઈ બહુ મોટું ન હતું, તે તો કોઈ ફૂલના છોડ જેટલું હતું અને માણસની ઊંચાઈ કરતાં વધારે ઊંચું પણ ન હતું, માત્ર થડ જ ઊભું દેખાતું હતું.  

રાજાએ પછી પોતાના બધા દરબારીઓને બોલાવ્યા અને તે માણસની દરખાસ્ત જણાવી. તેમણે પણ તે માણસને રાજાની શરત વિગતે જણાવી. તે માણસે ઝાડ કાપવાની મંજૂરી માગી, રાજાએ તે આપી.  

તેણે નવાં કપડાં પહેર્યાં, કુહાડીની ધાર કાઢી અને અવારનવાર તેની તીક્ષ્ણતાની ખાતરી કરી. પછી એકી શ્વાસે જાદુઈ ઝાડ પર કુહાડી ઝીંકી પણ નવાઈની વાત, તે ઝાડ પર એકે ઉઝરડોય પાડી ન શક્યો. માત્ર કુહાડીની સાવ આછી છાપ જોઈ શકાતી હતી. પછી તેણે રાજાને કહ્યું, ‘મહારાજ, મારામાં જેટલી શક્તિ હતી તે વડે મેં પ્રયત્ન કર્યો પણ દેવતાઓ મને છેતરી ગયા, હું નિષ્ફ્ળ નીવડ્યો. આ દિવ્ય છેતરપિંડીમાંથી જ્યાં સુધી હું બહાર ન આવું ત્યાં સુધી હું તમારો દાસ રહીશ. આજ્ઞા કરો.’

તેમણે પણ સાત ભાઈઓને શાપ્યા, ‘જાઓ તમારા સાહસમાં ફત્તેહ નહીં મળે.’  

આમ આ સાતે ભાઈઓએ રસ્તામાં જે જે મળ્યા તેમનું નુકસાન  કર્યું, તેમને માર માર્યો અને બદલામાં બધાએ તેમને શાપ આપ્યો. તેમના પ્રવાસ દરમિયાન ઘણા લોકોને દુ:ખી કર્યા, તેમને યાતના આપી અને એમ કરતાં કરતાં જ્યાં નાગરાજ રહેતા હતા તે ટેકરી પર જઈ પહોંચ્યા. નાગરાજની ગુફાના રસ્તે આવેલા એક મકાનમાં રાક્ષસ રહેતો હતો. તેઓ જ્યારે ત્યાં પહોંચ્યા ત્યારે રાત પડી ગઈ હતી. સૂતાં પહેલાં તેઓ ખાવાનું શોધવા માગતા હતા, એટલે આરામ કરવા એક નિર્જન મકાનમાં પ્રવેશ્યા, ત્યાં તેમણે રાંધવાની વ્યવસ્થા કરવા માંડી. ચૂલો સળગાવવાના સમયે તેમણે દૂર એક ઝૂંપડી જોઈ. તેમણે સૌથી નાના ભાઈને તે ઝૂંપડીમાંથી દેવતા લઈ આવવા કહ્યું.  

રાજાએ કવૈકેન્દ્રરૈસાની વિનંતી માન્ય રાખી અને બધા કેદીઓને છોડી મૂક્યા. બધાએ કવૈકેન્દ્રરૈસાને ખૂબ ખૂબ આશીર્વાદ આપ્યા.  

કવૈકેન્દ્રરૈસા પોતાના પિતાને લઈને ઘેર આવ્યો. તેની મા આટલા બધા લાંબા સમયે પોતાનાં ખોવાઈ ગયેલાં કુુટુંબીજનોને મળીને ખૂબ રાજી થઈ, પછી બધા નિરાંતે રહેવા લાગ્યા.  

=== નુવઈની કથા ===

{{Poem2Open}}

=== તેન્તેન્યાની કથા ===

તેન્તેન્યા નામનો એક ગરીબ પણ બહાદુર અને બુદ્ધિશાળી યુવાન તેની મા સાથે અને પત્ની સાથે રહેતો હતો. પડોશમાં જ જલ જસલાગ અને તેના ચાર ભાઈઓ તેમની મા સાથે અને પત્નીઓ સાથે રહેતા હતા. તેઓ લોભિયા હતા અને મૂરખ પણ કશાય કારણ વિના આ બંને પડોશીઓ વચ્ચે સંબંધો સારા ન હતા. એક દિવસ નાની સરખી વાતમાં આ ભાઈઓએ એનું અપમાન કર્યું, એટલે તેન્તેન્યાએ એ અપમાનનો બદલો લેવાનું નક્કી કર્યું પણ કેવી રીતે બદલો લેવો તે જાણતો ન હતો. એક દિવસ એક તક ઊભી થઈ.  

તે દિવસે તળાવ પાસે આવેલા બજારમાં તે ગયો અને ત્યાં તેણે કેટલાક દેડકા ડ્રાઉં ડ્રાઉં કરતા જોયા. તેણે ધારી લીધું કે હવે વરસાદ આવશે, અને જોગાનુજોગ આકાશના છેડે કાળાં વાદળ ઊમટ્યાં. તેન્તેન્યાને નવાઈ લાગી કે હવે વરસાદ પડશે તેની જાણ અગાઉથી દેડકાઓને કેવી રીતે થતી હશે? તેમનામાં કોઈ અસામાન્ય શક્તિ હોવી જોઈએ. ‘જો હું તેમને રાંધીને ખાઉં’ તો મારામાં પણ એવી શક્તિ આવે. એટલે તેણે પોતાની થેલીમાં થોડા દેડકા મૂક્યા અને તે ઘેર ગયો. ઘેર તેની પત્ની ન હતી, જ્યારે તક મળે ત્યારે પિયર જવાની તેને આદત હતી. તેણે માને કહ્યું, ‘મા-મા, મને આ દેડકા રાંધી આપ.’ તેની મા તો આભી જ બની ગઈ, ‘અરે, હજુ સુધી તો કોઈએ દેડકા રાંધ્યા નથી.’

‘હું તમારા હાથપગ બાંધીને નદીમાં પધરાવી દઈશ, મને બાંધ્યો હતો તેવી રીતે.’  

બીજે દિવસે તેન્તેન્યાએ પાંચેય ભાઈઓને હાથપગ બાંધીને નદીમાં પધરાવી દીધા.

== બુંદેલખંડની લોકકથાઓ ==

=== કોબીમાંથી મોતી ===

એક રાજા અને તેને ત્રણ રાણીઓ. રાજા નિ:સંતાન હતો એટલે રાજ્યના ભવિષ્યનો વિચાર કરતાં તે બહુ ચિંતાતુર રહેતો હતો. એક દિવસ રાજદરબારમાં કોઈએ આવીને રાજાને કહ્યું, ‘નગરની બહાર એક સાધુ આવ્યા છે. તે બહુ પ્રભાવશાળી છે. તે જે બોલે તે થાય જ.’ આ સાંભળીને રાજાના મનમાં વિચાર આવ્યો, ‘સંતાનપ્રાપ્તિ માટે મારે સાધુને પૂછવું જોઈએ.’

બીજે દિવસે રાજા જંગલની દિશામાં નીકળી પડ્યો. ત્યાં સાધુની ઝૂંપડી નજરે પડી. સાધુ ઝૂંપડીની બહાર સમાધિઅવસ્થામાં બેઠા હતા. રાજા સાધુની નજીક ગયા એટલે સાધુએ રાજાને કહ્યું, ‘રાજન્, તમે શા માટે આવ્યા છો તે હું જાણું છું.’  

આ સાંભળી રાજાને બહુ આશ્ચર્ય થયું, પણ તે કશું બોલ્યો નહીં.  

થોડા સમય પછી નાની રાણી અને રાજાનો ભેટો થયો. રાજાએ પૂછ્યું, ‘તેં કેરી ખાધી કે નહીં?’ આમ રાણીને કેરીની વાતની ખબર પડી. તે મોટી રાણી પાસે પહોંચી.  

‘મોટી રાણી, મારા ભાગની કેરી ક્યાં છે?’

‘હું જીવું છું, મહારાજ! તમે મને મારી નખાવવા જંગલમાં છોડી દીધી. પણ એક જાદુગરે મને ચકલી બનાવીને પિંજરામાં પૂરી દીધી હતી. તેણે કહ્યું હતું, જ્યારે રાજા પોતાની ભૂલ કબૂલ કરશે ત્યારે હું જાદુના પ્રભાવમાંથી મુક્ત થઈશ અને મારા મૂળ રૂપમાં આવી જઈશ.’ નાની રાણીએ કહ્યું.  

રાજા નાની રાણી અને ત્રણે સંતાનોને મળીને ખૂબ જ પ્રસન્ન થયો. બધાંને લઈને તે મહેલમાં ગયો. મોટી રાણી અને વચલી રાણીને દેશનિકાલ કરી દીધાં, અને ત્રણે પ્રસન્નતાથી જીવન માણતા રહ્યા. એટલે જ કહેવાયું છે કે સારી વાતનું પરિણામ મોડેેમોડે પણ સારું જ આવે છે.  

=== ચાર બેકાર યુવાનો ===

એક હતો રાજા રતનસિંહ. વેશપલટો કરીને તે રાજ્યમાં શું ચાલે છે તેની તપાસ કરવા નીકળ્યો. ગામડે ગામડે ફરીને તે થાકી ગયો એટલે પોતાનો ઘોડો ઝાડના થડે બાંધીને પોતે ઝાડની છાયામાં સૂઈ ગયો. નિરાંતે ઊંઘ ખેંચી કાઢી એટલે બધો થાક ઊતરી ગયો. પરંતુ જાગીને જોયું તો ઘોડો ગાયબ. કોઈ ચોર છાનોમાનો ઘોડો ચોરી ગયો હતો.  

રતનસિંહને બહુ ગુસ્સો આવ્યો. તેને થયું કે ચાલ હું રાજધાની જતો રહું અને ઢંઢેરો પીટાવું કે જે કોઈ ઘોડાના ચોરને પકડી આપશે તેને હજાર સોનામહોર આપીશ. બીજી જ પળે તેને વિચાર આવ્યો કે ધારો કે હું રાજા ન હોત અને વેપારી હોત તો શું કરત? તેેને થયું કે અત્યારે હું વેપારીના વેશમાં છું, તો આ જ વેશમાં રહીને જોઉં તો ખરો કે વેપારીની મદદ લોકો કરે છે કે નહીં?

‘હું તમારી બુદ્ધિથી બહુ પ્રસન્ન છું. મારા રાજ્યમાં તમારા જેવા બુદ્ધિમાનો હોય તો ગુનાઓ ફૂલેફાલે નહીં. તમે લોકોએ તમારી પાત્રતા પુરવાર કરી બતાવી છે. મારે વચનપાલન પણ કરવાનું છે. તમને મનગમતું કામ હવે સોંપું છું. તમે ચારે રાજ્યની ગુપ્તચર સેવામાં અધિકારીઓ તરીકે કામ કરો.’ રતનસિંહે ચારે બેકારોને કહ્યું.  

ચારેય બેકારોએ રાજી રાજી થઈને રતનસિંહનો જયજયકાર કર્યો, હવે તેમને મનગમતું કામકાજ મળી ગયું. હવે તેમને કોઈ બેકાર નહિ કહે.  

=== ચાર ચતુર સ્ત્રીઓ ===

એક હતો રાજા. તેના રાજ્યના પ્રજાજનો સુખશાંતિથી રહેતા હતા. રાજા પણ પોતાની પ્રજાનાં સુખદુ:ખનું સારી રીતે ધ્યાન રાખતો હતો. તેના રાજ્યમાં ચોરી, લૂંટફાટ, ખૂનામરકી, ધાડ જેવા અપરાધો થતા ન હતા.

એક દિવસ ન બનવાનું બની ગયું. રાજમહેલ પાસેના બાગમાં એક સ્ત્રીનું શબ મળ્યું. આખા નગરમાં હાહાકાર મચી ગયો. જોતજોતાંમાં લોકોનાં ટોળાં ઊભરાયાં. લોકોએ જોયું તો તે સ્ત્રીનું માથું કાપી નાખેલું હતું એટલે એની ઓળખ કરવી અઘરું હતું. સિપાઈઓએ તેની ઓળખ માટે પ્રયત્નો કર્યા પણ તેમને સફળતા ન મળી. અમે આ સ્ત્રીનો પત્તો મેળવી શકતા નથી એવું તેમણે રાજાને કહ્યું. રાજાને સમજાઈ ગયું કે મારા રાજ્યમાં અપરાધો થતા નથી એટલે સિપાઈઓને અપરાધીઓનાં સગડ મેળવવાની આદત નથી. રાજાએ પોતે અપરાધીને શોધી કાઢવાનો નિશ્ચય કર્યો. તે વેશપલટો કરીને ખૂનીનો પત્તો મેળવવા નીકળી પડ્યો.

ગોળનો વેપારી ભયથી થર થર ધૂ્રજવા લાગ્યો અને તેણે પોતાનો ગુનો કબૂલી લીધો. ‘વચન આપ્યું તો હતું, પણ હું તેની સાથે વિવાહ કરી શકતો ન હતો. મેં તેને ના પાડી તો તે રડતાં રડતાં જવા માંડી. મને બીક લાગી કે મારું આ રહસ્ય બધાને કહી દેશે, એટલે મેં તેને મારી નાખી, તેને કોઈ ઓળખી કાઢે એટલે એનું માથું કાપીને નદીમાં વહેવડાવી દીધું.’

રાજાએ તેને સખત કેદની સજા કરી અને પેલી ચારે ચતુર સ્ત્રીઓને ઇનામ આપી તેમનું સન્માન  કર્યું. રાજાએ એ સ્ત્રીઓના કહેવાથી મહિલા સિપાઈઓની વ્યવસ્થા કરી, આને કારણે રાજ્યમાં સ્ત્રીઓની સુરક્ષા વધી ગઈ. રાજ્યમાં ફરી એક વાર સુખ-શાંતિ સ્થપાઈ ગયાં.  

=== સાત ભાઈઓ અને એક બહેનની કથા ===

એક સમયે દશાર્ણ ક્ષેત્રના કોઈ ગામમાં સાત ભાઈઓ રહેતા હતા, સાતેયની વચ્ચે એક બહેન. તે બધાથી નાની. માબાપ તો મૃત્યુ પામ્યા હતા એટલે નાની બહેનની સારસંભાળ ભાઈઓ સિવાય લે કોણ? ભાઈઓને બહેન બહુ વહાલી. સાતેય જણ શિકાર કરવા દરરોજ નીકળી પડતા. ઘરની આસપાસ જે કંઈ શાકભાજી ઊગ્યાં હોય તે લાવીને બહેન રસોઈ કરતી. સાંજે સાતેય ભાઈઓ ઘેર આવે, ખાવાનું તો સાદું પણ હોય સ્વાદિષ્ટ, એટલે ભાઈઓ પ્રેમથી ખાય.  

એક દિવસ ભાઈઓ શિકાર કરીને આવી પહોંચવાના હતા ત્યારે બહેનને થયું કે લાવ રસોઈ જલદી જલદી કરી લઉં. ભાઈઓ આવશે તો એમને ઊની ઊની રસોઈ જમાડીશ. એ તો ભાજી લાવીને સમારવા બેસી ગઈ. શાક સમારતાં સમારતાં હાથ વાંકો થયો અને આંગળી કપાઈ, તેમાંથી લોહી વહેવા લાગ્યું. લોહી નીકળતું રોકવા શાકનું એક પાંદડું ઉઠાવ્યું ને આંગળીમાંથી વહેતું લોહી લૂછી નાખ્યું. ભાઈઓના આવવાનો સમય થયો હતો એટલે તે જલદી જલદી રસોઈ કરવા લાગી. એ ઉતાવળ કરવા ગઈ એમાં તેને ખ્યાલ ન રહ્યો અને લોહીવાળું પાંદડું પણ શાકમાં ભળી ગયું.  

તે વાંસની શોધમાં વનમાં જઈ ચઢ્યો અને તેની નજરે નવો વાંસ પડ્યો. વાંસ કાપવા ભિખારીએ જેવી કુહાડી ઉગામી તેવી વાંસે મર્મભેદી સ્વરે કહ્યું, ‘ન કાપો મારા વહાલા, મને ન કાપો.’  

આ સાંભળીને ભિખારી ડરી જ ગયો અને વાંસ કાપ્યા વિના ઘેર જતો રહ્યો. તેને ખાલી હાથે આવેલો જોઈ તેની પત્ની નારાજ થઈ ગઈ. તેણે બીજે દિવસે ફરી વાંસ કાપવા તેને મોકલ્યો.  

‘ન કાપો મારા વહાલા, મને ન કાપો.  

વાવ્યો છે મને તો મારા ભાઈએ.’  

ભિખારીની વાત સાંભળીને વાંસ ચૂપ થઈ ગયો. તેણે વાંસ કાપ્યો અને ઘેર લઈ આવ્યો. ઘેર રહીને એ વાંસમાંથી એક સારંગી બનાવી. પછી તે સારંગી લઈને ભીખ માગવા નીકળી પડ્યો.  

ગામમાં રખડતો રખડતો તે મોટા ભાઈના દરવાજે પહોંચ્યો અને ત્યાં સારંગીમાંથી અવાજ આવ્યો.  

‘ના, વાગીશ, ના વાગીશ, અરે સારંગી.

આમ તે ભિખારી વારાફરતી છયે ભાઈઓના દરવાજે ગયો અને દર વખતે સારંગી તેને સંભળાવતી હતી.  

છેવટે ભિખારી સૌથી નાના ભાઈને ઘેર પહોંચ્યો. જેવો તે નાના ભાઈના દરવાજે ઊભો તેવો સારંગીમાંથી અવાજ આવ્યો,

અહીં તો રહે છે મારો ભાઈલો, અહીં બહુ વાગજે.’

નાનો ભાઈ સારંગીનો અવાજ સાંભળીને દંગ રહી ગયો. તેણે ભિખારીને કહ્યું, ‘ચાલ, આપણે સારંગીની અદલાબદલી કરીએ. હું તને ઉપરથી થોડા પૈસા આપીશ.’ ભિખારીએ વાત માની લીધી.

‘ભાઈઓ, અત્યારે તમે જે વાનગીઓનાં વખાણ કરો છો તે મેં જ બનાવી છે, એમાં ન તો મારું લોહી છે, ન મારું માંસ. અને છતાં તમને સ્વાદિષ્ટ લાગે છે.’

ભાઈઓે બહેનને જીવતીજાગતી જોઈ તો નવાઈ પામ્યા, પોતાની ભૂલનો પસ્તાવો કરવા લાગ્યા. લાજ પામીને ધરતીને કહેવા લાગ્યા; ‘અમે એટલો ઘોર અપરાધ કર્યો છે કે કોઈને મોં બતાવવા લાયક પણ રહ્યા નથી. હવે તો ધરતી જ અમને માફી આપ.’

== રાભા લોકકથાઓ ==

=== બે બહેનોની કથા ===

તુરા નામના ઋષિ હંમેશાં તપ કર્યા કરતા હતા. એક દિવસ દિખૈબા અને નાદાબા નામની બે બહેનો ઋષિ પાસે સંતાનપ્રાપ્તિના આશીર્વાદ લેવા ગઈ. ઋષિએ તેમને વરદાન આપી કહ્યું, તમને બંનેને એક એક દીકરી થશે. પરંતુ બંને બહેનોના અસામાન્ય સૌંદર્યથી આ મહાન ઋષિના તપમાં વિઘ્ન આવ્યું. વરદાન આપ્યા પછી ઋષિએ પોતાની ઇચ્છા વ્યક્ત કરી. આ તો મોટું પાપ કહેવાય પણ ઋષિ ક્રોધે ભરાશે તો એમ વિચારીને તેઓ ઋષિને ના પાડી ના શકી. તેમણે ઋષિની ઇચ્છા પૂરી કરી અને નમન કરીને વિદાય લીધી.  

સમય જતાં બંને બહેનોએ દીકરીઓને જન્મ આપ્યો. દિખૈબાએ પોતાની દીકરીનું નામ પાડ્યું તોર અને નાદાબાએ નામ પાડ્યું તોફ્રે. ઉંમરની બાબતે તોર મોટી હતી અને તોફ્રે નાની.  

રામચન્દ્રે જણાવ્યું કે અમાસની રાતને માટે કોઈક સાક્ષી તો હોવો જોઈએ, પછી ફરી સીતાની પરીક્ષા સભામાં થશે. એ રીતે રાજસભા વિખેરાઈ ગઈ.

રામચન્દ્ર તો ભારે ચિન્તામાં પડી ગયા. તેમના મનની સ્વસ્થતા છિનવાઈ ગઈ. એક બાજુ સીતાનું કલંક દૂર કરવું હતું અને બીજી બાજુ પ્રજાજનોનાં હૃદય જીતવાં હતાં. સતત થતી ચિન્તાને કારણે રાજ્ય પ્રત્યેનાં કર્તવ્યો સરખી રીતે બજાવી ન શકાતાં. એક રાત્રિનો સાક્ષી કોણ? એ સાક્ષી ક્યાંથી લાવવો? કોઈ ઉકેલ ન મળ્યો એટલે તેમણે હનુમાન, ભરત, લક્ષ્મણ, શત્રુઘ્ન અને બીજા અધિકારીઓને બોલાવી સ્વર્ગ, પૃથ્વી, નરક, સમુદ્ર, આકાશમાં શોધ ચલાવી આવો સાક્ષી શોધી લાવવા જણાવ્યું. પણ કોઈ સાક્ષી મળ્યો નહીં. બધા આશાભંગ થઈ ગયા. રામચન્દ્રે છેવટે સીતાના કલંકને દૂર કરવા અગ્નિપરીક્ષાનું આયોજન વિચાર્ગયું.

=== શિયાળ અને કાગડાની કથા ===

વનમાં એક શિયાળને ખાવાનું મળ્યું ન હતું એટલે પીપળાના વૃક્ષ નીચે ચિંતા કરતું બેઠું હતું. એ જ ઝાડની ડાળી પર એક કાગડો પણ બેઠો હતો. શિયાળના ચિંતાતુર મોં જોઈને કાગડો તેની પાસે જઈને તરત જ બોલ્યો, ‘અરે ભાઈ શિયાળ, તારો કોઈ કાયમી મિત્ર છે ખરો?’  

‘ના, પણ તું મને કેમ પૂછે છે?’  

આમ કહી શિયાળ ધીરે ધીરે ગંભીર બનીને વનમાં ચાલતું થયું, કાગડાને બહુ દુ:ખ થયું, તેણે શિયાળ સાથે વાત કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો પણ તેને ડૂમો ભરાઈ આવ્યો. જાણે માથા પર વીજળી ત્રાટકી હોય એમ તેને લાગ્યું.  

ભારે હૈયે કાગડો ઊડ્યો અને ઊંચા વૃક્ષની એક ડાળ પર બેઠો. તેની આંખોમાંથી દડ દડ આંસુ પડ્યાં. શિયાળ દેખાતું બંધ થયું ત્યાં સુધી તે શૂન્યમનસ્ક થઈને તેને જોયા કર્યું.

=== સૂર્ય અને ચન્દ્રની કથા ===

<center>૧</center>

સૂર્ય અને ચન્દ્ર બે ભાઈઓ. એક દિવસ બંને ભાઈઓ સજીધજીને મા પાસે આવીને કહેવા લાગ્યા, ‘મા, બ્રહ્માએ પોતાને ત્યાં બહુ મોટી મિજબાની ગોઠવી છે, તેમણે બધા દેવો, મનુષ્યો, અસુરો, ગંધર્વો, કિન્નરો, જળચર-સ્થળચર પ્રાણીઓને આમંત્ર્યાં છે, એટલું જ નહીં, જીવજંતુ, સાપ જેવાં પ્રાણીઓને પણ નોતર્યાં છે. અમારી ઇચ્છા પણ ત્યાં જવાની છે. અમે તારી સંમતિ લેવા આવ્યા છીએ. જઈએ અમે?’  

બ્રહ્માએ બધા માટે વિવિધ પ્રકારની વાનગીઓ તૈયાર કરાવી હતી. પેટ ભરીને જમી લીધા પછી ક્ષિતિજ સુધી લંબાયેલા એ ખંડમાંથી પ્રાણીઓ જતાં રહ્યાં.  

દેવતાઓ માટેની હરોળમાં સૂર્ય-ચન્દ્ર બેઠા. ચન્દ્ર માની વાત ભૂલી ગયો ન હતો. ભોજન કરતાં પહેલાં તેણે થોડી વાનગી માએ કહ્યું હતું એ પ્રમાણે જુદી રાખી. સૂર્ય તો ખાઉધરાની જેમ પેટમાં નાખતો ગયો અને માને માટે વાનગી જુદી કાઢી રાખવાનું ભૂલી ગયો. તેણે તો જે કંઈ વધ્યુંઘટ્યું હતું તે ફેંકી દીધું. ત્યાંથી નીકળતી વખતે તેને માની વાત યાદ આવી. પણ હવે તો બહુ મોડું થઈ ગયું હતું.  

પછી જ્યારે માનો ગુસ્સો ઓછો થયો ત્યારે તેણે શાંતિથી પૂછ્યું, ત્યારે માએ સૂર્યનું કરતૂત જણાવ્યું. ચન્દ્ર આ જાણીને બહુ દુ:ખી થયો. ચન્દ્રે ઊભા થઈને માએ ફેંકી દીધેલી પોતાની કોથળી ઊંચકી અને તેમાંની વાનગીઓ માને આપી. હારી ગયેલાની જેમ તે બેઠી અને પોતે ચન્દ્ર સાથે જે વર્તાવ કર્યો તેનાથી તે બહુ દુ:ખી થઈ. તેણે આશીર્વાદ આપ્યા, ‘મા માટેના તારા પ્રેમનું દૃષ્ટાંત અમર રહેશે. તને બધા માન આપશે, લોકો તને દેવ માનીને પૂજશે. બધાં પ્રાણીઓનાં મન તારાં કિરણોથી શાંત રહેશે તું ભૂરા આકાશમાં તેજથી ઝળહળતો રહીશ. પણ તારા ભાઈ સૂર્યને હું શાપું છું. તેણે પોતાનો ઝાડો મને ભોજન તરીકે આપ્યો, એટલે આ જગતની બધી ગંદી, સડેલી વસ્તુઓ તેણે સૂકવી નાખવી પડશે. આકરાં કિરણો વડે તેણે આ બધી ગંદી વસ્તુઓનો સ્પર્શ કરવો પડશે. લોકો તેની આકરી ગરમીથી ત્રાસી જશે. તે કદી શાતાદાયક રહી નહીં શકે.’  

સૂર્ય પોતે જ સંતાઈને ઊભો હતો, તેણે માનો શાપ સાંભળ્યો. તેણે આ આખું દૃશ્ય જોયું અને પોતે જે કર્યું હતું તે બદલ પસ્તાવો થયો. તે ડૂસકાં નાખતો માને પગે પડ્યો, અને તેણે ક્ષમા કરવા કહ્યું, શાપ પાછો ખેંચી લેવા કહ્યું, ચન્દ્રે પણ માને સમજાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો.  

‘કોઈ મૃત્યુ પામ્યું નથી. હજુ બધા જ જીવેે છે. જ્યારે પ્રલયકાળ આવશે ત્યારે તેઓ મૃત્યુ પામશે. આપણને મૂકીને તેઓ ક્યાંય નહીં જાય. દરેકને પોતાનો પ્રદક્ષિણાપથ છે. પોતાના વર્તુળમાં આંટા માર્યા કરશે. પછી તેઓ આપણી પાસે આવી જશે. આપણે તો ભગવાનની આજ્ઞાનું પાલન કરવાનું. મારે બહુ બધાં કામ છે. હું આ કામ કરવાને આરંભ આજથી કરું છું. હું દૂર રહીને તારી અને બાળકોની પ્રવૃત્તિઓની દેખરેખ રાખીશ.

આમ કરીને સૂર્યે પોતાની પત્ની ચન્દ્રની વિદાય લીધી. ચન્દ્ર બાળકો પાસે રહી ગઈ. એટલે જ આપણે ચન્દ્ર પાસે જ તારાઓ જોઈએ છીએ.  

=== કચમોનીની કથા ===

એક વિધવા હતી, તેને બે પુત્ર-મોટો ગંજુ અને નાનો હંજુ. બંને કુંવારા. ગંજુ હોશિયાર અને સમાજમાં અગ્રણી. કોઈ તેની સલાહ અવગણે નહીં. એક દિવસ તેણે તેમની ખેતમજૂરણ સાથે પરણવાની રજા હંજુ પાસે માગી. હંજુ તો મૂરખ હતો, તેણે હા પાડી. બંનેનાં લગ્ન સમાજના રીતરિવાજ પ્રમાણે થયાં.

થોડા દિવસ પછી બંને ભાઈઓ વચ્ચે ખટરાગ થવા માંડ્યો અને એક દિવસ તો વાત છેલ્લે પાટલે પહોંચી. બધી મિલકતની વહેંચણી થઈ. મોટાએ ફણસ પ્લમના ઉપલા ભાગ લીધા,અને નીચેના ભાગ ભાઈને આપ્યા. એક ગાય હતી. આંચળથી મોઢા સુધીનો ભાગ ભાઈને આપ્યો અને પાછલો ભાગ પોતે રાખ્યો. રસોડાનાં વાસણ હંજુને ભાગે રાતે જ આવ્યા. એ જ રીતે ગાદલાં વહેંચાયાં. નાના ભાઈએ તો આ વહેંચણી સ્વીકારી લીધી. પછી તેને સમજાયું કે હવે મને ફળ-દૂધ નહીં મળે. તે એક દિવસ બહુ મુંઝાયો એટલે ફણસનો પોતાનો ભાગ કાપી નાખ્યો. મોટાએ આ જોઈને તેને બહુ માર્યો, તેનું મગજ આડુંઅવળું થઈ ગયું. તેમની માને બહુ દુ:ખ થયું પણ તે બંનેને શાંત પાડી ન શકી.  

હજુ ગાંડાની જેમ ભમ્યા કરતો હતો, તેને પણ રાજાના ઢંઢેરાની જાણ થઈ, તે તો કચમોની બીજથી પરિચિત હતો એટલે તે પણ રાજદરબારમાં હાજર થયો. તે તરત જ કચમોનીને પારખી ગયો પણ હંજુનાં વાળ-મૂંછો બહુ વધી ગયાં હતાં, કપડાં ગંદાં હતાં એટલે તેને તે ઓળખી ન શકી. પછી બંનેએ એકમેકને ઓળખ્યા એટલે દરબારના સેવકો પાસે હંજુને સાફસૂથરો કરાવ્યો.

પછી કચમોની તેને રાજા પાસે લઈ આવી અને ભૂતકાળની બધી દુ:ખદ ઘટનાઓ રાજાને જણાવી. ‘આ તમારો જમાઈ છે અને હું તમારી પુત્રી છું.’ બધી ઘટનાઓની જાણ થઈ ગઈ એટલે રાજાએ તેમનો ભવ્ય લગ્નસમારંભ યોજ્યો. તે પ્રસંગે કારાવાસમાં જે બધા વેપારીઓ, ડાકુઓ, રાજકુમારો, સેનાપતિઓ હતા તે બધાને છોડી મૂક્યા. તેઓ પણ પોતાનાં કુકર્મોનો પશ્ચાત્તાપ કરી રહ્યા હતા, તે બધાએ ક્ષમા યાચી અને નવદંપતીને આશિષ આપ્યા. તેમને વિદાય વેળાએ યોગ્ય ભેટસોગાદો આપવામાં આવી. છેવટે કચમોની પોતાની મા, ઊંઝાને, તેની પત્નીને દરબારમાં લઈ આવી. રાજમાં શાંતિ, સમૃદ્ધિ અને આનંદ છવાયાં.

== સીદી-કચ્છી લોકકથા ==

=== ફાતમાબાઈ ===

એક ગામડું ગામ હતું, આ ગામમાં એક ડોસી રહેતી હતી. ડોસીને એક દીકરો હતો. આ દીકરાને પરણાવી-હરણાવી અને વહુને ઘેર લઈ આવ્યા. આ બાઈનું નામ ફાતમાબાઈ, દીકરાની વહુનું નામ હતું ફાતમાબાઈ. હવે ફાતમાબાઈ તો ઘરનું કામકાજ કરે છે, ખાય છે, પીએ છે અને કામ કરે છે. આજકાલ કરતાં કરતાં આ બાઈ સગર્ભા થઈ. પછી જોયું કે આઠ કે દસ દિવસમાં બાઈને પ્રસવ થશે અને એટલામાં તો તેનો પતિ ગુજરી ગયો. પતિ ગુજરી ગયો એટલે બંને બાઈઓ ક્યાંય બહાર નીકળી શકે નહીં. સાસુ બિચારી આનું-તેનું કામ કરે અને જે કંઈ ટાઢું-વાસી જડે તે ખાઈને બિચારી બેય બાઈ બેસી રહે. આમ કરતાં આઠ-દસ દિવસ થયા અને બાઈને, ફાતમાબાઈને સુવાવડ આવી. સુવાવડમાં દીકરી આવી. આજ નાની કાલ મોટી કરતાં કરતાં સવા મહિનો થયો. સવા મહિને ફાતમાબાઈ માથું ધોઈને વિચાર કરે છે કે ‘હવે કશુંક કામ કરું. કોઈના ઘરનું પાણી, કોઈનું છાણ, કોઈનું વાસીદું એવું કરું તો અમારું સાસુ-વહુનું થોડું ઘણું ગુજરાન ચાલે.’ પછી સાસુવહુ તૈયાર થઈ ગયાં. સાસુ તો બિચારી કામ કરતી જ હતી. પણ હવે આ વહુ પણ કામ કરવા લાગી. કોઈક ઘરનું પાણી ભરે, કોઈનું છાણ ઉપાડે, કોઈનો એંઠવાડ કાઢે. આમ કરીને ગુજરાન ચલાવતાં હતાં.  

આમ કરતાં કરતાં, આજકાલ આજકાલ આજકાલ કરતાં કરતાં છોકરી છ-સાત મહિનાની થઈ ગઈ. ઠીક.

ભગલો હજામ પાછળ ઊભો ઊભો સાંભળીને વિચાર કરે છે કે ‘હં, ફાતમાને ભાઈ નથી, હું સવારે ફાતમાનો ભાઈ થઈ જઉં, બીજું શું?’ પેલી બાઈઓ જંગલ જઈ અને પાછી વળી, અને એ ભગલો હજામ તેમની પાછળ પાછળ નીકળ્યો. ભગલો જુવે છે કે બાઈ હવે ક્યાં જાય છે અને ક્યાં રહે છે. તે પાછળ ને પાછળ ચાલ્યો આવ્યો. ફળિયું આવ્યું. ફળિયામાં બધી ઘેર ગઈ. ભગલાએ જોયું કે ‘હં, આ જગ્યાએ આ બાઈઓ રહે છે.’ મકાનની નિશાની રાખી લઈને એ તો ઊપડ્યો અને આવ્યો શહેરમાં, શહેરમાં રાત રોકાયો સવાર પડ્યું એટલે છોકરાં માટે શીંગ, દાળિયા, ખજૂર, જલેબી, ગાંઠિયા, ભજિયાં, (આ બધું) લઈને પોટલું બાંધી, ખભે ઉપાડી અને થયો રવાના, આવીને ફળિયામાં ઊભો રહી ગયો. દિવસના આઠ-નવ વાગ્યાનો સમય થયો હશે. દૂરથી સાદ કર્યો કે ‘બહેનો, એ બહેનો? અહીં મારી બહેન રહે છે ને?’ તો ફળિયાવાળીઓ કહે, ‘ભાઈ, તું કોણ છે?’ તો કહે, ‘હું ફાતમાનો ભાઈ છું.’ કહે, ‘ફાતમાનો ભાઈ?’ તો કહે, ‘હા,’ એટલે બાઈઓ સાદ કરે છે કે ‘એ ફાતમા, બહાર આવ. તારો ભાઈ આવ્યો છે.’ ત્યારે ફાતમાબાઈ વિચાર કરે કે ‘મારે ભાઈ છે જ નહીં અને સવારના પોરમાં આ ભાઈ ક્યાંથી ટપકી પડ્યો છે?’ તે તો બારસાખ પકડીને ઊભી રહી ગઈ. બાઈઓ કહે, ‘અરે, બાઈ, તારો ભાઈ આવ્યો છે.’ ફાતમા વિચાર કરે છે, ‘ઓચિંતો મારો ભાઈ ક્યાંથી આવ્યો? મારે ભાઈ તો નથી.’

ત્યારે ભગલો હજામ કહેવા લાગ્યો કે ‘એ બાઈ, તું મને ઓળખીશ નહીં. હું તારો ભાઈ છું. પણ બહેન, તું મને ક્યાંથી ઓળખે? તું હજી માંડ ચાલતાં શીખી હતી અને ત્યાં માની સાથે મારે ઝઘડો થયો હતો. મેં માને એક લાફો લગાવી દીધો એટલે માએ મને ગાળો દીધી અને મારીને બહાર કાઢીને કહ્યું કે ‘મને મોં બતાવીશ નહીં. હું આજથી તારી મા નથી અને તું મારો દીકરો નથી.’ એટલે મને રીસ ચડી. હું ભાગી ગયો. પછી મને માની એવી શરમ લાગી કે હું અહીંથી ભાગી ગયો. પછી પરણી-પષ્ટીને બહાર જ રહ્યો. અને આજ દિવસ સુધી અહીં આવ્યો જ નહીં. પણ ક્યારેક તો માબાપ યાદ આવે અને આપણું વતન પણ યાદ આવે. મને બધું યાદ આવ્યું અને હું પરદેશથી અહીં આવ્યો.’ ફાતમાબાઈએ દોડી જઈને દુખણાં લીધાં. ઘરમાં બેસાડ્યો. હવે ફળિયાની બાઈઓ કહે, ‘ચાલ બાઈ, તારો ભાઈ આવ્યો, હવે અમને મિષ્ટાન્ન રાંધીને ખવડાવ.’ પણ ફાતમાબાઈના ખીસામાં કે ઘરમાં કશું હોય તો રાંધીને ખવડાવે ને? હવે જમવાનો વખત થઈ ગયો એટલે સાસુ વહુના મોં સામે જુએ છેે અને વહુ સાસુના મોં સામે. ત્યારે આ ભાઈએ જોયું કે મારી બહેનના ઘરમાં કશું છે નહીં. એટલે ખીસામાં હાથ નાંખી, દસ રૂપિયા કાઢી અને કહે ‘આ લઈ લે. બધાને મિષ્ટાન્ન રાંધીને ખવડાવ.’ એટલે બાઈ સાસુને કહે, ‘ફોઈ લઈ લો અને શેવ લઈ આવો.’ ફોઈ ગઈ અને પાંચ રૂપિયાનો માલ લઈ આવી. શેવ, ઘી, ખાંડ બધું લઈ આવી. રાંધ્યું. રાંધી અને ફ્ળિયાવાળી ચાર-પાંચ જણીને ખવડાવ્યું. પછી એ ત્રણ જણ બેઠાં. જમી લીધું. જમી કરી અને બેઠાં. પછી સાસુ કહે, ‘પાંચ રૂપિયા વધ્યા છે તે ભાઈને પાછા આપી દો.‘ ભગલો કહે, ‘ના ફોઈ, રહેવા દો. તેમાંથી અનાજ-પાણી લઈ આવજો.’ ડોસી કહે ‘સારું.’ રાખી લીધા. રાતે અનાજ-પાણી લઈ આવ્યાં. ખાઈ પી અને સહુ બેઠાં એટલે ભગલો (બહેનને) કહે, ‘તારા માટે હું કશું નથી લઈ આવ્યો, કેમ કે હું (ફક્ત) તપાસ કરવા આવ્યો છું. આજ ચાર દિવસથી હું તને શોધી રહ્યો છું. પછી સમાચાર મળ્યા કે બહેન અહીં છે. એટલે અહીં આવ્યો. આથી હું કશું લઈ ન આવ્યો. હવે ઘેર ચાલ. જે કંઈ તારા નસીબમાં હશે તે તને મળશે. કંઈક હું આપીશ અને કંઈક તારી ભાભી આપશે. માટે ઘેર ચાલ.’ એટલે તેની સાસુ કહે, ‘બાઈ, જા, ભાઈ આવ્યો છે. તો જા, બે-ચાર દિવસ રહી આવ. આંટો દઈ આવ.’ એટલે બાઈ કહે ‘ભલે.’

બરાબર ત્રણ-ચાર-પાંચ-છનો વખત થયો ત્યારે ભગલો પોતાને ઘેર પહોંચ્યો. ઘેર આવીને મકાન ખોલ્યું. મકાન ખોલી, રસોડું ખોલીને રસોઈનો બધો સામાન ફાતમાને આપ્યો. અને કહે, ‘લે, આ સીધુંસામાન. તારી ઇચ્છા પડે તે બનાવીને વાળુ કરી લે.’ બાઈ તો (અંદર) જઈને જેમતેમ પતાવે છે. આમ પતાવીને (પછી) તે બેઠી છે.

ભગલો તો ઘરમાં જઈ અને પેટી ખોલે છે. પેટી ખોલીને તેમાંથી કોથળી કાઢી. કોથળીમાંથી હથિયાર કાઢ્યાં. હથિયાર કાઢીને જુવે ત્યાં એ તો તદ્દન કટાઈ ગયાં છે. આથી વિચાર કરે છે કે ‘આ હથિયાર કામ કરે તેવાં નથી.’ એટલે હથિયાર પાછાં થેલીમાં મૂકી, પેટી લઈને નીકળ્યો બહાર. બહાર જઈને ઘોડો ઉપાડ્યો. ડેલો ખોલી, ઘોડો બહાર કાઢી, ડેલો બંધ કરી, તાળું વાસીને ઊપડી ગયો. બાઈ વિચાર કરે કે ‘એ ક્યાં ગયો?’ બહાર આવી તો બહાર પણ ન જોયો. ડેલો ખોલે તો ડેલો બંધ. વિચાર કરે છે, ‘ઘોડો લઈને બહાર તો ગયો પણ તે ક્યાં ગયો હશે?’ એવામાં જુએ તો પટારાની ચાવીઓ પડી રહી છે! ‘ભગલો ચાવીઓ અહીં ભૂલી ગયો છે.’ બાઈએ તો ચાવીઓ ઉપાડી. ચાવીઓ ઉપાડીને નજર કરે છે તો બે ઓરડીઓ બાજુબાજુમાં હતી. ચાવી લાગુ કરીને તાળું ખોલ્યું તો ખુલી ગયું. ખોલીને જ્યાં જુએ તો ઓરડી ખાલી હતી પરંતુ અંદર ભરેલા નવ ઘડા પડ્યા છે! તે ઘડા જોયા, પછી બાજુવાળી ઓરડી ખોલી અને જ્યાં દરવાજો ખોલીને જુવે તો અંદર સાત નકટી! નાક કાપેલી સાત સ્ત્રીઓ જોઈને ફાતમા સ્તબ્ધ બની ગઈ! તેના મોમાંથી શબ્દો સરી પડ્યા ‘આ શું!’ એક નકટી તેને પૂછે છે કે ‘બાઈ, તું આને ત્યાં ક્યાંથી આવી ગઈ? આ હજામ છે. જેનો ભાઈ નથી (હોતો) તેનો ભાઈ બને છે અને છેતરીને અહીં લઈ આવે છે. એક રાત રાખે છે. પછી મોજમજા કરી મૂઓ નાક કાપી લઈને ઓરડીમાં પૂરી દે છે. તેનો આ ધંધો છે. તારા ક્યાં ભોગ લાગ્યા કે તું આની સાથે આવી?’ બાઈ કહે ‘હા, આવી.’ ત્યારે નકટી કહે, ‘પણ તે ક્યાં ગયો અને ચાવી તારા હાથમાં આવી ગઈ?’ તો કહે, ‘ક્યાં ગયો તેની તો ખબર નથી પરંતુ ઘરમાં જઈને પટારો ખોલ્યો હતો અને પટારામાંથી કોથળી કાઢી હતી. પછી કોથળી જોઈ, વીંટી લઈ અને ખીસામાં મૂકી, ઘોડો કાઢીને બહાર ચાલ્યો ગયો છે. તો કહે, ‘તો તો શહેરમાં ગયો.’ ફાતમા કહે, ‘શહેરમાં ગયો?’ કે ‘હા.’ તો કહે ‘શહેરમાં ક્યાં? શહેરમાંથી પાછો આવશે ક્યારે?’ તો કહે ‘શહેરમાં જાય છે તો સવારમાં આઠ-દસ વાગ્યે પાછો આવે છે.’ એટલે પૂછે છે કે ‘આઠ-દસ વાગ્યે પાછો આવશે?’ તો કહે, ‘હા.’

હવે ફાતમાબાઈ અહીં આડે પડખે પડી છે અને સાત નકટીઓ ઘડા લઈને ભાગી છે તે વિચાર કરે છે કે ‘આપણા દેશમાં તો જઈ નહીં શકીએ કેમ કે આપણે નકટી છીએ. એટલે એમ કરીએ કે જે ગામમાં આપણું સગું ન હોય તે ગામમાં આપણે જઈએ.’ આ વાત બધીને બરાબર લાગે છે, પછી ગોઠવણી કરી અને કહે, ‘આ ગામમાં કોઈનાં સગાં નથી. બસ, ત્યાં ધંધો કરીએ.’ આ ગામમાં પહોંચીને વિચાર કર્યો કે ‘આ ઘડા રાખી મૂકવા જોઈએ. આપણે બેઠી રહીશું તો તો ખવાઈ જશે. તેથી એમ કરીએ કે એક જણી ઘરનું કામકાજ કરે. અને બાકીની છ જણી ધંધો કરે. પછી ખૂટે તો તે ઘડામાંથી ધન કાઢવું.’ આવી ગોઠવણી કરી અને આ ગામમાં આવી ત્યાં સવાર થયું.

હવે આ બાજુ સવાર પડ્યું એટલે ફાતમાબાઈ ઊઠી. બેય ઘડા લીધા. છોકરીને લઈ અને દિવસ સહેજ ચડ્યો એટલે ધીમે ધીમે ગામમાં આવે છે. ગામમાં પેઠી એટલે ‘ફાતમાબાઈ આવી, ફાતમાબાઈ આવી, ફાતમાબાઈ આવી,’ કહેતું લોક તેને ઘેરી વળ્યું. સાસુ કહે છે કે ‘ફાતમાબાઈ, શું થયું? હજી સવારમાં તો ગઈ હતી અને અત્યારમાં પાછી આવી?’ ત્યારે ફાતમાબાઈ કહે, ‘શું વાત કરું? ભાઈ જ્યારે ત્યાં ગયો તો તેના શેઠનો તાર પડ્યો હતો, ‘જરૂરી કામ છે. તું જલ્દી આવ’ એવો. મારો ભાઈ બિચારો મને શું રોકે ફોઈ? જલ્દી જલ્દી મને જમાડીને એક ઘડો મારા ભાઈએ લીધો ને એક મારી ભાભીએ. અને એ જ વખતે મને ઘોડા પર મૂકવા આવ્યો. ગામના પાદરમાં ઉતારી દઈને તે ઘોડા પર પાછો ઊપડી ગયો. મને રોકી શક્યો નહીં પણ અહીં મૂકી ગયો.’ સાસુ કહે, ‘સારું.’ પછી ફાતમાબાઈ પૈસા કાઢી અને સાસુને કહે છે, ‘ફોઈ, ચા કરો.’ ચા બનાવ્યો અને પીધો. આમ કરતાં કરતાં દસ વાગ્યા.

આ બાજુ રાત પડી એટલે ફાતમાબાઈ સાસુને કહે, ‘ફોઈ, એ મારો ભાઈ ન હતો.’ સાસુ કહે, ‘તો?’ કહે, ‘હજામ હતો. એ તો કુદરતે મારી ઇજ્જત અને આબરુ રાખ્યાં, નહીંતર તે તો મૂઓ એવાં કામ કરે છે કે જેનો જોટો નથી. જેનો ભાઈ ન હોય તેનો ભાઈ બનીને લઈ જાય છે. પછી ખવડાવી, પિવડાવી, રાતના મોજ માણી અને ઊંઘ આવી ગઈ હોય ત્યારે મૂઓ નાક કાપીને ઓરડીમાં પૂરી રાખે છે. આવી રીતે સાત નકટી ભેગી કરી છે. મને તો કુદરતે બચાવી લીધી. તેનાં હથિયાર કટાઈ ગયાં હતાં એટલે હથિયાર સજવા તે શહેરમાં ભાગી ગયો અને હું ભાગી છૂટી છું. બાકી તે મારો ભાઈ ન હતો. હજામ હતો.’ સાસુ કહે, ‘એમ?’ તો કહે, ‘હા.’

હવે આજકાલ આજકાલ કરતાં ચાર મહિના નીકળી ગયા, ત્યારે ભગલો હજામ વિચાર કરે કે, ‘હું બાઈની તપાસ કરું.’ પછી તે તો વેશપલટો કરી, બંગડીવાળાનો વેશ લઈ, બંગડીઓની પેટીઓ ભરી અને આ ગામમાં આવ્યો. આવીને ગામની વચ્ચે મંડ્યો બૂમ પાડવા, ‘ફેન્સી બંગડી, ફેન્સી બંગડી.’ અવાજ સાંભળીને ફાતમા કહે, ‘ભડવાનો છોરો ભગલો હજામ બંગડીવાળાનો વેશ લઈને આવ્યો છે.’ હવે ફાતમાબાઈ અને ફળિયાવાળી સ્ત્રીઓ બહાર આવીને બંગડીવાળાને કહેવા માંડી કે ‘એ ભાઈ બંગડીવાળા, અહીં આવો.’ ભગલો ફાતમાબાઈને ઓળખી ગયો. ફાતમાબાઈ કહે, ‘એ ભાઈ, મારા ગાળાની બંગડીઓ છે?’ તો કહે, ‘હા બાઈ, બંગડીઓ તો જેવી જોઈતી હોય તેવી છે.’ તો ફાતમા કહે છે, ‘મારે ઘેર આવજે.’ તો બંગડીવાળો કહે ‘બાઈ, તારું ઘર જોયું નથી. કયે ઠેકાણે છે?’ ફાતમા મનમાં કહે, ‘ભડવાનો છોરો! મારું ઘર નથી જોયું!’ પછીથી કહે, ‘અહીં છે. ગામમાં ફરીને પછી આવજે.’ તો કહે, ‘ભલે,’ ફાતમાબાઈ પાછી ઘરમાં ચાલી ગઈ.

ચોર ચાલ્યા ગયા. એટલે ધીમે રહી ઉપરથી ઊતરીને ફાતમાબાઈ ઊપડી ગઈ. તે તો મૂઠીઓ વાળીને ભાગી. ચોર તો વાડીઓ પસાર કરીને સીમમાં આવી પહોંચ્યા. આવીને પછી જુએ તો અરે તારીની! ફાતમાબાઈ નથી! ચોર વિચાર કરે કે ‘વાડીઓમાંથી આવ્યા એટલે ગમે તે ઝાડ પર તે લટકી રહી હશે. હવે શું? હવે હાથમાં ન આવે, આજની રાત કાઢી કાઢી નાખો. કાલ વાત.’ પછી બારોબાર પાછા આવ્યા અને રાત કાઢી નાંખી. બીજી રાત પડી એટલે કહે ‘હવે ચાલો.’ ચાલ્યા. ડેલીમાં આવીને જોયું તો ફાતમા ડેલીમાં છે નહીં! આજ તે ડેલીમાં નથી. ઘરમાં સૂતી છે. એટલે એક ચોર કહે ‘કરા પર થઈ (ઘર) ઉપર ચડીને જુઓ કે ક્યાં સૂતી છે.’ એક ચોર ચડ્યો. કરે કરે ચડીને નળિયાં વીંખીને જુએ તો ઓસરીમાં તેની સાસુ સૂતી હતી અને છોકરી સૂતી હતી. પછી પાછળના પડાળ પર ગયા. પડાળ પરનાં નળિયાં ઉખેડે છે તો ફાતમાબાઈ જાગી ગઈ. કહે, ‘હં….પહોંચ્યા! કરા પરથી ચડ્યા છે. કંઈ વાંધો નહીં.’ ચોર જોઈને નીચે ઊતરી ગયા. બીજા પૂછે છે કે ‘કેમ?’ તો કહે ‘વચલા ઘરમાં પછીતની સમાંતર સૂતી છે.’ એટલે કહે, ‘સારું. પછીત ફાડી નાખીએ.’ ફાતમાબાઈ સાંભળે છે કે ‘પછીત ફાડવાની વાત કરે છે.’ એટલે ઊઠી. પેટી ખોલી, ધણીનો અસ્ત્રો હતો તે લઈ આવી. ખાટલો પછીતને બરાબર રાખી અને પોતે સરખી થઈને બેસી ગઈ.

એટલામાં ચોરોએ પછીત ખોદી. ખોદીને નાનકડું બાકોરું પાડ્યું. એટલે ભગલો કહે, ‘ભાઈ, ઊભા રહો. આ બાઈ વિચિત્ર છે. ફળિયા-પડોશવાળાં કોઈ (અંદર) સૂતાં તો નથી ને? ઊઠીને આ બાઈ નહીંતર આપણને ઢીબાવી નાખશે. એટલે જરા જોઈ જુઓ.’ તો ચોર કહે, ‘સારું, હું જોેઈ જોઉં છું.’  

ત્યાં બીજાનું નાક કપાઈ ગયું. આમ કરતાં કરતાં ચારેય જણાનાં નાક કપાઈ ગયાં. પાંચમો હજામ બાકી રહ્યો. હજામ કહે, ‘આઘા ખસો, આઘા ખસો. તમને શું? મને વેદના છે. હવે મને જોવા દો. આમ કહીને તે ગયો. માથું ઘાલ્યા ભેગું જ તેનું નાક પણ કપાઈ ગયું. નાક કપાયાની સાથે જ હજામ કહે, ‘અં…હં..હં. હં…મારું નાક કપાઈ ગયું.’ એટલે બધા ચોર કહે, ‘ચૂપ કર. આમ જોઈ લે, આમાંથી કોનું નાક છે? પણ હવે (કરવું) શું ?’ એટલે ભગલો કહે, ‘ભાઈ. અહીંથી જલ્દી ભાગો. નહીંતર આ બાઈ છે વિચિત્ર. ગામમાં ભવાડો કરી દેશે, આપણે પકડાઈ જશું અને તે આપણને મરાવી નાંખશે.’ એટલે આ પાંચે જણ અહીંથી ભાગ્યા.  

હવે બાજુમાં એક ગામડું હતું. ત્યાં ધંધો સારો ચાલતો હતો. ત્યાં એક દવાખાનું પણ હતું. આ પાંચેય (જણ) ત્યાં આવી દવાખાનામાં દાખલ થયા. દાકતરને કહે, ‘સરખે સરખી ઉંમરનાં છીએ અને તોફાને ચડી ગયા હતા એથી નાક કપાઈ ગયાં.’ ત્યાં ઇસ્પિતાલમાં રહ્યા. થોડા દિવસ દવાદારૂ કર્યાં અને નાક મટી ગયાં એટલે ગામમાં ગયા. ગામમાં એક ડોસી હતી. તેનું કોઈ હતું નહીં. આ પાંચેય જણ તે ડોસી પાસે જઈને ડોસીને કહે કે, ‘ડોસીમા, અમને જો રસોઈપાણી બનાવી દો તો ગામમાં ધંધો કરીએ.’ ડોસી કહે, ‘ભલે.’ ડોસી વિચાર કરે કે ‘રહેવું હોય એટલા દિવસ ભલે રહેતા. મારે વસ્તી થશે.’ અને ચોર વિચાર કરે કે ‘ધંધોપાણી કરશું અને અહીં રહેશું.’ આ તો ડોસી પાસે રહ્યા.  

આ હજામ, ચારે ચોર ઘેર બેઠા હતા ત્યાં શ્વાસભેર આવીને કહે છે, ‘નકામા, ભા…ગ્યા, તે વડ…ઉપર …હતી.’ એટલે ચોર કહે, ‘તું શા માટે વડ ઉપર ગયો હતો? હવે તો તે ચાલી ગઈ હશે.’  

ફાતમાબાઈ તો ત્યાંથી આવી ઘેર, આવીને સાસુને કહે, ‘ફોઈ?’ કે ‘હં.’ કહે, ‘કાપડું લઈ આવી. અને હજામને બોબડો કરી આવી છું. હવે તે જીવનભર યાદ કરશે. આપણે હવે ખાઈએ, પીએ અને મજા કરીએ.’  

=== જારી-વિજારી ===

એક ગામ હતું, આ ગામમાં એક રાજા હતો. રાજા પરણેલો હતો પરંતુ સ્ત્રીઓ રહેતી ન હતી, રાણીઓ રહેતી ન હતી. એક દિવસ એ ગામના એક મહોલ્લાવાળીઓ (સ્ત્રીઓ) જાજરુ જવા માટે ગઈ. આમાં એક બ્રાહ્મણની દીકરી હતી. એ બધી (બાઈઓ) જાજરુ જવા બેઠી. બેઠાંબેઠાં વાતો કરે છે કે ‘રાજા તે કેવો છે? તેને એકે રાણી જ પસંદ નથી!’  

હવે રાજા વાડની આડે ઊભો ઊભો વાતો સાંભળે છે. ત્યારે બે બાઈઓ કહે છે કે ‘રાજાને કોઈ રાણી જ પસંદ નથી પડતી.’ ત્યારે બ્રાહ્મણની દીકરી કહે છે કે ‘બાઈ, એઓમાં, રાંડોમાં, જારી-વિજારી નહીં હોય. જો તેઓમાં જારી-વિજારી હોય તો તે રાજા તેઓને કાઢી શું શકે? (એમનાં) પગ ન ચાટે પગ? પરંતુ જે જાણે જારી તે ન જાણે વિજારી.’ ત્યારે રાજા વિચાર કરે છે કે ‘તે કોણ બોલી?’  

ત્યારે રાજા કહે છે, ‘તમને (સહુને) બીજી કંઈ ખબર છે? જ્યારથી હું આ બ્રાહ્મણીને પરણ્યો છું ત્યારથી મેં તેનું મોઢું જોયું નથી, ચહેરો જોયો નથી તો પછી આ છોકરો મારા બુંદનો ક્યાંથી હોય?’ પછી બ્રાહ્મણીને કહે, ‘ઓ બ્રાહ્મણી, આનો જવાબ આપ.’ એટલે રાણી કહે, ‘રહેવા દો તો સારું. આ (વાત) આટલા સુધી જ રાખો તો બસ. બાંધી મુઠ્ઠી લાખની. રહેવા દ્યો. કોઈક જ સીધા હોય.’ તો રાજા કહે, ‘જે કંઈ હોય તે કહેવું જોઈએ.’ રાણી કહે, ‘સારું તો સાંભળો.’

પછી રાણી રાજાને પૂછે છે કે ‘તમે શિકાર કરવા માટે ગયા હતા ત્યારે કોનાં દર્શન થયાં હતાં?’ રાજા કહે, ‘સાધ્વીનાં.’ રાણી કહે, ‘તેને શું આપ્યું હતું?’ રાજા કહે, ‘વીંટી.’ ‘વીંટી આપી હતી?’ તો કહે, ‘હા.’ કહે, ‘સારું. પછી જંગલમાં આઠ મહિના રોકાયા હતા. ત્યાં તે સાધ્વીને સાથે લીધી હતી?’ રાજા કહે, ‘હા’. રાણી પૂછે છે કે સાધ્વીને માટે પાણી પીવા માટે છ કાચા અને એક પાકો એમ સાત ઘડા કોણ ભરી આવ્યું હતું? રાજા શું બોલે? બ્રાહ્મણી કહે, ‘એ હું હતી. જુઓ મારું મોઢું.’ આટલું કહીને મોં ઉઘાડું  કર્યું. જોઈને રાજાએ (પોતાનો) કાન પકડ્યો. પછી રાણી કહે, ‘રાજાબાદશાહ, આ છે જારી-વિજારી. સ્ત્રી તમને શું પસંદ ન આવે? રાજાજી, તમે પગ ચાટ્યો પગ.’ બસ રાજાની બોબડી બંધ થઈ ગઈ!  

== હેંડો વાત મોડીએ ==

=== વેંતિયો ===

સાત ભાઈ હતા. એમાં સૌથી નાનો વેંતિયો. એમના બાપાએ મોટા છયે ભાઈઓને એક-એક ભેંસ અને વેંતિયાને પાડો આપ્યો. છયે ભાઈઓએ વિચાર કર્યો કે ‘આપણે તો ખેતી કરીએ છીએ. નાનાથી ખેતી થાય એમ નથી. તો એને ભેેંસો ચારવા મોકલીએ.’ નાનાને કીધું, ‘તું અમારી ભેંસો ચારવા લઈ જા અને અમે તારી જમીન વાવીશું.’ વેંતિયાએ આ વાત કબૂલ રાખી. પછી તે છયે ભેંસો અને પાડાને રોજ ચરાવવા જાય. થોડા દિવસ પછી એ કંટાળ્યો. એટલે એણે એક ઉપાય કર્યો. નાની-પાતળી સળીઓનો ટોપલો બનાવી તે ભેંસોને પહેરાવી દીધો. પછી ભેંસો આખો દિ પાણીમાં તર્યા કરે ને પાડો છે તે કાંઠે-કાંઠે ચર્યા કરે.  

પેલા છયે ભાઈઓ વિચારે કે આપણી ભેંસો રોજ ચરવા જાય છે, ઘરે ખાણ ખાય છે તોય દૂબળી કેમ પડતી જાય છે? આથી તેમણે વેંતિયાની પાછળ-પાછળ નદી પર જઈને તે શું કરે છે તે જોવાનું નક્કી કર્યું. ત્યાં જોયું તો છયે ભેંસોને ટોપલા પહેરાવીને પાણીમાં નાખી દીધેલી છે ને પાડો તો કાંઠે-કાંઠે ચરીને અલમસ્તાન બન્યો છે. પછી ઘેર આવીને છયે જણા વેંતિયાને કહે, ‘અલ્યા, તેં આ શું કર્યું? વેંતિયો કહે, ‘જુઓ ભાઈ, આ ભેંસો ઘેર ખાણ ખાય, ચાર ખાય, વગડામાં જે મળે તે ખાય, પછી સાંજ પડે ત્યાં મરી ન જાય! એટલે મેં એને ટોપલા પહેરાવી દીધા!’ પછી છયે ભાઈઓએ મળીને વેંતિયાના પાડાને મારી નાખ્યો ને ભેંસોને લઈ જતા રહ્યા.  

ગોવાળિયો: ‘અમારે વળી મુગટ શું? આ રહ્યું ફાળિયું.’  

રાજાને થયું નક્કી એ ટેકરીના પ્રતાપ. પછી રાજાએ એ ટેકરી ખોદાવવાનું ચાલુ કર્યું તો ખોદતાં-ખોદતાં એમાંથી એક જીવતી પૂતળી નીકળી. પૂતળી રાજાને કહે, ‘તમે સિકંદર જેવા હો તો જ આ ટેકરી પર બેસજો નહીંતર ન બેસતા. સાચું હોય તે જ કરવું. જાતે દુ:ખી થવું પણ ન્યાય તો સાચો જ કરવો.’ (જે રીતે ગોવાળિયાએ કર્યો તે પ્રમાણે. બસ.)

=== બ્રાહ્મણ અને બ્રાહ્મણી ===

એક ઠાકોર હતા. ઠાકોરના ગામમાં એક બ્રાહ્મણી રહેતી હતી. એ બ્રાહ્મણીને પરણાવી. એક છોકરાનો જન્મ થયો. ત્યાં જ બ્રાહ્મણ મરી ગયો. એટલે ઠાકોરે બ્રાહ્મણીને કીધું કે ‘તમારે હવે કુટુંબ નથી રહ્યું તો તમે મારે ઘેર આવીને રહો.’ પછી ઠાકોર બાઈને એમના ઘેર લઈ ગયા. ઠાકોરના છોકરાઓ ભેગો બાઈનો છોકરો પણ મોટો થયો. ભણ્યો પણ ખરો. એક વખત ઠાકોરે પોતાના છોકરાઓને કીધું કે ‘તમ તમારે સાસરે જઈને તમારી પત્નીઓને લઈ આવો.’ બધા છોકરાઓ સાસરે ગયા.  

આ સાંભળીને બ્રાહ્મણીનો છોકરો એની માને કહે, ‘હું તો સાવ એકલો છું. જો મને પરણાવ્યો હોત, તો હું પણ સાસરે જાત.’ બ્રાહ્મણી કહે, ‘તને પરણાવેલો જ છે, પણ તું સાસરે જતો નથી.’ છોકરો કહે ‘હુંય જાઉં, પણ ઠાકોર પાસે તો ઘોડી છે, હથિયારો છે એટલે એ તો ઘોડી પર સવારી કરીને જાય, હું કેવી રીતે જાઉં?’ ઠાકોર આ વાત સાંભળી ગયા. બ્રાહ્મણના દીકરાને બોલાવીને કહે, ‘તારે ઘોડી જોવે છે?’ પેલો કહે, ‘હા.’ ને ઠાકોરે સારામાં સારી ઘોડીને બરાબર તૈયાર કરીને છોકરાને આપવાનો હુકમ કર્યો.  

ધોકો સીધો સાતે માળ વીંધીને ઉપર ગયો ને બન્નેને બહાર કાઢીને બ્રાહ્મણ પાસે લઈ ગયો. પછી આખી નગરીનું માણસ ભેગું કર્યું, બ્રાહ્મણ કહે, ‘રાજાને દંડ કરો. મારે બીજું કાંઈ કરવું નથી.’ રાજાને લાખ રૂપિયાનો દંડ કર્યો. રાજા કહે, ‘નગરવાસીઓ, હવે તમે મારો દંડ કરો ને મારો ન્યાય કરો.’ બધા કહે, ‘ના ભાઈ, અમે તો કાંઈ ન કરીએ. રાજાને દંડ કોઈ ન કરી શકે.’ રાજાએ લોકોને હાથ જોડ્યા. કહે, ‘તમે મારી રૈયત છો. હું કહું છું કે તમે મારે માથે દંડ કરી શકો છો.’  

પછી રાજાને લાખ રૂપિયાનો દંડ કરીને છોડી દીધો. એ ગ્યા એમને ઘેર ને બ્રાહ્મણ-બ્રાહ્મણી ગ્યા એમને ઘેર.

=== વાણિયણ ===

મુંબઈમાં ગિરધરલાલ નામના એક શેઠ હતા. એમને એક દીકરો હતો. તેનું નામ મૂળજીભાઈ. આ શેઠ પાસે અઢળક ધન હતું. દુકાનો ચાલતી હતી. પેઢીઓ ચાલતી હતી. પણ દીકરામાં અક્કલનો છાંટો થોડો. એટલે શેઠે વિચાર કર્યો કે ‘આ મારી મિલકત કોણ વાપરશે, એનો ઉપયોગ કોણ કરશે? જો છોકરાને પરણાવું ને છોકરાની વહુ આવે તો આ મિલકતનો ઉપયોગ થાય.’ એમણે ગોર મહારાજને બોલાવ્યા ને કીધું કે ‘આ છોકરાનું સગપણ કરી આવો, કોઈ લાયક કન્યા ગોતી લાવો.’ બ્રાહ્મણ તો કન્યા ગોતવા ગ્યા. કોઈક શહેરમાં જઈ છોકરાને લાયક કન્યા શોધી લાવ્યા. મૂરત જોવરાવ્યું ને જાન જોડી. સૌ છોકરાને પરણાવીને આવ્યા.

રાત પડી. શેઠે છોકરાને બોલાવ્યો ને કહે, ‘બેટા મૂળજી, અહીં આવ. જો હું કહું એટલું તારે કરવાનું. રાત પડે તું સૂવાના ઓરડામાં જજે. જતાંવેંત પગમાંથી મોજડી કાઢી વહુને સાત વાર મોજડી ચોડજે. પછી જે થાય તે હકીકત સવારે મને કહેજે. મારો ડાહ્યો દીકરો હોય તો આટલું જરૂર કરજે.’ આ સાંભળી મૂળજી કહે, ‘બાપા, સાતને બદલે ચૌદ ચોડું?’  

મૂળજીને પેલા વહાણમાં બેસાડી દીધો ને ખાલી વહાણ લઈને બાઈ ઘેર આવતી રહી. સસરાને કહે, ‘બાપા, તમારા દીકરાનાં વહાણ વહેલી સવારે છ વાગે આવી જવાનાં છે. એનું સામૈયું કરવાની તૈયારી કરવાની છે.’ શેઠે સવારમાં ઢંઢેરો પિટાવ્યો ને બધાને ભેગા કરીને કહે, ‘આપણા મૂળજીભાઈ કમાઈને આવે છે.’ શેઠ તો સાજ, શણગાર સાથે વાગતા ઢોલે સામૈયું કરવા ગયા. મૂળજીભાઈને વધાવ્યાં, વહાણ વધાવ્યાં, સામૈયું કરીને ઘેર આવ્યાં. મૂળજીભાઈ તો ફૂલીને ફાળકો થઈ ગયા. કમાઈને આવ્યા છે! બધી માલ-મિલકત ઘેર ઉતારી દીધી.  

પછી રાત પડી એટલે મૂળજીભાઈ સૂવાના ઓરડામાં ગયો. તરત પગમાંથી મોજડી કાઢવા માંડી. મૂળજીભાઈ તો બહુ રુઆબમાં છે. ત્યાં પેલી બાઈ કહે, ‘ઊભા રહો, હજી વાર છે.’ મૂળજી કહે, ‘કેમ? હું અઢળક માલ, ધન કમાઈને આવ્યો છું. હવે તો ચૌદ મોજડી ચોડવાનો મને અધિકાર છે.’ બાઈ કહે, ‘તમારી એ વાત બરાબર. તમારે ચોડવી હોય એટલી ચોડજો. પણ તમે આવવાના હતા એ મેં જાણ્યું. ત્યારે એક મોચી મોજડી વેચવા આવ્યો’તો એની પાસેથી એક જોડ મોજડી મેં ખરીદી છે. એનાથી મારો. માર ખાવો ખાવો ને આ જૂની મોજડીનો ખાવો? એના કરતાં નવી ખરીદી છે એનો માર મારો.’ પછી બાઈએ પેલું પડીકું લાવીને મૂક્યું. પડીકું જોતાંવેંત મૂળજીભાઈના તો હોશકોશ ઊડી ગયા. મોજડી હાથમાં લઈને કહે, ‘આ મોજડી! એ તું હતી?’ મૂળજી એના પગમાં નમી પડ્યો. બાઈએ હાથ પકડીને ઊભો કર્યો.

એક ગામ હતું. એ ગામમાં મા-દીકરો રહે. દીકરો નાનો હતો, સમજણો થયો નહોતો. મા મહેનત-મજૂરી કરે ને દીકરાને ખવરાવે. એવામાં દુકાળ આવ્યો. દુકાળમાં મા પોતાના દીકરાનું કઈ રીતે પેટ ભરે? એટલે એ પરદેશ કામ કરવા ગયાં.  

જે દેશમાં ગયા ત્યાંના રાજાનો હુકમ હતો કે બીજા દેશનું માણસ આવે તો એને અહીં રહેવા દેવું નહીં. જે રહેવા દેશે એને સો રૂપિયા દંડ અને છ મહિનાની સજા. એટલે મા-દીકરો જેના-જેના ઘર પાસે જાય ત્યાં કોઈ એમને રાખે નહીં અને રાજાના હુકમની વાત જણાવે. જો રાજાજી હા પાડે તો રાખી શકાય તેમ કહે.  

બીજા દિવસે પરદેશથી એક રાજકુમાર નદીએ ઘોડા પાવા આવ્યો. એ વખતે તેણે સોનેરી વાળનો ગોટો જોયો. ગોટો જોઈને કુંવર તો આશ્ચર્યમુગ્ધ થઈ ગયો. તેણે ગોટો ખિસ્સામાં નાખ્યો ને કહે, ‘પયણું તો આ સોનેરી વાળવાળીને, બીજી બધી મા-બુન.’ પછી પોતાને ઘેર ગયો. ઘોડા બાંધ્યા ને ત્યાં જ નાની ખાટલીમાં સૂઈ ગયો.  

રાજા-રાણી તો રાજકુંવરની શોધખોળ કરે છે. ઢંઢેરો પિટાવ્યો છે પણ ક્યાંય કુંવરની ભાળ નથી થતી. એક દિવસ સફાઈ કરનારી ઘોડવાડમાં વાળવા જાય છે. એની નજર કુંવર પર પડી. એટલે કુંવરને કહે, ‘તમને તો ત્રણ-ત્રણ દિવસથી સૌ શોધી રહ્યાં છે અને તમે જડતા નથી.’ કુંવર કહે, ‘જો તું મારા મા-બાપને વાત કરીશ તો તને આ ઘોડવાડમાં જ ચગદી નાખીશ.’ એટલે સફાઈ કરનારી તો બીકની મારી કાંઈ જણાવતી નથી. પણ એક દિવસ લાલચની મારી રાજા પાસે ગઈ. રાજાને કહે, ‘મારું નામ ન લો તો કુંવર ક્યાં છે તે દેખાડું.’ રાજાએ વાત સ્વીકારી. સફાઈ કરનારીએ કીધું, ‘કુંવર ઘોડવાડમાં છે.’ કુંવર તૂટેલી ખાટલી પર સૂતા છે. રાજા કુંવરને કહે, ‘બોલ, તને કોઈની વાડનો કાંટો વાગ્યો હોય તો તેની વાડ સળગાવી દઉં. કોઈએ આંખ કાઢી હોય તો તેની આંખ ફોડી નાખું. આંગળી ચીંધી હોય તો આંગળી કાપી નાખું. પણ તને શું થયું છે તે કહે.’ ત્યારે કુંવરે સોનેરી વાળનો ગોટો બતાડ્યો અને કહ્યું, ‘પયણીશ તો આને જ. બીજી મારે મા-બુન. બોલો, તમે મને પરણાવો છો?’ રાજા કહે, ‘હા, પરણાવશું.’ રાજાએ ઢંઢેરો પિટાવ્યો.  

હવે, પેલા છોકરા પાસે નાગનો જે વેઢ હતો એ વેઢ બાઈએ ફોસલાવીને લઈ લીધો. વેઢ લઈને મણિરાણીને મંત્રેલા અડદના દાણા છાંટીને સીધી પોતાના રાજમાં લઈ ગઈ ને કુંવરને સોંપી દીધી. ત્યારે મણિ કુંવરને કહે, ‘મારે છો મહિનાનું કડલીવ્રત છે. આ વ્રત પૂરું થાય ત્યાં સુધી દરરોજ પક્ષીને સવામણ ચણ નાખવી પડશે.’ કુંવર કહે, ‘ભલે.’ રાણી તો રોજ પક્ષીને દાણા નાખે છે. આ બાજુ પોપટે પણ નીમ લીધું કે ‘મારી ભાભી નહીં જડે ત્યાં સુધી અન્ન નહીં લઉં.’ તે દેશેદેશ ફરે છે. એક દિવસ આ ભૂખ્યા પોપટને સવામણ ચણ ચણનારા પોપટ કહે છે, ‘અમારે તો હમણાં મજા છે. એક નવાં રાણી આવ્યાં છે, તે દાણા બહુ નખાવે છે.’ એટલે આ પોપટ કહે, ‘મને નવાં રાણી બતાવો ને?’ આમ બધાં પોપટ વાત કરે છે. એટલામાં ઓલા પોપટ કહે, ‘જોવો, રાણી અગાશીમાં બેઠાં.’ પોપટે જોયાં. રાતે અગાશીમાં ગયો. રાણીને મળ્યો. રાણીને ઘરે લઈ જવા બિલાડીને બોલાવે છે.  

બસ, ગોખલામાં ગોટી, મારી વાત મોટી

આંબે આયા મોર, વાત માંડશું પોર.

{{Right | (ગુજરાતી રૂપાંતર : મમતા પંડ્યા) }} <br>  

== કાઠિયાવાડની જૂની વાર્તાઓ ==

=== બાનરો ===

પ્રેમની કીંમત લઈ હૃદય તો વેચાઈ ગયું. પછી વિવેક, લોકલજ્જા વચ્ચે આવી પ્રેમી પાત્રોને અથાગ મૂંઝવે છે. ઘડીકમાં પ્રેમી પ્રિયાને મળવા, તેનું ચન્દ્રમુખ નિહાળવા, પ્રિયાના ઉદાર ઉરને સાથે દાબવા ઊઠે છે, ચાલવા માંડે છે, ત્યાં વળી કંઈ વિવેકના વિચારો આવી તેને અટકાવે છે.

ફળીયામાંથી ફકીર રે, ફેરી દઈ પાછો ફર્યો,

આયર અમથી આજ, બાનરો બીજો થયો.

અરેરે, એ ફકીર મારા ફળિયા સુધી આવી આંટો ખાઈ પાછો વળી ગયો; ખરેખર એ આયર બાનરો હવે તો પલટી ગયો જ.  

આમ આવેલ પ્રેમી કદિ પણ પાછો ગયો જાણ્યો નથી. પણ તેના મનમાં કંઈ અંદેશો ઉત્પન્ન થયો. કાં તો કોઈ અન્ય હૃદયે તેને પાછો ખેંચ્યો. ગમે તેમ પણ એ બદલાઈ તો ગયો જ.

જેસે મળ્યા તમે બાન થઈ બેઠાં છીએ,

સગવણ કરને સાર, વેલી તું વરસાવને.

રે વ્હાલા સગા જ્યારથી તું મને મળ્યો છે ત્યારથી તો હું તારી ગુલામ બની ગઈ છું. રે પ્રેમી, તું હવે મારી તાકીદે સંભાળ લે ને, સ્નેહની ઝડી વરસાવ ને. વળી કહાવી મોકલ્યું:

મારે તો હે પ્રેમી, તું એક જ રત્ન હતું તે હરાઈ ગયું. હવે કંઈ કોઈની સાથે નવો સંબંધ થનાર નથી જ. ભલેને હું મારે જન્મના જન્મ હારી જાઉં તોય શું? આ તો બ્રાહ્મણીનો રંડાપો સમજવો.

આ સબળ પ્રતિજ્ઞા હવે બાનરા પ્રેમીથી જીરવી શકાઈ નહીં. એકાએક ઊછળી ઘેલી બાલાને બાથમાં લીધી તે જંગલમાં ઝૂંપડી વાળી ત્યાં ઘરવાસ શરૂ કર્યો. શા વિસાતમાં રાજ્યભુવન આ ઝૂંપડી પાસે?

=== વિજાણંદ ને શેણી ===

કાઠિયાવાડમાં ધારીગુંદાળી નામે ગામ છે ત્યાં આ રસિક ને હૃદય હચમચાવી મૂકે તેવી વાત બની છે. ધારીગુંદાળીમાં વેદાઈ કુળનું એક ચારણ કુટુંબ રહેતું હતું; ચારણ પંડે શ્રીમંત હતો ને તેને એકની એક શેણી નામની લાડકવાઈ દીકરી હતી. ચારણે તેને અતિશય વ્હાલથી ઉછેરી હતી. શેણી પોતાના પિતાના મુખમાંથી પ્રેમની વાર્તા સાંભળી સાંભળીને અતિ પ્રેમવાન્ હૃદયની થઈ હતી. તે જ ગામમાં વિજાણંદ નામનો એક ચારણ હતો. તે જંતર બજાવવામાં અતિશય કુશળ હતો. તેની ઉંમર ચોવીશેક વર્ષની હતી. વારંવાર વિજાણંદ જંતર બજાવતો ને શેણીને સાંભળવાનો પ્રસંગ આવતો. આથી શેણીનું હૃદય વિજાણંદ તરફ વળ્યું હતું. પણ વિજાણંદનું લગ્ન છેક બચપણથી થઈ ગયું હતું ને ખીમરી નામની કર્કશા સ્ત્રી તેના ઘરમાં હતી. શેણીએ તો પોતાની માને કહી દીધું કે મારે તો વિજાણંદને વરવું ને આ કંઠમાં વરમાળ ઘાલું તો વિજાણંદની જ, બીજાની નહીં. વિજાણંદને આની ખબર થઈ ને ખીમરી સાથે એનાં પાનાં પડવાથી તેની દુર્દશા થશે ગણી, તે બિચારો બહુ જ દુ:ખી થવા લાગ્યો.

શેણીનું વેશવાળ તેના પિતાએ અન્ય સાથે કરી નાંખ્યું, એવું ગણીને કે ‘શેણી બાળક છે, તેને શી ખબર ને તે શું સમજે.’ જાન આવી ને માયરામાં જેવો વરમાળ ગળામાં નાંખવા ગોર ઊભો થયો કે તુર્ત જ શેણી સર્વ વચ્ચે બોલી ઊઠી.

કાસનાં કોઈ કરી, પછી પરાણે પરણી ઉતર્યાં.

કાસનાં કોઈ કરી અમે પરાણે પરણી ઊતર્યાં,

હે પશુ સમાન હૃદયશૂન્ય વિજાણંદ! તેં તો આ શેણી જેવાનો સંગ તજી તેને એકલી વળાવી, ભૂખ લાગી ને પેટ ભરીને અનાજ ખાધું. તને ફટ્ય છે. આમ કરી વળી હૃદયમાં અતિ દુ:ખ થયું ને પાંસરો હિમાલયમાં ગયો, ગયો તે ગયો. પાછો વળ્યો જ નહીં. પ્રેમ શા શા અટપટા ખેલ કરે છે તે પ્રેમીઓ જુઓ આ રસિક જોડાના વૃત્તાંત પરથી.

=== દેવરો તથા ઢોલરો ===

પોતાને જે ચહાતું નથી તેને પોતાના સમભાવી હૃદય સાથે જોડી સુખ લેવું એવો દૈવી ભાવ તો ખરેખર સાધુ પુરુષોમાં જ હોય છે. એવું ઉદાર દિલ બીજા પાસેથી કંઈ જ્ઞાન લઈને તેમ કરતું નથી પણ તે કુદરતી રીતે જ તેવું હોય છે. આવાં હૃદય ખરેખર પૂજનીય છે.

ઢોલરો જાતનો તો આયર હતો પણ ઘણા જ ઉચ્ચ દિલનો પુરુષ હતો. તેનું વેશવાળ પોતાની જ જ્ઞાતિની એક આયર કન્યા સાથે થયું હતું. પણ તે કન્યાના દિલને દેવરા નામના એક અન્ય આયર યુવાને વશ કરી લીધું હતું. એક જ ગામમાં, પાસે પાસે પડોશમાં રહી સાથે સાથે નાનપણથી રમતગમતમાં ઉછરેલ તેથી દેવરા તથા તે કન્યાનાં હૃદયો સજ્જડ પ્રેમગાંઠથી સંકળાયાં હતાં. દેવરાને તેની મા તથા બે બેનો સિવાય બીજું જ કોઈ સગુંવ્હાલું નહોતું. પિતા તો તેને છેક બચપણમાં મૂકી મરી ગયેલ હતો. દેવરો માતાને ઘણી જ મદદ કરતો ને તેઓ મજૂરી બજૂરી કરી પોતાનું ચલાવતાં. કન્યા પોતાનાં માબાપને લાડકી હતી, વળી એકની એક જ, પછી તેની સ્વતંત્રતાનું શું પૂછવું? દેવરાને તે અનન્ય પ્રેમભાવથી પોતાનો જ ગણતી હતી. તેનાં માબાપે તેનું વેશવાળ ઢોલરા સાથે કર્યું, અને કન્યાકાળ થતાં લગ્ન આરંભ્યાં. હવે લાડકવાઈ કન્યાને ખરા ખબર થયા કે પોતે ઢોલરા સાથે પરણીને જવાની જ. હવે તેનું હૃદય અચાનક બાણથી ઘવાયું, વ્હાલા દેવરાને તજવો જ પડશે. દેવરો બિચારો શાન્ત મૂંગો થઈ ગયો. તે પણ પામી ગયો કે પોતાનું વ્હાલું હૃદય હવે બીજાના હાથમાં જવાનું. તેના દુ:ખનો પાર રહ્યો નહીં. પણ ગરીબના દુ:ખની કોને પિછાન? પિછાન માત્ર એક નેક હૃદયને જ. લગ્નની તૈયારી થઈ. મંડપ શણગાર્યો. માંડવીયાં સર્વ ફૂલફટાકીયાં થઈને માંડવામાં ફરવા લાગ્યાં. એક માત્ર દેવરો ત્યાં દેખાતો નહોતો. દેવરો ત્યાં ક્યારેક આવતો તો હોંશ વિનાનો, કપડાંબપડાંનું પણ ઠેકાણું નહીં. એની આ સર્વ સ્થિતિ કન્યા જોઈ ગઈ. તે દેવરાને મળી અને કહ્યું કે આ જાન આવી, બધાંય માંડવામાં ડોલરીયાં થઈને ભમે છે. ને તું આમ કાં? તુંય તે:

રે મા, દુનિયામાં માણસ લગ્નમાં પોતાની દીકરીને આપી દે છે. પોતાની સ્ત્રીને કોઈ આપી શકે જ નહીં. અરે, આ એકને બદલે મેં બે આપી તો સદા દેવરાના દેવામાં જ છું.

ભાઈ વાચક, પંડે જ આનો વિચાર કરી લેજે. આ ઉપર વધારે ટિપ્પણ હું શું કરું? ‘જાનત હે દરદી દરદીકી.’ ઢોલરા જેવું દિલ હોય તો જ સમજાએ પ્રેમીની પીડા.

=== વીકી તથા કમો ===

વીકી અને કમો દંપતી હતાં. ક્યારે તથા ક્યાં થયાં તેનો પત્તો નથી. બંનેમાં હેત સારું હતું. કાળો ઝાલ કમાનો દિલજાન ભાઈબંધ હતો. અવારનવાર તે કમાનો મેમાન થતો અને ઘણા દિવસ એ ભાઈબંધો હેત અને મઝામાં સાથે ગુજારતા. પોતાના ધણીના આવા જીવજાન દોસ્તના સદ્ગુણો પર, વારંવાર સમાગમ થવાથી, વીકીનો પક્ષપાત થયો. સારા માણસની સારપની પ્રશંસા સ્વાભાવિક રીતે થઈ જાય એવી જાતનો પક્ષપાત થયો.

એક વખત કાળો ઝાલ ભાઈબંધની પરોણાગત માણી પોતાને વતન પાછો ગયો. આ વખતના એના સહવાસમાં એના સદ્ગુણોની છાપ વીકી પર વધારે ગાઢ પડી. રાત્રે સ્વપ્નમાં તે કાળા ઝાલની તારીફ કરવા લાગી. મિત્રવિયોગના વિરહથી કમાને ઊંઘ ન્હોતી આવતી એટલે તે જાગતો હતો. પત્નીના શબ્દો તેણે સાંભળ્યા. પતિવ્રતા હિંદુ સ્ત્રી સ્વપ્નમાં પણ પરપુરુષનું નામ લેતી નથી; છતાં જ્યારે વીકી સ્વપ્નમાં પોતાના ભાઈબંધ કાળા ઝાલની તારીફ કરતી કમાને લાગી ત્યારે એને સજ્જડ વહેમ ભરાઈ ગયો કે વીકી અને કાળા ઝાલને પરસ્પર અનુરાગ થયો છે.

હૃદયમાં વ્યથા છે છતાં ગ્રામ્ય જનની સાદાઈ પ્રમાણે સ્થૂળ રીતે પોતાને ન કાઢી મૂકવા સમજાવે છે. યાચના કરે છે છતાં કમો પીગળતો નથી. હૃદયમાં છૂપાએલી આત્રિ સામાને વીંધી નાંખે એવી કરુણતાથી આવિર્ભાવ પામે છે.

લઈ ગરદન માર, અમે ખૂની તારાં ખરાં.

આમ કહેતાં કમાની આંખમાંથી આંસુનાં પૂર ચાલ્યાં. ખરે જ, સ્નેહનું પાત્ર જતું રહે ત્યારે વૈરાગીની જ દશા પ્રાપ્ત થાય.  

પાણીઆરીઓ જઈ કાળા ઝાલને ખબર આપે છે. એકદમ કાળો ઝાલ અને વીકી પાદરે દોડી જાય છે. વિયોગથી દુ:ખથી કમો દુર્બલ થયો હતો, વ્યથિત હતો. મનમાં ઊઠેલી શંકા ક્યારનીએ સ્નેહનાં સંભારણામાં નાશ પામી હતી. મિત્ર અને પત્નીના ખુલાસા તરત જ સ્વીકાર્યા. ગૃહચ્યુત, સ્વામીસ્નેહભ્રષ્ટ વીકી પાછી કમાના હૃદય પર સ્થાન પામી. કમાને કાળો ઝાલ પોતાને ઘેર તેડી ગયો. દંપતીના પુન: સમાગમથી બંનેનાં અસલ રૂપ અને સુખ પાછાં ઉદિત થયાં. કાળા ઝાલની મેમાનગિરી માણી તેઓ પાછાં પોતાને ગામ ગયાં. ખોવાયેલું સુખ પાછું ખોવાય નહીં માટે ઘણી જ કાળજીથી સ્નેહનું જતન કરતાં આનંદમાં દિવસો ગાળવા લાગ્યાં.

== કુંકણા કથાઓ ==

=== સતી માતા ===

દેવ હું શું કરું રે, શું કરું રે?

ધન એળા મધીનાં જીગનાં જી  

યાવ જીગનાં જીગનાં જી રે

જી જી જી  

== કનસરી ==

પહેલું નમન સરસ્વતી માતાને

બીજું નમન મહાદેવ અને પાર્વતીને.

ત્રીજું નમન અંબામાતાને સપ્તશૃંગીમાતાને

ચોથું નમન માવલી અને હિમાઈ માતાને.

બધા દેવોને તથા અન્ય સૌને અમારાં નમન સ્વીકારજો. અમને સુખી કરજો. અમને બરકત આપજો.

કનસરીની કથામાં તમામ દેવોને આમંત્રણ.

ત્યાંથી કુંકણાને ત્યાં ગઈ. કુંકણાને ત્યાં એણે કહ્યું, ‘હાથમાં લાકડી રાખી મહેનત મજૂરી કરજે. મારી પૂજા કરજે. અનાજના દરેક દાણામાં મારો વાસ છે. અનાજનો દરેક દાણો મારું રૂપ છે. એને બગાડતો નહીં, એને ફેંકતો નહીં. ભૂખ્યાની ભૂખ ભાંગજે. હું તને બરકત આપીશ.’

કનસરી નંદી ઉપર બેસીને દ્વારકા પહોંચી ગઈ.

== અરવલ્લી લોકની વહી-વાતો ==

=== ધરણી અને મનુષ્ય અવતારની વહી ===

પથ્થર ન હતા, પર્વત ન હતા, ધરતી ન હતી. જે વેળા આકાશ ન હતું, ચાંદ ન હતો, સૂરજ ન હતો, નવલખ તારા ન હતા. જે દિવસે જળુકાર હતો. જળ ભરેલું હતું. જળમાં ભગવાન કીડાના અવતારે હતા. ભગવાન સાત પાતાળ ઊંડા વસતા હતા. ભગવાને જળ બહાર આવવાનો મનમાં વિચાર કર્યો. મનસાદેવી પેદા થઈ. ભગવાન મનસાદેવીને બોલ્યા, ‘મને જળ બહાર કાઢ.’

મનસાદેવીએ માછલીનો વેશ લીધો. માછલીની દૂંટીમાંથી સેર છૂટી. સેર જળ બહાર આવી. કમળનો ડોડો થયો. કમળનું ફૂલ પેદા થયું. સેરે સેરે ભગવાન ઉપર ચડ્યા. કમળના ફૂલમાં આવ્યા. ફૂલમાં વસવા લાગ્યા ભગવાન. ભગવાન કમળના ફૂલ પર પોઢ્યા. ભગવાન મનમાં વિચાર કરે, ‘ધરતીમાતા પેદા કરવી છે. ધરતીમાતા સાત પાતાળ ઊંડી છે.’

આમ વાતો કરતાં કરતાંમાં તો સાચું, એકે તાળી પાડી તો સાત માળિયો મહેલ ને ઉપર પાછું સોનાનું ઈંડું ચાંદાના અજવાળામાં ‘જળુકા’(તેજના લિસોટા) પાડે. બીજીએ તાળી પાડી તો બાગમાં કોઈએ નહીં જોયા હોય એવાં વૃક્ષ થઈ ગયાં. વચ્ચે પાછું તળાવ ને અંદર પાણી ‘કિલ્લાટા’ કરે. પછી ત્રણેયતો પેલાને ઊંચો કરીને સાતમા માળિયે લઈ ગઈ. પછી સૂઈ ગઈ. રાજા વહેલો ઊઠીને જુએ. તે મનમાં વિચારે, ‘હું તો સપનામાં છું કે શું છે?’ પેલી રાણીઓને જોઈને બધી વાત સમજી ગયો.

વહેલા વાણિયા-બ્રાહ્મણ અઘવા બહાર નીકળ્યા તો અઘ્યા નહીં અઘ્યા ને, હાથમાં લોટા અને આવ્યા તે વાટે પાછા. લોકો દોડતાં રાજાના મહેલે ગયાં અને કહેવાં લાગ્યાં, ‘ફરિયાદ રે ફરિયાદ!’ રાજા દાતણ કરતાં બોલ્યો, ‘સવારમાં કેવી ફરિયાદ?’ લોકો કહેવા લાગ્યાં, ‘ગામને ગોંદરે કોઈક સૂબો જાગ્યો છે તે સાત માળિયો મહેલ બનાવ્યો છે ને ઉપર સોનાનું ઈંડું કંઈ ચળકે! પાછળ કોટ પણ રાતમાં કરી નાખ્યો છે.’

છોકરો બોલ્યો, ‘રાજા, આવી ગયો આવળનું ફૂલ લઈને.’ રાજાના હુકમ છૂટ્યા. આખી નગરીમાં ઢંઢેરો પીટાવ્યો કે ‘વિધવાનો છોકરો આવળનું ફૂલ લઈને આવ્યો છે. બધાં લોક ગામના ચોકમાં ફૂલ જોવા આવજો. બધાંને ખાવાનું પણ અહીં મળશે. કોઈ ભાંગ્યા પગનું ચકલું પણ ઘેર રહેવું નહીં જોઈએ.’  

ઢંઢેરો સાંભળતાં ગામના ચોકમાં તો માનવીઓનો મેળો ભરાઈ ગયો. સિપાઈ લાગ્યા તે બધાં માનવીઓને લાઇનસર બેસાડી દીધાં. ત્રણે રાણીઓ લાગી તે તાળીઓ પાડી પાડીને બત્રીસતેત્રીસ પ્રકારનાં ભોજનિયાં બનાવીને નગરીનાં બધાં લોકોને તેમણે ખવડાવી દીધું. પછી બધાં લોક અને છોકરો અને ત્રણ રાણીઓ રાજાની કચેરીમાં ગયાં. લોકો તો કચેરીમાં ‘ઉર નં પૂર’ ઊમટ્યાં. આખી કચેરી ભરાઈ ગઈ. પછી છોકરાએ ભગવાનની પરીને કહ્યું, ‘રાણી, હવે તું સુંદર સુંદર આવળનાં ફૂલ બનાવી નાખ.’ ભગવાનની પરીએ મંતર બોલીને એક તાળી પાડી તો સોનાની થાળી બની ગઈ. બીજી તાળીએ તો લીલો-પીળો ‘ઓસાર’ છાબડી ઉપર આવી ગયો. ત્રીજી તાળીએ તો છાબડીમાં ગાડાના પૈંડા જેવડાં મોટાં ફૂલ થઈ ગયાં અને અડધાં તો જોઈને જ મરી ગયાં અને અડધાં લોક સૂંઘીને સૂંઘીને મરી ગયાં. રાજા પણ સૂંઘીને મરેલી પ્રજા જોઈને મરી ગયો. હવે તો પેલાં ચાર સિવાય ભાંગ્યા પગનું ચકલું પણ આ કચેરીમાં જીવતું બચ્યું નહીં.  

પેલી ત્રણ જણી કણિયોરની કાંબ અને અમીનો હંસો લઈને ઊભી થઈ. એક એકને બેઠાં કરી દીધાં. પછી તો નગરમાં સોળમાં વાજાં વાગવા લાગ્યાં. શેરી-બજારે માળવીઓ ગોળ વહેંચાવા લાગ્યો. રાજા અને છોકરો કચેરીમાં આવ્યા. રાજાએ પોતાના હાથે છોકરાને સોનાના સંહાિસન ઉપર બેસાડ્યો અને પછી જતાં જતાં બોલ્યો, ‘આજથી તું રાજા! જાળવીને રાજ કરજે અને બધી પ્રજાને સુખી રાખજે.’ રાજા છોકરાને રાજપાટ સોંપીને ચાલવા માંડ્યો. આમ રાજા અને છોકરાની હઠ પૂરી થઈ, માતા અને બધાંએ સાથે મળીને ખાધું પીધું ને રાજ કર્યું. વારતા થાય પૂરી. આંબે આવે કેરી પછી આવજો…

== મુખપાટીની લોકવારતાઓ ==

=== અમરસિંહ રાઠોડ અને પદમણી રાણી ===

દલ્લી શહેરનો બાદશાહ ખાનખાનાન કચેરી ભરીને બેઠો છે. વિશાળ દિવાનખંડમાં તો જાદરના જલેઆ, ઈરાની ગલેચા, મશરૂની તળાયું ને રાતાગલ મશરૂના ગાદીતકિયાથી આખી કચેરી ઝળાંહળાં દીપી રહી છે. સોનલાના સિંઘાસણની થડમાં રૂપલા બાજોઠની માથે સોનાની તાસકમાં પાનનાં પચાસ પચાસ બીડાં ઝળેળી રહ્યાં છે. સોનારૂપાના ગંગાજમના તાણેવાણે ગૂંથેલો મુગલાઈ હોકો એક પછી એકના હાથમાં ફરી રહ્યો છે. આખીય કચેરી હકડેઠઠ્ઠ ભરાઈ ગઈ છે. કરડા મોઢાવાળા ખાન અને ખાસદારો, અને સુંવાળા શહેરીજનો સાથે એકમેકને ટક્કર મારે એવા ઓડમલ્લ, ચોડમલ્લ, આમદખાં, ફતેખાં, મોબરશંગ, રૂપશંગ, રાયરંગ વાતોના ગલબા મારી રહ્યા છે. વાતમાંથી વાત નીકળી ત્યારે બાદશાહ ખાનખાનાન કે છે કે ‘હવે તો ધીર અને હીર ચૂસાઈ ગયાં, નવાણેથી નીર ખૂટવા માંડ્યાં છે, એની સાથોસાથ આદમીની મરદાનગી પણ પરવાઈ ગઈ.’

‘જનની જણ તો ભક્ત જણ, કાં દાતા, કાં શૂર;  

અને બાદશાહ સલામતને અરજ ગુજારીએ છીએ કે કરો મરદવટનાં પારખાં, મરદ અને એકલમલ્લ આ ભૂમિમાં અનેકાનેક છે.’ ત્યારે બાદશાહ કહે: ‘ભલે, ભલે તો કરીએ એવા વીરની પરીક્ષા.’ સૌ કહે, ‘સલામત કહે તે બરાબર છે, કરો મરદ અને મરદાઈનાં પારખાં.’  

પછી તો દલ્લીના બાદશાહના મનમાં આ વાત સજ્જડ થઈ ગઈ, એણે તો દલ્લી શહેરના લુવારીને બોલાવ્યા છે, અને લોખંડનો એક આદમકદનો પુરસો બનાવડાવ્યો છે, તેનું ધડ માથું કસકસાવી રેવરાવ્યું છે. બીજા ઘાને માટે એક જોડ કમાડ તૈયાર કરાવ્યાં છે, જેનો ભાર વીશ વીશ મણની ધારણનો એવા હબ્બેસ મોટા બનાવ્યા છે. અને ત્રીજા દોરે એક આખલો મૂલવ્યો છે, કુવળા અણિયાળા શંગિડાં અને ઢંગભરી કાયાને માથે વેેંતવેતનો લોહીનો થર, એવો ફાટીને ધૂંવાડે વહ્યો ગયો છે. રાજની ગૌશાળામાં બાંધ્યો બાંધ્યો ગૂંધળી કડબ ખાઈ ખાઈને વકરી ગયો છે.

પરમાર કુંવરો અને અમરસિંહ રાઠોડે સૌને માનપાન દઈને ઊંચા આસને બેસાડ્યા છે, ત્યાં તો બંદીજનોએ વખાણ શરૂ કર્યાં.  

વખાણ પૂરાં થતાં દલ્લીના દસોંદીએ સૌ જુવાનડાં વચ્ચે દલ્લીના બાદશાહે રજૂ કરેલી મરદાનગીની ખેલકૂદની વાત કહી સંભળાવી અને સોનાની તાસકનું રૂપેરી પાન બીડું સૌ જુવાનની સામે ધર્યું અને પછી સૌને લલકાર્યા છે કે ‘અહીં તો રાજપૂતોની જવાની જોર કરે છે. રજપૂતી અહીં જ વસે છે, બાદશાહી બીડું અહીં જ ઝડપાવું જોઈએ, બીડું અહીંથી પાછું ન ફરવું જોવે, તેવું થશે તો હું માનીશ કે રાજપૂતી રંડાઈ ગઈ છે.’  

‘ખમ્મા રાજ ખમ્મા,  

જે દિવસે બીડું ઝડપ્યું તેના વળતા દી’થી અમરસિંહ રાઠોડ તો સજધજ થવા માંડ્યો છે. એક તો કાંડાબળિયો અને હાડબળુકો જુવાન હતો. તેમાં દલ્લીના બાદશાહની મરદાંમરદની રમત્યુંની શરત સ્વીકારી એથી એણે તો શરીર કસવા ને જોર જમાવા માવા ને મલીદા, દૂધ અને માખણની મલાયુંના સેવન કરવા આદરી દીધા છે. કાઠિયાવાડમાંથી પાંચ પાંચ વિંયાજણ ભેંશો મંગાવી છે. ચારને દોહીને બધુંય દૂધ એક ભેંશને પાય છે, તે પછી એક ટંક ઊતરે ત્યારે તે સાંજણી ભેંશને દોવરાવે છે. એ ભેંશના સળી ઊભી રહે તેવા જાડાખદડા જેવા દૂધને અને અંબરની સુગંધી ભેળવે છે. રૂપિયાભાર અફીણ ઘૂંટીને કસૂંબો તૈયાર કરાવે છે. તાતા તાપે ટીપી સેડવીને ખાતાં મોઢામાં કરડાકી બોલાવે તેવા ત્રણ રોટલા સાથે કઢિયેલ દૂધ અને કસુંબાનું તેણે તો સેવન કરવા માંડ્યું છે. ખાતા પીતા અને કસરત કરતાં કરતાં પાંચ પાંચ મહિના તો હડુડાટ કરતા નીકળી ગયા. ત્યાં તો અમરસિંહ કાંધરોટીને વકરેલા સિંહ જેવો જામી ગયો. કાયા સાથે નરવાઈ તો એવડબેવડ રાશ જેવી થઈ ગઈ. એકલમલ્લ આદમી ઊભો રહે તો ભોંને પણ ભારઝલ્લો લાગે તેવો જામીને રૂંઢ થઈ ગયો છે.  

છ છ મહિનાની અવધિ આવતાં તો તેણે દલ્લી શહેરનાં પ્રયાણ આદર્યાં છે. દલ્લીમાં આવીને પાદર માથે તંબૂ તાણીને બાદશાહને પોતે આવ્યાના ખબર કેવાર્યા છે. અમરસિંહ રાઠોડ આવી પૂગ્યાના સમાચાર મળતાં બાદશાહ ખાનખાનાને તેને માટે રૂપાળો ઉતારો તૈયાર કરાવી તેમાં તેડાવી લીધો છે.

આ બાજુ મહેલમાંથી બહાર નીકળતાં બાદશાહ, બેગમ, શાહજાદી અને ચાકરના ફુરચેફુરચા ઊડી ગયા.

પછી તો દગાબાજ બાદશાહના શાહજાદાને હરાવીને અમરસિંહ દલ્લીની ગાદી માથે બેઠો, પદમણીને મહારાણી બનાવી અને ખાધું પીધું અને રાજ કર્યું.

=== હિરણપરી અને કુંવરાણી ===

રાય રાજાને તો બે બે કુંવરડા, રૂડા રૂપાળા એને ભાળીને ભૂખ ભાંગે એવા નમણા નાકાળા, અને પંડ્યે પહોંચવાન. એમાં મોટાનું નામ ગુમાનશંગ અને નાનાનું નામ અભેશંગ. દિ’ ઊગ્યાથી આથમ્યા લગણ બેય કુંવરડા બાપના રાજમાં હેયને ખાય પીએ અને લીલાલ્હેર કરે છે. બેય કુંવરમાં નાનો અભેશંગ ભારે જીવરો અને તરવરાટવાળો. પણ મોટો ગુમાનશંગ તો પડી પેપડી, આળસનું ઘોયું, રાજકાજ કે કોઈ કામકાજમાં તેનું મન ન ખૂંતે.  

રાય રાજાને એક દિને સમે વિચાર થયો કે કુંવરડા થયા છે મોટા, હવે તેને પરણાવવા પ્રહટાવવા જોઈએ; પણ મોટો ગુમાનશંગ જોણ જોયણ રૂપાળો દીહે છે ખરો, પણ બોલતાં ચાલતાં તેનાં લખણ કળાય જાય છે, રાજકાજમાં અને કામેકાજે તે ખોટો રૂપિયો છે, ઊંઘણશી અને આળસુ હોવાથી રાજગાદીના રખવાળા પણ તેનાથી નહીં થાય, તારે નાનો કુંવર અભેશંગ આનંદી અને દલગજો છે, રાજકાજ કરવામાં ચતુર નીવડે તેવો છે, પણ મોટાને મૂકીને નાનાને ગાદી કેમ આપવી? વળી અન્ય રાજની કન્યા કુંવરીઓનાં માગાં----નાળિયેર આવે છે, પણ જેવા આવનાર પંડ્યા અને ગઢવી તો નાના અભેશંગને જ પસંદ કરે છે. હું બાપ જેવો બાપ-બેય આંખ સરખી, મારે તો મોટો પરથમ, ભલેને તે પછી ગાંડો-ઘેલો કે અડિયલ હોય!  

કુંવરાણી ઝબકીને જાગી, માથા માથે પંખીને જોઈને તે બેઠી થઈ ગઈ, તરવાર સંભાળી, ત્યારે ગરુડ કહે, ‘હે મનુષ્યલોકના માનવી! તું બીશ મા. અમારાં બચ્ચાંને તેં બચાવ્યાં છે, તેથી અમો દેવલોકના ગરુડપંખ અને પંખિણી તારી માથે ખુશી છીએ. કાંઈક માગ, માગી લે.’  

કુંવરાણીએ તો પોતાની બધી વાત-વિતક સજળ નયને ગરુડપંખ પંખિણીને કહી છે, એટલે ગરુડ કહે: ‘બેટા, તું જરાય મુંઝાઈશ નહીં, હું તને તારા ધણી પાસે જરૂર પહોંચાડી દઈશ. લૂગડાની એક ખોઈ તૈયાર કરી, તેના છેડા બરોબર મજબૂત ગંઠી તેમાં તું સૂઈ જા, એટલે સવાર થતાં હું તને સાત સાત સમંદરને પાર કાલી મંદિરે પહોંચાડી દઈશ.’  

ગરુડ તો ફડફડાટ કરતો ઊડી ગયો. એકલતાની ભયંકરતા ચારે બાજુ વીંટળાઈ વળી. કુંવરાણીનું હૃદય ધડકવા લાગ્યું પણ મનોમન હિંમત કરીને તે મંદિર પાસે આવી. કાલીના મંદિરની આસપાસ બે-ચાર આંટાફેરા મારીને બધુંય જોઈ તપાસી જોયું. પણ બહારના ભાગે કુંવરને ક્યાંય ન જોયો. તે ધીમે ધીમે મંદિરમાં આવી. હવડ મંદિરમાંથી ફડફડ કરતાં કાનકડિયાં ઊડી ગયાં, અંધારઘેર્યા મંદિરમાં તે ધીમે ધીમે આગળ વધી, આંખો અંધારામાં ટેવાણી, તો ગભારામાં કંઈક ખાટલા જેવું કળાયું. તે ત્યાં આવી તો તેના માથે અભેશંગને સૂતેલો જોયો. થોડી વારમાં સૂર્ય પણ બરાબર ખીલી ઊઠતાં મંદિરમાં ઉજાસ થઈ ગયો એટલે કુંવરાણીએ હળવેથી અભેશંગના પગના અંગૂઠેથી દોરો છોડ્યો. દોરો છૂટતાં તે આળસ મરડીને બેઠો થયો અને પોતાની પત્નીને અહીં પાછળ આવેલી જોઈને તે આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયો: ‘અરે તું! અહીં આવી ગઈ!’

કુંવરાણી કહે: ‘જુઓ, આવી ને, મારી ઇચ્છાશક્તિથી પહોંચી ને?’  

તો કે: ‘જુઓ લ્યો’ એમ કહીને ઓડરાણીએ નિશાની તરીકે કુંવરનો કરડો બતાવ્યો અને પાણિયારાનો લોટો ઓરડામાંથી લઈ આવીને સામે ધર્યો.

રાજકુંવર શરમિંદો બની ગયો. નમણી ઓડકન્યાને તેણે પ્રેમથી સ્વીકારી લીધી અને રાજકાજમાં તેની સલાહ લેવા લાગ્યો ત્યારથી રાજમાં ઓડરાણીનાં માનપાન ખૂબ વધી ગયાં અને ખાધું-પીધું અને રાજ કીધું.  

== બસ્તરની લોકકથાઓ ==

=== દુર્બલ ===

એક રાજાના દીકરાનું નામ લેડગા હતું. તે જ્યારે યુવાન થયો ત્યારે તેને શહેર જોવાનું મન થયું અને થોડા પૈસા વાસણકૂસણ, કપડાંલત્તાં માટે લીધા. પૈસાની કોથળી ઘોડા પર લટકાવી દીધી. સોનું ચાંદી ઘોડાને પહેરાવી દઈ નીકળી પડ્યો. બીજા ગામમાં એક તળાવ પર રોકાયો. ઘોડાને પાણી પીવા કહ્યું, ‘પાછળના ભાગેથી પાણી પી લે, બહુ દૂર જવાનું છે.’ પછી જે નગરમાં સાત ભાઈઓ રહેતા હતા તે નગરમાં ગયો.

તે સાતે ભાઈઓની પત્નીઓ તે જ તળાવમાં પાણી ભરવા ગઈ હતી. તેમણે જોયું કે લેડગા પાછલા ભાગેથી પાણી પીવડાવી રહ્યો છે. આ જોઈને તેઓ અંદરઅંદર વાતો કરવા લાગી, ‘આ સાવ મૂરખ છે, ઘોડાને પાછલા ભાગેથી પાણી પીવડાવી રહ્યો છે. ચાલો આપણે આપણા પતિઓને આ કહીએ.’ એમ કરીને તેઓ ઘેર ગઈ. પાણીની ગાગરો મૂકી અને કહેવા લાગી, ‘એક મૂરખ આવ્યો છે, તે ઘોડાને પાછળના ભાગેથી પાણી પીવડાવતો હતો અને સોનું ચાંદી ઘોડા પર લટકાવ્યા હતા. ચાલો, એને ધૂતીએ.’

ચિત્તો માંડમાંડ થોડા સમય માટે રોકાયો. તે વખતે જંગલમાં ચારે બાજુ આગ લાગી હતી. બંદૂકની ગોળીઓનો અવાજ પણ આવતો હતો. લોમડી બોલી, ‘તમને કશું સંભળાય છે? લડાઈ ચાલે છે. એટલે હું સંતાવા માટે આ ઢગલો બનાવું છું.’

તેની વાત સાંભળીને ચિત્તો ગભરાઈ ગયો અને નમ્ર બનીને કહેવા લાગ્યો, ‘અરે લોમડીબહેન, મારે માટે પણ બનાવો ને!’

== વનકન્યા ==

એક પ્રદેશમાં ડોસો અને ડોસી રહેતાં હતાં. તેમને સાત દીકરીઓ હતી. સાતેય બહેનોને કોઈ પણ વસ્તુ સરખા ભાગે મળતી ન હતી. એટલે તેઓ અંદર અંદર ઝઘડતી રહેતી. આને કારણે માબાપ દુ:ખી રહેતાં હતાં. તેમને પણ ખાવાનું પેટ ભરીને મળતું ન હતું. એક દિવસ ડોસાએ ડોસીને કહ્યું, ‘આજે તું ચુપચાપ અડદની દાળ બનાવજે. રાતે છોકરીઓ સૂઈ જશે એટલે આપણે ખાઈશું.’

તેમની આ વાતચીત સૌથી નાની છોકરીએ સાંભળી. તેણે મોટી બહેનોને કહ્યું, ‘આજે હું તમને એક વાત કહું.’ એમ કહીને બધી વાત કહી દીધી. પછી બધી કન્યાઓએ અંદર અંદર ચર્ચા કરીને એક યોજના બનાવી, તેઓ પોતપોતાના ઓશીકે કઢાઈ, સાણસી વગેરે લઈને સૂઈ ગઈ. છોકરીઓ સૂઈ ગઈ છે એમ માનીને ડોસી દાળ કાઢીને વાટવા બેઠી પણ એને સાધન મળ્યું નહીં. ડોસાને પૂછ્યું તો તેને કશી ખબર ન હતી. પછી સૌથી નાની અને સૌથી મોટી છોકરી સાધનો લઈને બેઠી થઈ. આ જોઈને ડોસાએ તેમને ચૂપ રહેવા કહ્યું, આપણે ચાર મળીને ખાઈશું. પછી તેઓ કઢાઈ શોધવા લાગ્યા. પછી એક છોકરી કઢાઈ લઈને બેઠી થઈ. આમ વારાફરતી બધી છોકરીઓ ઊભી થઈ. પછી બધાને માટે વડાં બનાવ્યાં અને સૌએ ખાધાં.

આ સાંભળીને બાળક નૌકામાંથી ઊતરીને દોડતો દોડતો કાગડા ઉડાડનારી પાસે ગયો અને તેના ખોળામાં બેસીને દૂધ પીવા લાગ્યો.  

આ બધી ઘટનાઓ પરથી રાજાએ વનકન્યા અને બાળકને ઓળખી કાઢ્યાં, બધી વાત તેને સમજાઈ ગઈ. પછી રાજાએ સાતે રાણીઓને શિક્ષા કરવા એક મોટો ખાડો ખોદાવ્યો. ધૂપ ગરમ કરીને તે ખાડામાં નખાવી દીધું. સાતે રાણીઓને કહ્યું, ‘એક વાવ ખોદાવી છે, ચાલો જોવા જઈએ.’

== બાની વાતું ==

=== હાતમ્યનું હડદડિયું ===

એક હતો કણબી. નામ એનું પાંસા પટેલ, ભગવાનનો જીવ ને અલ્લાની ગાવડી. પણ પટલાણી વાલામૂઈ કર્યાફાટ્યની. પટેલને વેશીને ડાળિયા ખાયાવે એવી માથાભાર્યે. હવે ભાય એમાં આવ્યા હાતમ્ય આઠમ્યના તેવાર… પટલાણીયે તો રાંધ છઠ્યના દિ’એ હારીપટ્ય મોણ નાખીને, ગોળ નાખીને લહલહતો લોટ બાંધ્યો. મજાની જીણી જીણી પૂરિયું વણી, તળીને ઘીની દોણીમાં નાખી દીધી. ને દોણી સડાવી શીકે… પશી બાંધ્યો ભડકા જેવો લોટ… જેવું તેવું મોણ નાખીને જાડી મોટી પૂરિયું તળી નાખી ને પસી ડબરો ભરીને મેલી દીધી પટેલ હાટુ. પટેલ તો બશારો વેલી હવાર્યે સાંતીડું લયને ખેતરે વયો ગયો. એને તો આઠેય વાર અલ્લાના… ઈ ભલો ને એનું કામ ભલું. હવે ભાય નાયા વગર્ય તો હાતમ્યનું હડદડિયું ખવાય નંઈ તે બાયું હંધી ભેળિયું થયને નદીયે નાવા ગ્યું…

પટેલ ખેતરે તો ગ્યો પણ હળની કૂકરી ભાંગી ગઈ એમાં ધોડતોક ગામમાં પાસો આવ્યો. હળ હુતારને ન્યાં મેલ્યું ને ઘર્યે જઈ કાંક્ય કટક બટક કરીયાવું એમ મનમાં ઘોડા ઘડતો ઈ ઘર્યે ગ્યો. પટલાણી તો નાવા ટળી’તી. પટેલે ડબરો ઉઘાડ્યો. માલીપા જીભ સોલાય જાય એવા પૂરા ભાલ્યા. શીકે મેલેલી દોણીમાં કાંક્ય સાહ્ય-બાહ્ય હોય તો પૂરા પલાળુંં કરીને કરીને પટેલે દોણી હેઠી ઉતારી. જ્યાં ઉઘાડીને જોવે સે તો માલીપા ઘીમાં રહબહતી ગળી પૂરિયું. પટલાણી આવે ઈ પેલા પટેલ તો દોણી લયને પોબારા ગણી ગ્યો. હળ નાંખ્યું ખંભે તે વેલું આવે ખેતર… ખેતરે પૂગતા વેત ઈ તો દોણી લયને બેહી ગ્યો. મંડ્યો બેય હાથે ઉલાળવા.. ઘડીકની વારમાં દોણી સાફ કરી નાખી. સાહમાં દોણીનો ઘા કરી પાણી પી ને પશી મંડ્યો હળ હાંકવા… ઓલી પા પટલાણી નાયને આવી. ભૂખી ડાંહ થઈ’તી. શીધી શીકે ગઈ. જોવે તો દોણી જ નો મળે… બાય ઘડીક વિશારમાં પડી ગઈ.. ન્યાં એણે પટેલના જોડા ભાળ્યા. પટેલ દોણી લઈને ભાગ્યા એમાં જોડા પડ્યા રયા’તા. બાયને ધ્રાસકો પડ્યો. નક્કી રોયો મારું હાતમ્યનું હડદડિયું ગળશી ગ્યો. એણ્યે તો હડી કાઢી… ખેતરના શેઢેથી રાડ્યું નાખતી જાતી’તી…‘એ પીટ્યા મોટા ખાં..’ પટેલ તો બળદયાને ડસકારા કરતાક ‘રાંડ નાના ખાશ’ કે’તા જાય..  

ઈ તો હું ખાય ગ્યો’… પટલાણી તો ભાય ઘા ખાઈ ગઈ હો… મનમાં તો કાળી ઝાળ બળતી’તી પણ કરે હું? એણ્યે મનમાં ને મનમાં ગાંઠ્ય વાળી…‘મારા પીટ્યા, જો હવે તારો વારો નો પાડું તો ફટ્ય કેજ્યે મને…’

એક-બે દિ’ પશી પટલાણી ગામકૂવે પાણી ભરવા ગઈ. ન્યાં કણે બાયું વાતું કરતી’તી…‘અરે બાઈ, રાજાના કુંવરને ગાલે એવું ગૂમડું થ્યું સે.. વૈદ, હકીમ, ફકીર, બાવા હંધાય થાકી ગ્યા સે… રાજાયે તો કુંવરને મટાડી દ્યે એને ઇનામ આપવાનું ક્યું સે’… પટલાણીએ વાત હાંભળી. ‘આજ પીટ્યાનો લાગ કાઢવા દે..’ એમ ગાંઠ્ય વાળતીક ઈ કેટલીય બાયુંને કઈ વળી, ‘અમારા પાંસા પટેલે તો આવાં કંયક ગૂમડાં મટાડ્યા સે…’ ને ભાઈ મીંદડીના પેટમાં ખીર ટકે તો બાયુંના પેટમાં વાત ટકે… ઘડીકમાં તો વા વાતને લઈ ગ્યો. ને રાજાએ તો પાંસા પટેલને બોલાવ્યો. જેવા પટેલ ખેતરેથી ઘર્યે આવ્યા ઈ ભેળી જ પટલાણીએ વધામણી ખાધી, ‘પટેલ, રાજાએ તમને બરક્યાસે…!’ ને ભાય, પટેલ તો મંડ્યા ધરૂજવા… ઈ તો સોયણાનું નાડું બાંધે ન્યાં કેડિયાનાં કહુ સૂટી જાય… ભાય પટેલ તો હાથમાં નાડું પકડતાક, લથરક પથરક કરતાક ઊપડ્યા રાજાને દરબાર્ય… રાજા કયે, ‘આવો પટેલ… તમારાં ઘરવાળાં કયે સે કે તમે ભલભલાં ગૂમડાં મટાડ્યાં સે… તે અમારા કુંવરને મટાડી દ્યો તો તમારો બેડો પાર કરાવી દવ..’ પટેલ મનમાં હમજી ગયા. આ રાંડે ઓલ્યા હડદડિયાનું વેર વાળ્યું. હવે જો ના કેશ તો ઘાણીયે ઘાલશે… કરવું હું?

ગડગૂમડ ઈકા કે હાથ નો લગાડું શીકા

ગડગૂમડ ઈકા કે હાથ નો લગાડું શીકા…

એક તો પટેલના દરહણ, એમાં એની હડિયાપાટી ને ઉપર્યથી આ બબડાટ હાંભળી ને ભાય કુંવરને તો આવ્યા દાંત… ઈ તો પેટ જાલીને મંડ્યો દાંત કાઢવા… હવે ભાય કુંવરને એટલા બધા દાંત આવ્યા કે ગાલ ઉપર્યનું ગૂમડું ફટ લેતાકને ફૂટી ગ્યું. રશીના થ્યા ઢગલા ને દુ:ખતું મટી ગ્યું. રાજા તો રાજીના રેડ થઈ ગ્યા. ‘વાહ પાંસા પટેલ વાહ.. ખરો જાણકાર માણહ…’ રાજાએ તો ભાય પટેલન ભાર્યેથી ઇનામ દયને ઘર્યે મોકલ્યા. પટલાણી તો મનમાં બળીને રાખ થઈ ગઈ. પંદરેક દિ’ થ્યા ને ગામમાં ધાડ પડી. ધાડપાડુ તો ગામનું ધણ વાળી ગ્યા… ગામ આખામાં રીડિયારમણ થઈ ગ્યું. વાંહે જાય કોણ? પટલાણી કયે: ‘એમાં વળી મૂંઝાવાનું હું? મોકલો પાંસા પટેલને…’ પટેલે તો મનમાં મણમણની જોખીને દીધી… પણ ભાય રાજા હામું કાંય થોડું બોલાય? રાજાએ તો જાત્યવાન ઘોડી મંગાવી. પટેલ તો બસારો બાપ જન્મારે કોઈ દિ’ ઘોડી ઉપર્ય બેઠો નો’તો. પટેલ કયે ‘બાપુ, હું માને પડીને કેદિ’યે ઘોડી ઉપર્ય બેઠો નથી. તમે એક કામ કરો. મને ઘોડી માથે બેહાડી પશી નાડાથી બાંધી દ્યો. ને પશી મારો ઘોડીને ષટાટિયું…’ તે ભાય પાંસા પટેલને ઘોડી હાર્યે નાડાથી બાંધી દીધા. ને પશી માર્યું એક ષટાટિયું… ઈ તો ભાય રાજાની ઘોડી…ભાથામાંથી તીર નીહરે એમ ભાગી. પટેલ તો બીકના માર્યા ઝાડવાં પકડતા જાય… પણ ઘોડી એવી તો મારંમાર ભાગતી’તી કે ઝાડવાં મૂળિયાં હોતા ઊખડતાં જાતાં’તાં. ધાડપાડુઓએ જ્યાં વાંહો વાળીને જોયું તો ફાટી રઈ. માળો આદમી તો એક જ સે… પણ માટી ભાર્યે બળૂકો લાગે સે… આખ્ખાં ને આખ્ખાં ઝાડવાં મૂળિયાં હોતાં ઉપાડતો આવે સે… આની હાર્યે આથડવામાં માલ નથી. બીજું ગામ ભાંગશું… અટાણે તો વેતા મેલવામાં જ ડાપણ સે’… ને ભાય ધાડપાડું તો ધણ મેલીને વયા ગ્યા.. ગામમાં તો પાંસા પટેલનાં બે મોંઢે વખાણ થાવા મંડ્યાં. રાજાએ દરબાર ભર્યો. પટેલને પેરામણી દીધી ને પશી કીધું, ‘પાંસા પટેલ, આજ તો તમને મન થાય ઈ માંગી લ્યો… આજ હું બઉ મોજમાં સું… વાડી-વજીફા, ગામ… બોલો તમે જી ક્યો ઈ મારે તાંબાના પતરે લખી દેવું.’ પટેલ તો બે હાથ જોડીને રાજાના પગમાં પડ્યા, ‘બાપુ, મારે કાંય નથી જો’તું. ભગવાનનું દીધું ઘણુંય સે… પણ તમે જો રાજી થિયા હો તો મને આ કભારજાથી સોડાવો…બાપુ અવડી આ બાય કો’ક દિ’ મને જીવતો મરાવશે…’ બાપુએ તો હુકમ કર્યો… તયે ભાય પટલાણીને તો ટકો કરી, સૂનો સોપડી, અવળે ગધેડે બેહાડીને પશી પાંસા પટેલે જે માર્યું પટાટિયું તે ગધેડું તો જાય ઊભી પૂસડીયે ભાગ્યું.. પશી પટેલ બસારો નિર્યાતે જીવ્યો…  

૪. કહુ : ફૂમતાની કસ

૫. પટાટિયું : પાછળથી કચકચાવીને મારેલો ફટકો

=== બાડી બાડી દીવો ઠાર્ય ===

એક હતા નગરશેઠ. પૈસાનો કોય પાર નંઈ. એક જ દીકરો…રૂડો-રૂપાળો પણ જરીક અક્કલનો સાંટો રઈ ગ્યો’તો. જરાક મોટો થ્યો ને મૂશે વળ દેવા જેટલા મોંવાળા થ્યા તોય કાંય ડાપણની ડાઢ તો આવી નંય… ઘરમાં એક કોળણ્ય કામ કરે… એણ્યે સોકરાને બરાબર્યનો હાથમાં લઈ લીધો. ઈ દેખાડે એટલું જ ઈ ભાળે એવો આંધળો થઈ ગ્યો કોળણ્યના લટકા વાંહે… શેઠ-શેઠાણી હંધુંય ભાળે-દેખે પણ નિહાહા નાખીને રય જાય… કોળણ્યને તગેડી મેલવામાં અક્કલમઠો દીકરો આડો આવતો’તો… પણ વાણિયાની જાત્ય કોઠાડાય હોય… ઘરની વાત ઘરમાં દાટી રાખવામાં એને કોય નો પૂગે…

શેઠ-શેઠાણીએ ભેળા થયને નક્કી કર્યું કે હવે જો આ આખલાને નાથવો હોય તો એક જ રસ્તો હતો… બોવ રૂપાળી સોકરી ગોતી એને પરણાવી દેવો… ઈ તો ભાય વાણિયાની નાત્ય ને વળી નગરશેઠનું ખોયડું પશી સોકરી જડતા વાર કેટલી? …શેઠાણીએ તો ભાય ઓલ્યા અક્કલમઠા આંધળાને દેખાય એટલા હાટુ વઉનો ફોટો બરાબર્ય બારહાકમાં જડ્યો. હવે પેલી કોળણ્યે જેવો ફોટો ભાળ્યો કે એને મરસાં લાગ્યાં… આવી રૂપાળી બાય ઘરમાં આવશે પશી આ અક્કલનો ઓથમીર મારા હાથમાં ર્યે ઈ વાતમાં માલ નંય… ને તો તો પશી બધા તનકારા પૂરા… આ ઘરનું ફળિયુંય છોડી જાવું પડે…કોળણ્યે તો બધી પા નજરનાખી પશી જરાક ઊંચી થયને ઓલી બાયની આંખ્યમાં ડોળાની વશોવશ મશનું ટીલકું કરી દીધું… ને પશી જયને વધામણી ખાધી… લ્યો, તમારી માં તમારું વેહવાળતો કરીયાવયા… પણ આંખ્યમાં તો ફુલું સે.. ફુલાળીને પયણીને મને ભૂલી તો નંય જાવને?ને મંડી કાલાં કાઢવાં.. ઓલ્યો તો આમેય ગાલાવેલો હતો જ… એમાં માબાપ બાડીને પયણાવવા બેઠા.. ઈ તો હઠ્યો…‘નો પયણું.’ માબાપે ફોહલાવ્યો તો માનીય ગ્યો પાસો…

બાયને તો ખબર્ય હતી કે આ એનો ધણી સે… અટલે આઠ-નવ દા’ડા પશી એક દિ’ એણ્યે કાઢ્યા દાંત… ઓલ્યો તો પાણી પાણી થઈ ગ્યો…જરાક પાંહે આવ્યો…બીજે દિ’એ એનામાં વધારે હંમિત આવી… ઓલીની કોર્ય દાંત કાઢીને કયે, ‘હાલો હામા કાંઠે વાઢમાં શેયડી ખાવા જાયેં..’ બાય તો કયે, ‘હાલો’… ઈ તો ભાય ગયા… ઓલ્યો હાંઠો ભાંગતોક ફોલતો જા, કાતળી ભાંગી, માદળિયાં કરી ઓલીને દેતો જાય… ઘડીક પશી બાય કયે, ‘હવે હાઉં કરો, હવે હું દઉં ને તમે ખાવ..’ એણ્યે તો જેવો કાતળી કરવા ભાર દીધો કે આંગળીમાં વાગ્યું… લોય જાય ભાગ્યું… વાણિયો તો બીય ગ્યો… ‘અડેડે ભાર્યે કડી… કોકની સોડીનો હાથ કપાય ગ્યો. ભાર્યે કડી રે…હવે હું થાહે રે’… ખરતાકને એણ્યે તો જટજટ પાઘડીમાંથી લીરો ફાડ્યો, પાટો બાંધ્યો ને ઊભા થાતાંકને વેંતા મેલ્યાં. … આમેય વાણિયાની જાત્ય હોય લીંડકઢી.. આ ભાય તો આમેય ગાલાવેલા તો હતા જ.. ઈ તો ઘોડું લેતોકને ભાગ્યો.. હવે ભાય ઈ રાત્યે રોજની જેમ વાણિયો બાયણે ડોકાઈને ‘બાડી બાડી દીવો ઠાર્ય’ કેવા ગયો તંયે ઓલી બાય ઉંહકારા કરે. ઓય માડી.. ઓય વોય… હાંભળીને ઓલ્યાને થ્યું… આવડી આ રોજ્ય તો મૂંગીમંતર પડી ર્યે સે.. આજ આને વડી હું થ્યું? લાવ્ય પૂસવા તો દે.. એણ્યે તો ઉંબરામાં ઊભા ઊભા જ રાડ્ય પાડી… કાં એલી આમ ઉંહકારા કરે? રોજ્યની જેમ મૂંગી મરી રેને… ઓલી બાય પથારીમાંથી ઊભી થાતીકને ઓલ્યાની હામે જોયને બોલી: ‘પાઘડી ફાડી મારા બાપની, શેયડી ખાધી કો’કના બાપની. એમાં તમારું કાંય ગયું?’  

ઓલ્યો માથે હાથ ફેરવતોક, હાહરે દીધેલી પાઘડીને અડતાવેંત ‘અડડડ… ઈ તું હતી? આવી રૂપાડી મારા ઘરમાં? મારી વઉ? એલી, ઈ તું જ હતી?’ ને તાડૂકતી બાય બોલી, ‘તંયે કોણ હતું? આંખ્યું વાળા હો તો ભાળો ને?’વાણિયો ભાય લટુડાપટુડા કરવા મંડ્યો… બાયનાં વખાણ કરતો જાય ને મનાવતો જાય… શેઠાણીએ પણ હવે લાગ આવ્યો જાણીને કોળણ્યને કતીકા મારીને કાઢી મૂકી.

૧. ધીરેકનારાનું : હળવેકથી, ધીમેથી

૨. માદળિયા : છોલેલી શેરડીના ટુકડા- ગંડેરી

૩. લીંડકઢી : બીકણ

૪. કતીકા : નાની અમસ્તી લાકડીથી મારવું તે

== ઉર્દૂ લોકકથા ==

=== ભાનું ડોકું અને કૂવામાં પડેલો ચાંદો ===

મને, ઈભલાને, ફકીરાને અને સાદીકને રાતે બહાર રખડવાની ટેવ. ફકીરાને સાવ ખોટા સમયે ચા પીવાની આદત એટલે એની રાહ જોવી પડે. ફકીરા આવ્યો એટલે અમે ચારેય પાદર ભણી ફરવા નીકળ્યા. કૂવા પાસેથી જવાની કોઈ હંમિત ન કરે પણ ખબર નહીં એ રાતે અમે કૂવા ભણી નીકળી પડ્યા. મારું મન તો જાણે અંદરથી ધ્રૂજે ને સાદીકે એમાં પાછો એક નવી આફતનો ઉમેરો કર્યો. ‘લા ભાઈ, ગજબ થઈ ગયો.’ સાદીક સાવ જ અલગ અંદાજમાં બોલ્યો, ‘શું થયું ભાઈ એ તો કહે.’ અમે ત્રણેય એકસાથે બોલી ઊઠ્યા. ‘લા અલ્લાહના બંદાઓ, ચાંદો આપણા ગામના કૂવામાં પડી ગયો.’ થોડી વાર તો અમે બધા વિચારમાં પડી ગયા. પણ કૂવામાં જોયું તો ખરેખર ચાંદો પડ્યો હતો. પાંચ ગામ વચ્ચે એક સહિયારો કૂવો ને પાછો એમાં ચાંદો પડ્યો એનો વાંધો નહીં પણ આજુબાજુના ગામવાળા શું વિચારશે કે, આ લોકોએ ચાંદો ગાયબ કરી નાખ્યો! ફકીરાએ અને પેલા બે જણે પણ મારા ભણી જોયું. આમ તો અમે ચારેય જણ એકબીજાને જોતા હતા. હવે, શું કરવાનું? એક કલાક થઈ ગયો તોય કંઈ રસ્તો જડ્યો નહીં. હજી બેચાર કલાક થઈ જશે તો સવાર પડી જશે ને ગામની નામોશી બેસશે એ અલગ.

બધા જ એટલી ચંતાિમાં હતા કે કોઈ ઘરનું માણસ ઇલેક્શન ન હારી ગયું હોય! ‘દોસ્તો, આ વાતની જાણ આપણા ભાને કરીએ તો કેવું રહેશે?’ ઈભલો અચાનક જ બોલી પડ્યો. ને મારા મનથી દુઆ નીકળી ગઈ, ઈભલા, અલ્લાહ તારું ભલું કરે. અમે ચારે જણે ઈભલાની વાત સાંભળી ડોકું હલાવ્યું ને ભાના ઘર ભણી દોટ મૂકી.

{{Right | નઈમ એમ. કાઝી }} <br>  

{{Right | ગુજરાતી રૂપાંતર મનોજ સોલંકી }} <br>  

== સૌરાષ્ટ્રની લોકવાર્તાઓ ==

=== ગાંગો બારોટ ===

નાનું એવું ગામ. ગામધણી દરબાર ડાયરામલ્લ. સવારે ડેલીએ ડાયરા ભરાય. કાવા કહુંબા નીકળે. અને વાતુંના ગલાબા ઊડે. દરબાર એક દિ’ ડાયરો ભરીને બેઠા છે, અને રીડ્ય થઈ : ધોડો, ધોડો, બારવટિયા, બારવટિયા! ડાયરો એકદમ ઊભો થૈ ગ્યો. રજપૂતોનાં રૂવાંડાં ઝમ ઝમ ઝમ બેઠાં થૈ ગયાં. ઘોડાં ઘોડાં થાવાં માંડ્યું. સૌ હથિયાર પડિયાર સંભાળવા માંડ્યા, ત્યાં તો દરબાર મોખરે થૈ ગયા, પૂછે છે, ‘એલા કોણ લૂંટાણું?’

જવાબ મળ્યો, ‘બાપુ, એક પરદેશી!’

બાપુ કે’, ‘અમને સ્વર્ગમાં લઈ જાતો’તો. વિમાન લઈને આવ્યો’તો. આ એનું વિમાન.(પોઠિયો બતાવ્યો)

બધાય ખડખડ ખડખડ દાંત કાઢવા માંડ્યા. બાપુ એકદમ ગઢમાં પહોંચી ગયા. ધીમે ધીમે બધાયને વાતનો ફોડ પડ્યો.

સૌ સૌને મન સવા શેર અધવાલેય કોઈ ઓછું નહીં.

હુંપદના હલકારા માંઈ દુનિયા તણાણી દાદવા.

અરે, મનસૂબા, માનવતણા, ઈ તો બધાંય અ ઠીક.

ભાંચળિયો ચારણ ભણે. ઠાકર કરે ઈ ઠીક!  

ડાયરાની આંખો ગાંગો બારોટ ઉપર મંડાણી. ડાયરામાં આવતાં ગાંગો બારોટ કે’, ‘એ બાપુ! રામ રામ.’

બાપુ કાળઝાળ થૈ ગ્યા, ઝબ નોરી તલવારેય કાઢી. બધા માણસો ઊભા થૈ ગ્યા, ‘હાં હાં, હાં બાપુ! રેવા દ્યો, જે થાવું’તું તે થૈ ગ્યું!’ બધાયે તલવાર લઈ લીધી અને બારોટને ઠપકો દેવા સૌ તલપાપડ થૈ ગ્યું.

બાપુનો ક્રોધ પણ શાંત થયો, ને ઇનામ દીધું. ગાંગો બારોટે અભિમાન તોડ્યું. પાછી ભાઈબંધી એવી ને એવી ચાલુ રહી. ખાધું પીધું ને મજા કરી.

બાપુ બોલ્યા, ‘રંગ છે બારોટને. ભલે મશ્કરી કરી, પણ બારોટે કરામત કરી દેખાડી.’

== પંજાબની લોકકથા ==

=== રાજા રસાલૂ  ===

રાજા સલવાને પોતાના એકમાત્ર દીકરા પૂરનને મોતની સજા ફરમાવી હતી. પોતાના તરફથી તો એણે ન્યાય કર્યો હતો અને હકદારને હક આપ્યો હતો. પણ એનું મન પ્રસન્ન નહોતું. બે રાણીઓ હતી, બંનેની ગોદ ખાલી હતી. આટલું મોટું રાજ હતું, મહેલો અને અટારીઓ હતી, પણ ક્યાંય કશી રોનક નહોતી. રાજાની ઉંમર વધતી જતી હતી અને રાજ્યનો કોઈ વારસ પેદા નહોતો થયો. મોટી રાણી, પૂરનની મા ઇચ્છરાંએ રડી રડીને આંખો ગુમાવી દીધી હતી અને નાની રાણી લૂણાનું યૌવન ઢળતું જતું હતું, પણ હજી સુધી એનો ખોળો ભરાયો નહોતો. એના દિલમાં એક ઊંડો ઘા હતો, અને ઘા રોજ ઝર્યા કરતો હતો. એ ડરતી હતી કે કયાંક બેદરકારીમાં, સપનામાં કે ઉગ્રતામાં એ પોતાના પાપની કથની ખુદ પોતે જ જાહેર ન કરી દે. વર્ષોથી એણે શણગાર નહોતા સજ્યા, ન તો એ રિસાઈ હતી, ન તો રાજાએ એને મનાવી હતી. આ મહેલમાં જાણે બધી ચીજ ખોવાઈ ગઈ હતી. દાસદાસીઓ પણ છાયાની જેમ ઘૂમ્યા કરતાં હતાં.  

એક દિવસ ખબર આવી કે એક સાધુએ પૂરનના કૂવા પર મુકામ કર્યો છે, વર્ષોથી આ કૂવામાંથી કોઈએ પાણી નહોતું ખેંચ્યું. આસપાસનો બગીચો સુકાઈ ગયો હતો. એટલે સુધી કે કૂવાનાં પાણી પર લીલ જામી ગઈ હતી. લોકો આ અપશુકનિયાળ બાગમાં ફરવા પણ નહોતા આવતા. પણ સાધુના આવ્યા પછી કૂવામાંથી લોકો પાણી લેવા લાગ્યાં. બાગ હર્યોભર્યો થઈ ગયો અને શ્રદ્ધાળુ લોકોનાં ટોળાં જામવાં લાગ્યાં. સાધુનો મહિમા રાજમહેલ સુધી પણ પહોંચ્યો. લોકો કહે છે કે રાજમહેલના કાંગરે એક સફેદ કાગડો બેઠો. ઇચ્છરાં અને લૂણા બંનેને લાગ્યું કે જાણે બેટાએ માને સાદ દીધો. એમણે ઉઘાડા પગે સાધુનાં દર્શને જવાનું નક્કી કર્યું.  

એની રાહીં લંધાર્દયા, ગલ્લ સાડી સુન જા,  

જે તું મેહરાં વાલડા સાડી અકખ કંકર કટ્ટ જા

=== ધરમિયાં ધરમ કમા ===

(આ રસ્તેથી ગુજરનાર, મારી વાત સાંભળતો જા, જો તું કૃપાળુ હો તો મારી આંખમાંથી કાંકરી કાઢ, હે ધર્મી, પુણ્ય કમાઈ લે.)  

સાપ તો મનુષ્યજાતિનો વેરી હોય છે; પણ ઘરેથી આટલે દૂર આવી, રાજા વેર-વિરોધની વાતો ભૂલી ગયો હતો. રાજાએ પોતાના હાથેથી વાસક સાપની આંખમાંથી કાંકરી કાઢી. સાપની આંખો સારી થઈ ગઈ. રાજા આગળ વધ્યો કે સાપ ફેણ ફેલાવી એના માર્ગમાં ઊભો રહી ગયો. રાજાએ પૂછ્યું, ‘આ શું? ઉપકારનો આ બદલો?’ નાગે શીશ ઝુકાવી દીધું અને કહ્યું, ‘મારી તો એટલી જ વિનંતી છે કે આજની રાત મારા ઘરે રહી જાઓ.’ રસાલૂએ વિનંતી માની લીધી. એની ગુફામાં જઈ એ વીર બહાદુરે આખી રાત નાગ સાથે જ પલંગ પર સૂઈને વીતાવી. બીજે દિવસે સવારે નાગ બીજા શિકારની શોધમાં ઘાસમાં ગાયબ થઈ ગયો અને રસાલૂ પોતાના રસ્તે પડ્યો.  

ઘડેમેં સે પાની મૈંને હી લિયા, મૈંને હી થૂંક ડાલે  

મૈંના ને મેઢિયાં ખોલી હૈં, તોતેને હાર તોડા હૈ

શૂલ કી સતાઈ મૈં હી સેજ પર લેટી થી,  

જિસસે નિવાર ઢીલી પડ ગઈ |’  

કોકિલા ઉપર ઊભી જોઈ રહી. એ સમજી ગઈ કે હવે મારી ખેર નથી. એણે રંગમહેલની અટારીએથી છલાંગ લગાવી દીધી. રસાલૂએ પોતાના હાથે હોડી અને કોકિલાની લાશ પોતાના ઘોડા પર બાંધી દીધી અને ઘોડાને જંગલ તરફ ભગાડી દીધો. વિદાય સમયે કેવળ એટલું જ કહ્યું, ‘યાર ફૌલાદી, તારો અને મારો આટલો જ સાથ હતો. આજથી મારે મારું જીવન બદલવું પડશે.’ હવે એને પોતાનાં માબાપ યાદ આવ્યાં. સાથે એ પણ, જે ફેરા ફરતાં તજીને આવ્યો હતો. એને થયું જાણે સિયાલકોટ એને સાદ દે છે. એણે સૂના મહેલના મુખ્ય દરવાજા પાસે પડેલો પહાડ જેવો મોટો પથ્થર સરકાવી દૂર ફગાવી દીધો. દરવાજો ખોલી નાખ્યો પણ પોતે એ જ પગલે પાછો વળી ગયો પોતાના શહેર તરફ.

{{Right |  (હરભજન સંહિ : ગુજરાતી અનુવાદ : ગીતાંજલિ પરીખ) }} <br>