18,450
edits
MeghaBhavsar (talk | contribs) No edit summary |
MeghaBhavsar (talk | contribs) No edit summary |
||
(3 intermediate revisions by the same user not shown) | |||
Line 12: | Line 12: | ||
નગરમાંથી નનામિયું નીકળિયું, | નગરમાંથી નનામિયું નીકળિયું, | ||
તે દી' નેજા ફરકે ચાર. | તે દી' નેજા ફરકે ચાર. | ||
મસાણે જેને મડાં લૂંટશે, | મસાણે જેને મડાં લૂંટશે, | ||
વાશે વા ને ઊઠશે સેલીયું; | વાશે વા ને ઊઠશે સેલીયું; | ||
Line 39: | Line 40: | ||
* | * | ||
નવી જ ઉપમા મળી–સ્વજન એ તો ‘પાકા તેલના ધરા'–પાણીનો નહિ, પાકા તેલનો ભરપૂર ઘૂનો! | |||
| |||
સજણાં ચડ્યાં ચોરીએ, | સજણાં ચડ્યાં ચોરીએ, | ||
ચકલાં બાંધ્યાં ચાર; | ચકલાં બાંધ્યાં ચાર; | ||
Line 75: | Line 77: | ||
સજણા ખાંડે જે દી' ખાંડણા, | સજણા ખાંડે જે દી' ખાંડણા, | ||
હલકે ઉપાડે હાથ; | હલકે ઉપાડે હાથ; | ||
દસે આંગળીએ ચોગઠય વળે, | દસે આંગળીએ ચોગઠય વળે, | ||
નવરો દીનોનાથ. | નવરો દીનોનાથ. | ||
નવરો દીનોનાથ ને માઢુડા ઘડ્યાં, | નવરો દીનોનાથ ને માઢુડા ઘડ્યાં, | ||
માઢ કમાણસને પાને પડ્યાં. | માઢ કમાણસને પાને પડ્યાં. | ||
Line 91: | Line 95: | ||
અમે કે'દી, પાડેલ ના ? | અમે કે'દી, પાડેલ ના ? | ||
</poem> | </poem> | ||
{Poem2Open}} | {{Poem2Open}} | ||
વિદાય લેતાં ‘સજણ'ની સાથે આટલો ઝડપી વાર્તાલાપ પણ થઈ જાય છે. પછી તો પ્રવાસી સાથી સોન-હલામણ, નાગમદે-નાગવાળો, શેણી–વીજાણંદ, મેહ-ઉજળી વગેરેની કરુણાન્ત પ્રેમગાથાઓમાં ઉતરી પડી દુહા પર દુહા રેલાવે જાય છે. ખંડિત અને તેમ છતાં મૂળ વિષયને વળગી રહેતી એ કવિતા સૂત્રાત્મક સ્વરૂપને પામી રહે છે | વિદાય લેતાં ‘સજણ'ની સાથે આટલો ઝડપી વાર્તાલાપ પણ થઈ જાય છે. પછી તો પ્રવાસી સાથી સોન-હલામણ, નાગમદે-નાગવાળો, શેણી–વીજાણંદ, મેહ-ઉજળી વગેરેની કરુણાન્ત પ્રેમગાથાઓમાં ઉતરી પડી દુહા પર દુહા રેલાવે જાય છે. ખંડિત અને તેમ છતાં મૂળ વિષયને વળગી રહેતી એ કવિતા સૂત્રાત્મક સ્વરૂપને પામી રહે છે | ||
{{Poem2Close}} | {{Poem2Close}} | ||
Line 99: | Line 103: | ||
ઊડવા લાગી ખેપ તે ઝારા ઝરે | ઊડવા લાગી ખેપ તે ઝારા ઝરે | ||
ઓતરની વાદળી સૂકાં સ્રોવર ભરે. | ઓતરની વાદળી સૂકાં સ્રોવર ભરે. | ||
તૂટી પાળ તે નીર ગ્યાં વહી, | તૂટી પાળ તે નીર ગ્યાં વહી, | ||
સજણ ગિયાં ને શેરીયુ રહી. | સજણ ગિયાં ને શેરીયુ રહી. | ||
છેવટે – | છેવટે – | ||
માયા રાખજો માનવી, હૈયે રાખજો હેત; | માયા રાખજો માનવી, હૈયે રાખજો હેત; | ||
બોલ્યાં ચાલ્યાં માફ કરજો, અવગણ અમારા અનેક. | બોલ્યાં ચાલ્યાં માફ કરજો, અવગણ અમારા અનેક. | ||
એમ કહીને પાછા વળવું જ રહ્યું! પણ પછી પાછો નરને બદલે નારીને ઝૂરવા વારો આવે છે આ અડબૂથની વાણીમાં | એમ કહીને પાછા વળવું જ રહ્યું! પણ પછી પાછો નરને બદલે નારીને ઝૂરવા વારો આવે છે આ અડબૂથની વાણીમાં | ||
સાજણે ઘોડો શણગારિયો, | સાજણે ઘોડો શણગારિયો, | ||
દોરી કાઢ્યો ડેલા બા'ર; | દોરી કાઢ્યો ડેલા બા'ર; | ||
Line 111: | Line 119: | ||
ઘેરે શિયાળો ગાળ્ય તે આડયું | ઘેરે શિયાળો ગાળ્ય તે આડયું | ||
અમો તમારા જીવની નાડ્યું. | અમો તમારા જીવની નાડ્યું. | ||
તે પે'લાં લૈને અમને બરછીએ માર, | તે પે'લાં લૈને અમને બરછીએ માર, | ||
સજણે ઘોડો શણગારિયો, દોરી કાઢ્યો ડેલા બા'ર. | સજણે ઘોડો શણગારિયો, દોરી કાઢ્યો ડેલા બા'ર. | ||
Line 118: | Line 127: | ||
કરને હૈડા પંખડી | કરને હૈડા પંખડી | ||
મીટે મેળા થાય. | મીટે મેળા થાય. | ||
મીટે મેળા થાય તે ધડી દો ઘડી. | મીટે મેળા થાય તે ધડી દો ઘડી. | ||
ખેલાડુ સાજણ જાશે વહાણે ચડી. | ખેલાડુ સાજણ જાશે વહાણે ચડી. | ||
ગયાં સ્વજન, વહાણે ચડી ગયાં, હૈયાએ પાંખ કરી નહિ, પછી તો રાત્રીએ | ગયાં સ્વજન, વહાણે ચડી ગયાં, હૈયાએ પાંખ કરી નહિ, પછી તો રાત્રીએ | ||
સજણ સ્વપને આવિયાં, | સજણ સ્વપને આવિયાં, | ||
ઉરે ભરાવી બાથ, | ઉરે ભરાવી બાથ, | ||
જાગીને જોઉં ત્યાં જાતાં રિયાં, | જાગીને જોઉં ત્યાં જાતાં રિયાં, | ||
પલંગે પછાડું હાથ. | પલંગે પછાડું હાથ. | ||
પલંગે પછાડું હાથ ને કાંઈ ન ભાળું. | પલંગે પછાડું હાથ ને કાંઈ ન ભાળું. | ||
વાલાં સજણ સાટુ ખોબલે આંસુ ઢાળું. | વાલાં સજણ સાટુ ખોબલે આંસુ ઢાળું. | ||
આદર્યા કામ તે અધવચ રિયાં, | આદર્યા કામ તે અધવચ રિયાં, | ||
જાગીને જોઉં તો સજણ જાતાં રિયાં. | જાગીને જોઉં તો સજણ જાતાં રિયાં. | ||
* | * | ||
વિપ્રલંભની ઊર્મિ સર્વ સંયમ સાચવતી સાચવતી યે વધુ ને વધુ આંતરિક ઉત્કટતા ધારણ કરે છે– | વિપ્રલંભની ઊર્મિ સર્વ સંયમ સાચવતી સાચવતી યે વધુ ને વધુ આંતરિક ઉત્કટતા ધારણ કરે છે– | ||
સાજણ વોળાવી હું વળી, | સાજણ વોળાવી હું વળી, | ||
આડાં દીધાં વંન; | આડાં દીધાં વંન; | ||
રાતે ના'વે નીંદરા | રાતે ના'વે નીંદરા | ||
ને દી’એ ન ભાવે અન્ન. | ને દી’એ ન ભાવે અન્ન. | ||
દી'એ ન ભાવે અન્ન તેં અણોસરાં; | દી'એ ન ભાવે અન્ન તેં અણોસરાં; | ||
નાખવાં બાણ તે કાઢવાં કાળજ સોંસરાં. | નાખવાં બાણ તે કાઢવાં કાળજ સોંસરાં. | ||
Line 145: | Line 161: | ||
વડલે વરસે મોતીડે, | વડલે વરસે મોતીડે, | ||
ડાળ કોળાંબા માંય. | ડાળ કોળાંબા માંય. | ||
કોળાંબો ભાંગીને કટકો થિયો, | કોળાંબો ભાંગીને કટકો થિયો, | ||
પ્રીતનો માર્યો સાજણ પરદેશ ગિયો. | પ્રીતનો માર્યો સાજણ પરદેશ ગિયો. | ||
ભાળી ભોમ તો લાગે ગળી, | ભાળી ભોમ તો લાગે ગળી, | ||
સાજણ વોળાવીને હું રે વળી. | સાજણ વોળાવીને હું રે વળી. | ||
અરે સ્વજન! રહી જાવ ને! કહેશો તે ખિદમત કરીશ– | અરે સ્વજન! રહી જાવ ને! કહેશો તે ખિદમત કરીશ– | ||
સજણ રિયો તો રાખિયે, લાગી તમારી માયા; | સજણ રિયો તો રાખિયે, લાગી તમારી માયા; | ||
ઓરૂં માથે ઉતારા દૈયેં, કરીએ છતરિયુંના છાંયા. | ઓરૂં માથે ઉતારા દૈયેં, કરીએ છતરિયુંના છાંયા. | ||
કરીએં છતરિયુંના છાંયા ને તમને વરિયેં; | કરીએં છતરિયુંના છાંયા ને તમને વરિયેં; | ||
Line 170: | Line 189: | ||
કાળા હતા કેશ, બદલાઈને બીજા થિયા; | કાળા હતા કેશ, બદલાઈને બીજા થિયા; | ||
દલને ભોંઠ૫ દેછ, દુનિયાને કાંઉ દેખાડિયે. | દલને ભોંઠ૫ દેછ, દુનિયાને કાંઉ દેખાડિયે. | ||
જુવાની હતી તે જાતી રહી, દેઈ ને નાંખી દળી; | જુવાની હતી તે જાતી રહી, દેઈ ને નાંખી દળી; | ||
રાણો કે, શું વાવરિયે, ભર્યા ભગરાં પળી. | રાણો કે, શું વાવરિયે, ભર્યા ભગરાં પળી. | ||
દેઈને દળી પીસી નાખી. ભગરાં-ધોળાં પળીઆં આવી ગયાં. શા માટે આમ? જોબનને સંસારી જન ઠપકો આપે છે | દેઈને દળી પીસી નાખી. ભગરાં-ધોળાં પળીઆં આવી ગયાં. શા માટે આમ? જોબનને સંસારી જન ઠપકો આપે છે | ||
જોબન! મેં તને ગણ કર્યો, | જોબન! મેં તને ગણ કર્યો, | ||
પહર ચાર્યો સારી રાતઃ | પહર ચાર્યો સારી રાતઃ | ||
એક તુંમાં અવગણ ભલે, | એક તુંમાં અવગણ ભલે, | ||
મને લાકડી દઈ ગયો હાથ. | મને લાકડી દઈ ગયો હાથ. | ||
જોબનિયા, તુંને જાળવ્યું, ચાર્યું માજમ રાત; | જોબનિયા, તુંને જાળવ્યું, ચાર્યું માજમ રાત; | ||
જાતાં જાણ્યું હોત તો, ઉછી ઉધારાં કરત. | જાતાં જાણ્યું હોત તો, ઉછી ઉધારાં કરત. | ||
</poem> | </poem> | ||
{{Poem2Open}} | |||
* | * | ||
નાની એવી બે પંક્તિમાં પણ રૂડું રૂપક મૂકી આપ્યું -'ચાર્યું માજમ રાત’ : વનવાસી સંસારની માટીમાંથી આપોઆપ ઉદ્ભવતી એ કલ્પના લોકસાહિત્યનો વિશિષ્ટ પ્રકાર બતાવે છે. પશુઓને આખી રાત પહર ચારનારાં માનવો જોબનને એમની ન્યારી રીતે પિછાને છે. | નાની એવી બે પંક્તિમાં પણ રૂડું રૂપક મૂકી આપ્યું -'ચાર્યું માજમ રાત’ : વનવાસી સંસારની માટીમાંથી આપોઆપ ઉદ્ભવતી એ કલ્પના લોકસાહિત્યનો વિશિષ્ટ પ્રકાર બતાવે છે. પશુઓને આખી રાત પહર ચારનારાં માનવો જોબનને એમની ન્યારી રીતે પિછાને છે. | ||
* | * | ||
{{Poem2Close}} | |||
<poem> | |||
દાંતને પણ પડતા દેખીને લોકકવિ ઉપાલંભ દે છે : | દાંતને પણ પડતા દેખીને લોકકવિ ઉપાલંભ દે છે : | ||
દંતડા, દિન સંભાર, શી શી ચીજું ચખાડિયું, | દંતડા, દિન સંભાર, શી શી ચીજું ચખાડિયું, | ||
લાજ્યા નહિ લગાર! હાડાં પહેલા હાલિયા! | લાજ્યા નહિ લગાર! હાડાં પહેલા હાલિયા! | ||
</poem> | |||
{{Poem2Open}} | |||
પણ લોકકવિતા ‘ફસ્ટ્રેશન'નું – વિફલતાનું શરણું સ્વીકારતી નથી. સમાધાનવૃત્તિ એ એનું મોટું લક્ષણ છે. વિદાય લેતા દાંત સ્વામીના એ ઉપાલંભને તરત જવાબ વાળે છે – | પણ લોકકવિતા ‘ફસ્ટ્રેશન'નું – વિફલતાનું શરણું સ્વીકારતી નથી. સમાધાનવૃત્તિ એ એનું મોટું લક્ષણ છે. વિદાય લેતા દાંત સ્વામીના એ ઉપાલંભને તરત જવાબ વાળે છે – | ||
{{Poem2Close}} | |||
<poem> | |||
અમને ન દેજો દોષ, જાયું તે સૌ જાવશે, | અમને ન દેજો દોષ, જાયું તે સૌ જાવશે, | ||
રૂદા ન ધરજો રોષ, (અમારાં) પેઢાં પ્રતમ્યા પાળશે. | રૂદા ન ધરજો રોષ, (અમારાં) પેઢાં પ્રતમ્યા પાળશે. | ||
</poem> | |||
{{Poem2Open}} | |||
એવા વાર્ધક્યના વિચાર-પગથિયેથી જ શું મારો ભરૂ (ભરવાડ) ભાઈબંધ યાત્રાસ્થાનોની યાદમાં ઉતરી પડ્યો હશે ? ત્રૂટક છૂટક અને પરાપૂર્વના સંબંધ વિનાનું એનું કાવ્ય-રટન ઉંડાણે એના અંતસ્તલમાં શું કઈ સંબદ્ધતા અને સુમેળ સૂચવતું હતું? એણે ગિરનારના કોઈ તીર્થસલિલને સંભાર્યુ : | એવા વાર્ધક્યના વિચાર-પગથિયેથી જ શું મારો ભરૂ (ભરવાડ) ભાઈબંધ યાત્રાસ્થાનોની યાદમાં ઉતરી પડ્યો હશે ? ત્રૂટક છૂટક અને પરાપૂર્વના સંબંધ વિનાનું એનું કાવ્ય-રટન ઉંડાણે એના અંતસ્તલમાં શું કઈ સંબદ્ધતા અને સુમેળ સૂચવતું હતું? એણે ગિરનારના કોઈ તીર્થસલિલને સંભાર્યુ : | ||
{{Poem2Close}} | |||
<poem> | |||
મરઘી કંડના પથ્થરા, (તુંને) કેતા જુગ થિયા? | મરઘી કંડના પથ્થરા, (તુંને) કેતા જુગ થિયા? | ||
માનવી હતાં તે મરી ખૂટ્યાં, પથરા ઈના ઈ રિયા! | માનવી હતાં તે મરી ખૂટ્યાં, પથરા ઈના ઈ રિયા! | ||
Line 206: | Line 241: | ||
ભારી દેરું ભીમાણંદનું, નૈ પગથિયાંનો પાર. | ભારી દેરું ભીમાણંદનું, નૈ પગથિયાંનો પાર. | ||
* | * | ||
</poem> | |||
આમ ફરી ફરી પાછા તીર્થપથે પણ ‘સજણા'નાં સ્મરણો પાની ખૂંદતાં પાછળ પડે છે! કોણ જાણે કેમ પણ પહાડની સ્મૃતિની પછવાડે નદીની યાદ ગુંજે છે— | આમ ફરી ફરી પાછા તીર્થપથે પણ ‘સજણા'નાં સ્મરણો પાની ખૂંદતાં પાછળ પડે છે! કોણ જાણે કેમ પણ પહાડની સ્મૃતિની પછવાડે નદીની યાદ ગુંજે છે— | ||
<poem> | |||
માતાની શેતલ સુકાણી, નિર્જળ નદી-નવાણ, | માતાની શેતલ સુકાણી, નિર્જળ નદી-નવાણ, | ||
આભેથી ફોરું નવ પડ્યું, કુંજડી ગઈ મેરાણ. | આભેથી ફોરું નવ પડ્યું, કુંજડી ગઈ મેરાણ. | ||
કુંજડી ગઈ મેરાણ તે નિસાસા નાખી, | કુંજડી ગઈ મેરાણ તે નિસાસા નાખી, | ||
સુકાણા પાન ને વનરા થઈ ઝાંખી. | સુકાણા પાન ને વનરા થઈ ઝાંખી. | ||
</poem> | |||
અને પરોડથી સવાર સુધી રેલગાડીનો આ સંગાથી ધોળા જંકશન ઢુંકડું આવતાં, જીવની આખરી ગતિને યાદ કરાવતું એક ભજન ગાઈને જુદો પડ્યો – | અને પરોડથી સવાર સુધી રેલગાડીનો આ સંગાથી ધોળા જંકશન ઢુંકડું આવતાં, જીવની આખરી ગતિને યાદ કરાવતું એક ભજન ગાઈને જુદો પડ્યો – | ||
<poem> | |||
ચેતનહારા ચેતી લેને ભાઈ! | ચેતનહારા ચેતી લેને ભાઈ! | ||
જાવું છે નિરવાણી, | જાવું છે નિરવાણી, | ||
Line 217: | Line 256: | ||
જાવું છે નિરવાણી ગરૂ મારા! | જાવું છે નિરવાણી ગરૂ મારા! | ||
જાવું છે નિરવાણી રે-ચેતનહારાo | જાવું છે નિરવાણી રે-ચેતનહારાo | ||
માટી ભેળી તારી માટી થાશે, | માટી ભેળી તારી માટી થાશે, | ||
પાણી રે ભેળાં પાણી; | પાણી રે ભેળાં પાણી; | ||
કાચી કાયામાં કાંઈ યે ન જાણ્યું ભાઈ! | કાચી કાયામાં કાંઈ યે ન જાણ્યું ભાઈ! | ||
શું ભૂલ્યો તું તો પ્રાણ રે–ચેતનહારાo | શું ભૂલ્યો તું તો પ્રાણ રે–ચેતનહારાo | ||
રાજા જાશે પરજા જાશે, | રાજા જાશે પરજા જાશે, | ||
જાશે રૂપાળી રાણી; | જાશે રૂપાળી રાણી; | ||
ઈદરનું ઈંદ્રાસન જાશે | ઈદરનું ઈંદ્રાસન જાશે | ||
બ્રહ્મા ને બ્રહ્માણી રે–ચેતનહારાo | બ્રહ્મા ને બ્રહ્માણી રે–ચેતનહારાo | ||
* | * | ||
અવિચળ વાસ ગુરુને ચરણે, | અવિચળ વાસ ગુરુને ચરણે, | ||
Line 230: | Line 272: | ||
ગુરુ પ્રતાપ ગાય અમરસીંગ | ગુરુ પ્રતાપ ગાય અમરસીંગ | ||
બોલ્યા અમર વાણી—ચેતનહારાo | બોલ્યા અમર વાણી—ચેતનહારાo | ||
</poem> | |||
{{Poem2Open}} | |||
સ્મશાનની સેલી (રાખ)થી શરૂઆત કરીને સમાપ્તિ પણ ‘જાવું છે નિરવાણી' થકી જ કરી. વચ્ચે એણે સજણાનાં સૌંદર્ય, વરમાળ, માયરા, વિદાય, શેરીઓના સૂનકાર, ખાલી પડેલ ખોરડાં, ચાલી નીકળેલ સ્વજનની વેલ્યની ઊડતી ખેપટ, આડા દેવાઈ ગયેલાં વન, સ્વપનાલિંગન, ખોબલે ખોબલે આંસુડાં, પલંગ પછડાતા હાથ-એમ પ્રગાઢ પ્રણયની આરઝૂઓ ગાઈ. પછી, વહી જતા જોબનની વિદાય ગાઈ, શૂન્ય સંસારને પાછળ છોડી તીર્થશૃંગોનાં ચડાણ ગાયાં, ને છેલ્લે નિર્વાણ ગાયું. એ ગાન એક ને અખંડ છે. લોકકવિતા સમુચ્ચયસ્વરૂપ છે. સમગ્રતાએ જ એનું ગાયેલું ગ્રહવું જોઈએ. એના એકાદ કોઈ પ્રદેશને છૂટો પાડીને સમૂહ-જીવનનું તત્ત્વરહસ્ય તોળાય નહિ. | સ્મશાનની સેલી (રાખ)થી શરૂઆત કરીને સમાપ્તિ પણ ‘જાવું છે નિરવાણી' થકી જ કરી. વચ્ચે એણે સજણાનાં સૌંદર્ય, વરમાળ, માયરા, વિદાય, શેરીઓના સૂનકાર, ખાલી પડેલ ખોરડાં, ચાલી નીકળેલ સ્વજનની વેલ્યની ઊડતી ખેપટ, આડા દેવાઈ ગયેલાં વન, સ્વપનાલિંગન, ખોબલે ખોબલે આંસુડાં, પલંગ પછડાતા હાથ-એમ પ્રગાઢ પ્રણયની આરઝૂઓ ગાઈ. પછી, વહી જતા જોબનની વિદાય ગાઈ, શૂન્ય સંસારને પાછળ છોડી તીર્થશૃંગોનાં ચડાણ ગાયાં, ને છેલ્લે નિર્વાણ ગાયું. એ ગાન એક ને અખંડ છે. લોકકવિતા સમુચ્ચયસ્વરૂપ છે. સમગ્રતાએ જ એનું ગાયેલું ગ્રહવું જોઈએ. એના એકાદ કોઈ પ્રદેશને છૂટો પાડીને સમૂહ-જીવનનું તત્ત્વરહસ્ય તોળાય નહિ. | ||
* | * | ||
Line 240: | Line 284: | ||
સેંકડો ગુજરાતીઓની સાક્ષીએ સ્વીકારેલો એ ગુરુમંત્ર સતત કાનમાં ગૂંજતો રહ્યો છે. યથાશક્તિ એનું પાલન કરે ગયો છું. | સેંકડો ગુજરાતીઓની સાક્ષીએ સ્વીકારેલો એ ગુરુમંત્ર સતત કાનમાં ગૂંજતો રહ્યો છે. યથાશક્તિ એનું પાલન કરે ગયો છું. | ||
{{Poem2Close}} | {{Poem2Close}} | ||
<br> | |||
{{HeaderNav2 | |||
|previous = ૨. એ પ્રાણ હજુ મર્યો નથી | |||
|next = ૪. જોખમની વચ્ચે જીવવાની મોજ | |||
}} |
edits