મેઘાણીની સમગ્ર નવલિકા 2/‘મારો વાંક નથી’: Difference between revisions

{{Poem2Open}}

“એનાં માણસ મરે રે એનાં!”

પોતાના સ્વજનને શરીરે આટલો રાક્ષસી માર જોતાં કોઈ પણ કાળા માથાનું માનવી આમ કકળી ઊઠ્યા વગર રહે નહિ; તો પછી રાયાં તો એક ભરવાડી હતી અને પોતાની નજર સામે જુવાન ધણી ખાટલે ઢળ્યો હતો. એના મોંમાં રૂડાને મારી લોથ કરી નાખનારાઓ માટે મીઠી દુવા તો ક્યાંથી જ હોય?

“ને પાછો દયાનો છાંટોય પેટમાં હોય છે એને? વાડીમાં ઢોર દીઠું કે ધ્રોડે, ખરપો હોય તો ખરપો લઈને, ને કોદાળી હોય તો કોદાળી લઈને. ઢોર લાગમાં આવે તો આંખ્યું મીંચીને ઠઠાડે. આંખ ફોડી નાખે, ખોપરીનાં કાછલાં ઉડાડી મૂકે, ગાભણી ગા’નો ગાભ પણ ન જુએ. એવું ખાટકી વરણ છે ખેડુ તો.”

નિષ્ઠુરતામાં તો, કાથરોટ કૂંડાને હસે એ કહેવત પ્રમાણે, ખેડૂતને માથે સવા વેંત શગ કાઢનારા આ ગોવાળો આવી આવી ચર્ચા કરતા કરતા, બાઈડીઓએ આવીને જ્યારે હડબડાવ્યા ત્યારે પોતપોતાને વાડે ગયા, કેટલાકે ગાયોનું ધણ સીમમાં ઘોળ્યું, બાકીના થોડા તાજા જન્મેલા જીવતા બોકડાને ગધેડાં પર લગડામાં ઠાંસી ઠાંસી બાજુના શહેરની પાંજરાપોળ તરફ રવાના થયા.

રૂડો ત્રીસેક વર્ષનો હતો. રાયાં એના કરતાં દસ વર્ષ મોટી હતી, કારણ કે મૂળ તો રાયાં રૂડાની ભોજાઈ થાય. એ દસેક વર્ષનો હતો ત્યારે રાયાં એના મોટા ભાઈને પરણીને ઘરમાં આવેલી. દસ વર્ષના સંસાર પછી વર ગુજરી ગયો, એટલે ભરવાડની ન્યાતના કડક રિવાજ મુજબ રાયાંને અમસ્તી પણ ‘વીંડા બહાર’ કુટુંબીઓ જવા દેવાના જ નહોતા, એને ફરજિયાત દેરવટું વાળવું જ પડત. આ તો ઠીક કે રૂડો તે વખતે વીસ વર્ષનો જુવાન હતો, પણ બાર વરસનો કિશોર હોત તોયે એનું જ ઘર રાયાંને માંડવું પડત. પણ દેર દેખાવડો અને જુવાન હતો એટલે રાયાંએ રાજીખુશીથી રૂડાનું દેરવટું વાળ્યું. બાળક જેવો તો પોતે આવી ત્યારથી હતો, એટલે રાયાંની જીભ તુંકારો ન છોડી શકી અને એનો જીવ મા-પણું ન મેલી શક્યો. અમસ્તું પણ આ વર્ણમાં પુરુષો પશુ જેવા રહી જાય છે ને સ્ત્રી ચબરાક, વાક્પટુ ને વ્યવહાર-કુશળ બને છે. રૂડાને તો પશુપણું અને બાળકપણું બંનેના લાભ-ગેરલાભ મળ્યા. એ ગભરુ જ રહી ગયો.

પાંચ-સાત દિવસમાં તો રૂડાને શરીરે પાણી ઢોળાયું ને એણે પાછી લાકડી લઈ ગાયોને સીમમાં લીધી. સીમમાં તો જમીન ચાટીને જીભ જરાતરા ખારી કરવા સિવાય ગાયો માટે કંઈ બાકી રહ્યું નહોતું. ‘વધુ અનાજ વાવો!’ એવા સરકારી સૂત્રને અપનાવી લઈ રાજ્યે ખરાબા-ખાડા પણ ખેડાવી નાખ્યા હતા. ખેડૂતોએ છેલ્લાં વીસ વરસમાં પૂર્વે આવા ઊંચા ભાવ જોયા નહોતા. મગફળીનાં વાવેતર રોજ વિસ્તરતાં હતાં, ને ઠેકાણે ઠેકાણે શીંગ પીલવાના તેલ ઘાણાના સંચા રાતદિવસ ઘડી પણ અટક્યા વગર ચાલુ હતા. રૂડો વધુ ને વધુ ઝનૂનથી ખેતરો-વાડીઓના શેઢા ગાયોને ચરાવી દેતો રહ્યો. ને એ એક બાબત નિરંતર ગોખ્યા જ કરતો કે ખેડુ આવે તો એ બથ નાખી ન શકે એટલે અંતરે રાખીને જ એને લાકડીથી ઢાળી દેવો.

“તયેં નહિ? ગાંજો કચરાવે દા’ડિયાં પાસે. જેમ ધ્રાબા દેવરાવે તેમ ગાંજો કચરાવે. ખૂબ શૂરાતનથી કચરે તે માટે ઝાંઝ-પખાજ વગડાવે.”

બે ઘડી ઊભો રહીને પછી રૂડો ગાયોને હાંકતો આગળ વધ્યો એના ડાલા જેવડા માથામાં પણ આ નવી બાબતો સ્પષ્ટતા પામી નહિ. મહાભારતના કરતાં પણ મોટી એક લડાઈ દુનિયામાં ચાલતી હતી એવું એણે સાંભળ્યું હતું. આઘે આઘે જ્યાં પોતાને નિસ્બત નથી એવા દેશાવરમાં છતે અનાજે લાખો માણસો તરફડી તરફડી રસ્તા પર મૂઆં, પણ રસ્તે ઉઘાડી ફટાક ચાલી રહેલી મીઠાઈની ને દાણાની દુકાનોમાં ભરી ભરી તાવડી કે સૂંડલીમાંથી એક ગાંઠિયાનો દાણો કે ધાણીની ચપટી પણ તેઓ ન ઝૂંટવી શક્યાં તેવું એણે સાંભળ્યું હતું, પણ પોતાના પ્રાંતમાં તમાકુ અને ગાંજાનાં વાવેતર આવ્યાં એની મોડી ખબર પડી. કારણ કે આવી ખબરો તો શહેરમાં દૂધ લઈ જનારી રાયાં જ લાવતી, રાયાંએ આવું કાંઈ કહ્યું નહોતું. હૉટલને બારણે કે કંદોઈને હાટડે બેસી આવતી રાયાં જે કંઈ ખબર લઈ આવે તે સિવાયનું કશું જ ન માનવાની રૂડાને આદત હતી.

“તું હમણે કાંઈ વધુ પાણી ભેળવ છ, એલી?” રૂડાએ એક દિવસ સાંજે

ગાયો ઘોળીને ઘેર આવી પૂછ્યું.