સોરઠી સંતવાણી/પ્રવેશક: Difference between revisions

એ વારી! વારી! વારી!  

અખંડ ગુરુજીને ઓળખો જી હો જી!

અને એ ‘ધણી’નો, એ અખંડ ગુરુનો પ્રભાવ કેવો છે? —

હાં રે હાં,  

એ વારી! વારી! વારી!  

અખંડ ધણીને હવે ઓળખો જી હો જી!

વાહ રે ધણી!  તમે તો મૂળ વગર પૃથ્વી-આકાશને રોપ્યાં, તમે તો થંભ વગર વિરાટ ગગનને ઠેરાવ્યું!

અખંડ ધણીની સાચી ઓળખાણ માટે, આ ભજન-ભડાકાની અંદર મથામણ ચાલે છે. લોકસાહિત્યને એક વિશાળ વટવૃક્ષરૂપે કલ્પીએ; ગીતો, વાતો, ટુચકા, ઉખાણાં વ્રતાદિને એનાં ડાળી, પાંદડાં, પુષ્પો ને વિટપો કહીએ, તો આ ભજનો એ એનાં આખરી ફળોરૂપી સમજી શકાય. લોકવાણીનો અંતિમ પરિપાક આ ભજનવાણી છે. સંસારની ઝીણીમોટી સકળ માનવોર્મિઓને સંગીત-તાલબદ્ધ શબ્દોએ રસનારી લોકવાણી જો આખરી આત્મિક રહસ્યમંથનની ભજન-શાખોને ન રસાવત તો એ અધૂરી અધૂરી, આછોતરી, કેવળ સપાટીને જ સ્પર્શીને અટકતી ગણાત, અને જ્ઞાન, અધ્યાત્મ, આત્મતત્ત્વ, એને જો વેદો, ઉપનિષદો તેમ જ ભાગવત ઇત્યાદિમાંથી દોહીને આ લોકવાણી જો જનસામાન્યને સ્પર્શે તેવા તાલ-સંગીતના કટોરામાં ન ઉતારત તો એક પ્રથમ કોટિની કરુણતા નીપજી હોત.

પ્રથમીના માલિક! તમે તારો હો…જી!

જનસામાન્યના પ્રતિનિધિ અને જનતાને ખોળે સંસારનાં સુખદુઃખ, વ્યવહાર લઈને બેઠેલ દેવાયત પંડિત નામના એક આહીરે કે રબારીએ ઉપલું સ્તોત્ર ગાયું અને ‘અખંડ ધણી’ને ઓળખાવ્યા. ઉપનિષદે કહ્યું यतो वाचो निवर्तन्तेः લોકસંતે એ ઝીલ્યું : ‘ધણી! તારો પાર ન પાયો’ : બન્ને એક. ગીતાએ કહ્યું : उर्ध्वमूलमधः शाखः લોકસંતે પડઘો દીધો —

જમીં આસમાન બાવે મૂળ વિણ રોપ્યાં હો…જી  

આ ઓળખાણ યુગોની જૂની લાગે છે. આ શબ્દો પ્રાકૃત જનના અંતસ્તલને પહોંચે છે અને કોઈક અગોચર સત્ત્વ ગોચર બને છે. ‘અખંડ ધણી’ સાક્ષાત્ થાય છે. ‘સુન રે શિખર પર અલખ અખેડા, વરસે નૂર સવાયો, એ વારી! વારી! વારી!’ શૂન્યના (બ્રહ્મરંધ્રના) શિખર પર અલક્ષ્યનો અખાડો આવેલો છે. ત્યાંથી સવાયાં નૂર તેજ વરસે છે, તેનાં દર્શન વિરલા જ પામે છે.

આ ‘અખંડ ધણી’ની ઓળખાણ તો અનેક લોકસંતો કરાવી ગયા છે —

કાયાના ઘડનારાને ઓળખો રે,  

રામ ! અભિયાગતને નરખો રે  

પરખુ હોય નર પરખો ઈ,  

રામજી ને બનાયા પવન-ચરખો.

ધૂડના ઢગામાંય જી  

જ્યોત જલત હૈ.

ભેદ મળ્યો નૈ એના ઘર કો  

રામજી ને બનાયા પવન-ચરખો.

પાંચ તતવ કેરા જી!… જીવો રામજી!  

સંચ ચલાય જી  

પવન પૂતળી રમે ગગનમાં  

નૂરતે સૂરતે નરખો — રામજીને.

કે, રવિ સાબ સંતો… જીવો રામજી  

સદ્ગુરુ સાચા;  

પવનના ચરખા આ દેહને ‘જિયાં જુઓ તિયાં સરખો’ કહી, રવિદાસ અભેદનું દર્શન કરે છે : એ દેહના દેવળે દેવળે રામ પોતે જ હોંકારા દે છે. જ્યોતિ જલે છે — પણ ક્યાં? ધૂડના ઢગલામાં : ધૂડનો ઢગો નથી તો બીજું શું છે આ દેહડી! કાળા તમસમય દિલનો અંધકાર એ જ્યોતિએ મટે છે; પણ એ નિજાત્મજ્યોતને અજવાળે જેને અગમ સ્વરૂપ ન સૂઝ્યો, તે માનવીને, ‘એના ઘરનો’ — એ અખંડ ધણીના ગામનો પત્તો ન લાધ્યો.

તો શું આ બધો ભજનભંડોળ એ કેવળ શૂન શિખરના અલખ અખાડામાં, ગગનમંડળની ગૌધેનમાં અને જલત જ્યોતમાં જ ઘૂમતો કોઈ ધુમ્મસના બાચકા ભરતો વાણીવ્યાપાર હતો? નહીં. એના પગ પૃથ્વી પર ઠેરાયા હતા. દૃષ્ટિસમીપના વાસ્તવની એને મજબૂત પકડ હતી. જૂઠ, પાખંડ અને પ્રતિમાવાદના હદ છાંડી ગયેલા અજ્ઞાનબંધ પર એ જ બીજ ચંદ્રની રાત્રિએ ભજન-ભડાકા અફળાય છે. એ વાણી સાંભળતાં પ્રશ્ન થાય છે કે આધુનિક કયો સુધારક આથી વધુ ચોટદાર પ્રહાર મૂર્તિપૂજાના અતિરેક પર કરી શક્યો હોત!

એ જી, મનષા માયલી જી રે,  

જાગતા નર સેવીયેં  

પથર પૂંજ્યે હર મિલે તો  

ઓહી પ્હા’ડકી ચકી બનત હૈ  

માલણ લાવી ફૂલડાં એ  

એ દેવમાં જો સાચ હોય તો  

‘હે મારી આંતરવાસિની મનીષા! મૂર્તિને નહીં, પણ જાગતા નરને સેવીએ, તો જ તને નિરંજન દેવ મળશે. પથ્થરની પ્રતિમામાં જો પ્રભુ હોય તો તો હું સારાય પહાડ પૂજવા તત્પર છું. પણ એ પહાડમાંથી તો ઘંટી બને છે, જેમાં અનાજ પીસી પીસીને જગત રોટી જમે છે. એ પથ્થરમાં જો પ્રાણ હોત તો પોતાની છાતી પર પગ મૂકી પ્રતિમા ઘડનારા શિલ્પીને જ એ દેવ ભક્ષી ન જાત! એમાં દેવત્વ હોત તો એને ધરાતાં ફૂલોની સુવાસ કાં ન આવત?’

મૂર્તિપૂજાની આવી વેધક વિડમ્બના નાથ સંપ્રદાયના છેલ્લા નવવિધાયક અને લોકસંત ગોરખનાથે ઉડાવી. પણ ભજનવાણી એકદેશીય નથી. આ ગોરખ, આ દેવાયત, આ રવિ, મોરાર, જેઠીરામ, લાખો લોયણ, એ કેવળ નિરનિરાળી વ્યક્તિઓ નથી. તેમનાં ભજનો એ નોખનોખા વાદ વચ્ચે વિતંડા માંડતી કૃતિઓ નથી. તેમની વાણીનું એક સમુચ્ચય સ્વરૂપ છે. એ શબ્દોમાં સમષ્ટિનાં આત્મમંથનો સાકાર બન્યાં છે. મહાવૃક્ષની જૂજવી ડાળીઓ, સર્જનહારનાં સ્તોત્રો, ગુરુશરણાગતિનાં અને ગુરુપ્રશસ્તિનાં પદો, ગુરુવિરહ અને પ્રભુવિરહનાં પ્રેમલક્ષણાત્મક ભક્તિપુકારો, આત્માને ચેતવનારાં ભજનો, મનખાદેહનાં મૂલ્ય દાખવતાં પદો, યોગસાધનાનાં, વૈરાગ્યનાં બ્રહ્માનંદ-મસ્તીનાં, આગમનાં, અવળવાણીનાં, આખ્યાયિકાઓ, પ્રભાતિયાં, આરાધ, રવેણી, સાવળ, આ તો બધાં એક જ ચૂંદડીના તાણાવાણા છે. એમાંથી ઊઠતો વણાટ ભાતીગળ ભક્તિ-ચૂંદડીનો છે. એ ચૂંદડી લોકસંત મૂળદાસે ગાઈ છે —

સુંદર વરની ચૂંદડી  

તપતીરથ મેં બહુ કર્યાં, વ્રત કર્યાં રે અપાર,  

ભગવત ભવાની બહુ ભજ્યાં, મારે હરિવર વરવાની આશ.  

બ્રહ્માએ વણ વાવિયાં ને વીણે ચારે વેદ,  

સનકાદિકે સૂતર કાંતિયાં, તેનો કોઈ ન જાણે ભેદ. — વોરો રે.

ત્રિગુણ તાણ્યો તાંતણો ને  

નૂરત સૂરત નળી ચાલતી રે,  

વિદુર વ્યાસે રંગી ચૂંદડી ને  

સદબુદ્ધિએ બુટા જડ્યા  

ગુરુએ ઓઢાડી મને ઘાટડી રે,  

નિર્ગુણ સાથે સગાઈ કરી  

વિવેકના તો વીવા રચ્યા ને  

પ્રભુજી વર પધારિયા રે  

મારું મોહે ભરાણું છે મન. — વોરો રે.

મન ક્રમ વચને આબરૂ ને  

હથેવાળો હરિ સું ગ્રહ્યો ને  

માંઈ છે વાણી તણી વરમાળ. — વોરો રે.

રાતો રંગ રહેણી તણો રે  

અનંત જુગે નહીં ઊમટે રે  

ભક્તિરૂપી એ સનાતન ચૂંદડીને સારુ વણ (કપાસ) પ્રથમ બ્રહ્માએ વાવ્યું. ચારે વેદોએ આ વણ વીણ્યું, સનકાદિક જ્ઞાનવંતોએ સૂતર કાંત્યું. મેં સૂતરના ધાગાને પાણી પાયું. પ્રેમરસનું. નૂરતા અને સુરતારૂપી નાળીઓ ચલાવીને સુજાણ સંતો એ વણવા શાળ પર બેઠા. વિદુરે ને વ્યાસે એ ચૂંદડી રંગી. શુકદેવ મુનિએ એમાં ભાત પાડી. એ ઓઢીને સંત-વૃત્તિ રૂપી કન્યા હરિની સાથે હથેવાળે પરણી. એ ચૂંદડીનો રંગ કદી નહીં ઊપટે.

ભક્તિરસની આ ચૂંદડીનો ઉદ્ભવ માત્ર સૌરાષ્ટ્રી નહોતો, ભારતવ્યાપી હતો. ચૌદમી સદીનો એ વિરાટ ચમત્કાર હતો. આગલા યુગોથી ભિન્ન એક વિચારધારા અને વાણીધારા જનતાસમસ્તમાં રેલાઈ ગઈ. દર્શનશાસ્ત્રના પાંડિત્ય પર અને સંસ્કૃત ભાષાના આડમ્બરપૂર્ણ વિલાસ પર એક પ્રહાર થયો — કોઈ કહે ઇસ્લામની અસર, કોઈ કહે ઇસાઈ ધર્મનો પ્રભાવ. પરંતુ આજના અભ્યાસીઓએ પુકારીને કહ્યું છે કે ઇસ્લામની તલવારે તારાજ કરેલી ભારતીય પ્રજાના પરાજિત માનસે શોધેલું આ છટકવાદી, હતાશાયુક્ત શરણ નથી, ખ્રિસ્તી ધર્મની અસરનું પરિણામ પણ નથી. એ તો ભારતીય ચિંતનધારાના સાતત્યવંતા વિકાસક્રમની સ્વાભાવિક નવભૂમિકા છે. ‘હિસ્ટરી ઑફ ઇન્ડિયન ફિલોસોફી’ ઉપર આઠ ગ્રંથો લખનાર પ્રૉફેસર રાનડેનું નીચલું વિધાન જોઈએ :

ધણી મારો તે દી આપોઆપ રે હાં હાં.

— એવી સર્જનહાર-ધણીની સ્વયં ઉત્પત્તિનું ભવ્ય જેસલ-દર્શન; અથવા તો —

સરવ અંશમાં નામ તમારું  

કાયા વરમંડમાં જુઓ તપાસી,  

નાભિકમલસે જુઓ તપાસી  

તેનો ઉજવાળે ચૌદ બ્રહ્માંડ સૂઝે  

આ કાયામાં બહુ મનસૂબા,  

મણિધરને માથે જેમ મોરલી વાગે  

આવો ગુરુજી આસન પધારો,  

ગુરુ પરતાપે સરભંગી બોલ્યા;  

એવો હરિ નામનો મહિમા દાખવતું સરભંગી નામના કોઈ ભજનિકનું પદ. એ બધાં વાણીએ અને વિચારે આપણાં નિજનાં જ છે. કબીર સાહેબે ‘હરિવરની વિરહિણી’ને ભાવે ઘણું ગાયું છે. મધ્યકાલીન ભક્તોની વાણી એ સખીભાવના તલસાટે ભરપૂર છે. આપણા સોરઠી દેવીદાસ પણ પુકારી ગયા કે —

કે’જો સંદેશ ઓધા કાનને રે  

રત્યું પાલટિયું વન કોળિયાં રે  

પિયુ પિયુ શબદ સુણાવતાં  

કે’જો સંદેશો ઓધા કાનને રે.

*

આવું જો જાણું તો જાવા દેત નૈ,  

મુવલને નવ મારીએં રે  

એ ભાવ કબીરનો ઉછીઉધારે લીધેલ હશે? કે અનુભવજનિત હશે? અને આપણો એ પ્રેમલક્ષણાને ભજતો ભોજલ જ્યારે એ પિયુ-સ્પર્શનાં સૂક્ષ્મ સંવેદનો આ રીતે ગાય છે —

પિયુ રે પિયુ તમે શું કરો સજની!  

પરણ્યા એ પછી તુંને પ્રેમરસ મળશે ઈ તો  

સેજલડીમાં સૂતાં રે પિયુજીની ખબરું પડે,  

બાઇયું! એ વર વિન્યા રે, કો’ને સખી કેમ તો રડે  

*

આ રે સેજલડીમાં બહુ સુખ પામ્યાં  

કુંવારી સુંદરી શું જાણે કંથમાં ઈ તો,  

વિયાજમ કેરી વેણ્ય  

સખી! સાંભળ કહું એક વાતડી,  

સખી! સતગુરુએ સબદ સુણાવિયા,  

સખી! ઊંચું જોઉં તો હરિ આસમાનમાં  

સખી! સૂઈને જોઉં તો ઝળકે સોડ્યમાં  

સખી! પરણેલી પિયુજીને ભોગવે રે  

સખી! કુંવારી રમે ઢીંગલે પોતિયે  

સખી! પંડ્યના પિયુજીને વાતડી  

સખી! આપડે રે’વું પિયુજીના શે’રમાં;  

ત્યારે શું એ કેવળ મધ્યકાલીન સંતોના બોલનો પડઘો જ લાગે છે? શું નર્યો અનુકરણયુક્ત શબ્દવ્યાપાર લાગે છે? કે ભોજલ રવિ નામના આપણા આતમ ઘાયલ મરમીઓને થયેલો નિજાનુભવ લાગે છે? અંતઃસ્થલના સમસંવેદન વગર તો પારકી વાણી પણ પોતાની ભોમમાં ઉતારી શકાતી નથી. પણ આ તો કેવળ પરાનુભવ અથવા પરસંવેદના નથી, આ તો ભાસે છે સ્વકીય ગર્ભધારણની સૂક્ષ્મ મર્મગામિતા. ગુજરાતની ભજનવાણીમાં આત્મવિદ્યાનું સ્વાનુભવયુક્ત મર્મસંવેદન ઝિલાયું છે એવો મારો દાવો વિશેષ તો પુષ્ટ ત્યારે બને છે, કે જ્યારે એ વાણીના પદબંધી બોલ મારે શ્રવણે સંગીતસ્વરૂપે પડે છે. શબ્દ, કાવ્ય અને સંગીતનું એ એકાકાર અને અર્થાનુગામી સ્વરૂપ માસેમાસની બીજલી રાત્રિની ગળતી વેળાએ જેમણે જોયું હશે તેમને વધુ સાબિતી નહીં આપવી પડે, કે એ વાણી તળપદી ગુજરાતી છે. ઉપનિષદોના રહસ્યવાદથી અનોખો અને વિશિષ્ટ આચારપ્રેરિત, જનસામાન્યના મંગળનો લક્ષી, વાદવિતંડાથી વિમુક્ત, સત્સ્વરૂપને તરંગો, કલ્પનોથી ન આવરી મૂકનારો, પાપીતાપીઓને, નારીઓને, અછૂતોને, પ્રાકૃત જનોને હૈયે સત્સ્વરૂપનું સોયલું સોહામણું દર્શન અજવાળનારો એ અખિલ ભારતીય ગૂઢાર્થવાદ ગુજરાતને હૈયે પણ સ્વાનુભવની સંપત્તિરૂપે શબ્દમાં ઊતર્યો હતો.

ગુર્જરોમાં ફરી વળેલો એ મધ્યકાલીન પ્રવાહ વાણીએ કરીને તળપદો છતાં પાછો બીજે પાસે, ભારતવર્ષીય અર્થાત્ રાષ્ટ્રવ્યાપી હતો. એ પ્રવાહને આ મરમીઓએ અખિલ ભારતભોમમાં રેલાવ્યો હતો. ગોપીચંદ હતા તો ગોડ બંગાળાના સંત, પણ એનાં જે આત્મમંથનો ગુજરાતી ભજન-વાણીમાં ઊતર્યાં છે તે દ્વારા ગોપીચંદ આપણા બની રહે છે. આપણા ભોજલ ભક્તે એની જીવનકથા એક સળંગ ભજનગાથામાં ઉતારી આપી છે, તે ઉપરાંત છૂટાંછવાયાં જે ગોપીચંદ-પદો ગવાય છે તેમાંનું આ એક લાક્ષણિક છે : રાણીઓ એને જતો રોકે છે —

ભૂલ્યો રે ભૂલ્યો રે રાજા ગોપીચંદણ  

પિયા પરદેશે ન જાનાં એ જી.

જી રે લાખા!  

ખુંદી તો ખમે રે માતા પૃથમી ને;  

કઠણ વચન મારાં સાધુડાં ખમે,  

લાખા! અબળા લોયણ તમને એમ ભણે હોજી.

મોહની વરવા રે મન થયું વ્યાકુળ વ્યાસનું રે.  

નારદ જાણતા અતિ રે થિયો છે અફસોસ.  

કોઈ કોઈ સ્થળે તો આ વાણી દાર્શનિકતાનાં ઉત્તુંગ શિખરોને સાદામાં સાદા શબ્દે સર કરી જાય છે :

બુંદ ગિયાં ને ઝૂરે જોગી — મેરે નાથજી!  

સુરતા ધારી રે! આવું ઘટે નૈ મછંદર જોગી!

ઠપકો ખરો, પણ કાન્તા પોતાના વલ્લભને આપે તેવો : હે ગુરુ! તારું એક જ વીર્યબુંદ — એક જ બાળક મરી ગયું તેમાં તું આટલો રડે છે! એક જ વીર્યબુંદમાંથી તો આ સમસ્ત સૃષ્ટિ નીપજી છે, છતાં તેં તો એવાં અનેક અણમોલ વીર્યબુંદો વિષયતૃપ્તિ અર્થે ખોઈ નાખ્યાં, એવાં ગયાં બુંદનો તો પાર નથી, જ્યારે તું તો આ એક જ મૂવા બુંદ (બાળક)ને માટે વિલપતો બેઠો છે! ને હે ગુરુ! બુંદ (બ્રહ્મચર્ય) એ થોડી કોઈ નિષ્પ્રાણ, જડ, શુષ્ક ક્રિયા છે! એ તો એવી સંપત્તિ છે, એવી મધુર, એવી મહોબ્બત કરવા જેવી વસ્તુ છે, કે વૈદ્ય જાય ને જેમ રોગી ઝૂરે, રાજ્ય જાય ને જેમ રાજા ઝૂરે, અરે કંથ જાય ને જેમ કામિની ઝૂરે તેમ વીર્ય ગુમાવીને જોગી ઝૂરે.

આ રીતે ભજનની વાણી એ તો કલાત્મક સર્જન છે અને સ્વાનુભવની સંપત્તિ છે. માટે જ એ સાચા અર્થમાં આપણું વાઙ્મય છે. એનો પ્રદેશ સુવિશાળ, ઊંડાણભર્યો અને રસપૂર્ણ છે.

ભાણ સાહેબ

ભાણ સાહેબ સંવત 1754માં [સન 1698માં], એટલે કે કબીર પછી લગભગ 200 વર્ષે, થયા. (એ વચગાળાની કશી તવારીખ મળતી નથી.) પિતાનું નામ કલ્યાણ ભક્ત અને માતા અંબાબાઈ; જાતે લોહાણા; વતન કનખીલોડ. જીવતાં સમાધિ લઈને પરલોક સંચર્યા સંવત 1811માં [સન 1755માં]. એના ગુરુ કોઈ આંબો છઠ્ઠો નામે ભરવાડ હોવાનું કહેવાય છે. ભાણ કબીરનો અવતાર ગણાય છે. પોતે ઘરસંસારી હતા. એને ખીમદાસ નામે એક પુત્ર પણ હતો. ચાલીસ શિષ્યો એની સાથે ફરતા. એને ‘ભાણ ફોજ’ નામથી ઓળખે છે. એ ભાણ ફોજની નામાવલિનું જાણીતું પદ છે :

સુણ અનહદ કી ઠોર, ભાણફોજ નિરભે ચડી,  

પ્રથમ કુંવરજી સરદાર, ગુરુસેં ગુરુગમ જડી,  

ઊંડા જળમાં જે દી’ ગજને ગરાયો, તે દી’ ઝુંડ થયો જમરાણો રે,  

વારે ચડી પ્રભુ વેલા પધાર્યા, આયાં આવ્યાનો છે ટાણો રે. — અસૂરાંને.

કહેવાય છે કે પછી ત્યાંના મુસલમાન રાજકર્તાએ ભાણને પોતાના મુરશિદ કરી માનેલા. જામનગરમાં પણ ભાણને એના ઉદાર સિદ્ધાંતોવાળા ઉપદેશને કારણે, ‘સાબ’નો દરજ્જો એના નામ પછવાડે જોડવાને કારણે, તેમજ જામખંભાળિયા ગામમાં એનું જબરદસ્ત સામૈયું લોકોએ કર્યું તે કારણે, તેજોદ્વેષથી અથવા તો પછી પૈસા લેવાની દાનતથી અત્યારે ‘ભાણ વીરડી’ નામે ઓળખાતી એક મીઠા જળની વીરડી મોજૂદ છે, તેના સંબંધમાં ભાણનો પ્રભાવ થવાથી ખારું જળ મીઠું બન્યું હોવાનું બોલાય છે. ભાણનું સહુથી મોટું જીવનકાર્ય તણછા નામે ગામના એક રવજી નામના ધૂર્ત, વ્યાજખોર અને હરિવિમુખ વણિક વેપારીને ‘ટોપી ઓઢાડી’ તે કહેવાય છે, કેમકે એ ‘રવિ સાહેબ’ નામે સુપ્રસિદ્ધ બનેલ સમર્થ શિષ્યના જીવનપલટામાંથી અનેક મસ્ત ભજનોનું સાહિત્ય નીપજ્યું છે. ખરેખરા ઘાયલ આત્માની એ વાણી છે.

ભાણનો મૃત્યુપ્રસંગ એક રીતે જોઈએ તો ભવ્ય છે. પોતે કમીજડા ગામમાંથી વિહાર કરીને નીકળતા હતા. લોકોના અતિ આગ્રહને ઠેલીને ચાલ્યા હતા, તેમાં બરાબર ગામઝાંપાની વચ્ચોવચ્ચ આવતાં જ પછવાડેથી પોતાની યજમાન ભરવાડણ બાઈએ પુકાર્યું : ‘એ ભાણસાબ, હવે ત્યાંથી ડગલું ભરો તો તમને રામદુહાઈ છે’. ‘રામદુહાઈ’ દેવાતાં જ ભાણ ત્યાં ને ત્યાં સ્તબ્ધ બની ગયા, કહે : ‘મારે આગળ કે પાછળ ક્યાંયે ડગલું દેવું નથી. માટે મારી આસપાસ, ઝાડને ડાર દે છે તે પ્રમાણે ખાડો ખોદો’. એમ ત્યાં ઊભાં ઊભાં જ ખાડો ગળાવી પોતે જીવંત સમાધિ લીધી. એણે સ્થાપેલી જગ્યા ગુજરાતમાં શેડકી ગામે છે. બાજવા સ્ટેશન થઈને શેડકી જવાય છે. આ રીતે ભાણનો ઉદ્ભવ ગુજરાતમાં થયો, વસવાટ પણ ગુજરાતમાં, છતાં એની વાણીનો વધુ પ્રચાર સોરઠમાં થયો. એના સાહિત્ય પર સોરઠી સંસ્કારોની છાપ છે. ભાણની ભજનવાણી બહુ બહોળી નથી, કદાચ એમની જગ્યામાં અપ્રકટ પદોનો સંગ્રહ પડ્યો હોય. એનાં પ્રચલિત પદો પૈકીની આ પંક્તિઓ લાક્ષણિક છે :

સ્વપ્ન ગયા ને સાહેબ પાયા, ભાણ ભયા સમાસી.

આ કાયામાં પરગટ ગંગા, શીદ ફરો પંથ પાળા,  

એ રે ગંગામાં અખંડ નાઈ લ્યો, મત ન્હાવ નદિયું નાળાં,  

આ દિલ અંદર બુદ્ધિસમુંદરા ચલત નાવ ચોધારાં,  

એ રે નાવમાં હીરા માણેક હે, ખોજે ખોજનહારા. — સંતો.

તપ તીરથ ઓર દેવી દેવતા, વેદ કુરાન વિસ્તારા,  

પીર પેગમ્બર સિદ્ધ ઓર સાધક, ઇ ઉરલા વહેવારા —  

એવાં એવાં પદો, મૂર્તિપૂજા, તીર્થયાત્રા, બાહ્ય ક્રિયાઓ આદિની સામે બંડ પોકારે છે; અને ‘ગુરુગમ ખોજો રે ઘટ માંહી’ એ ધ્વનિ વારંવાર ઉલટાવી ઉલટાવીને પ્રજાને આંતરમુખ થવા પ્રેરે છે. ખીમની વાણીએ કબીરજીના ઉદાર તત્ત્વબોધને એ પ્રકારે ઠીક ઠીક જોર દીધું છે.

શ્રી ક્ષિતિમોહન સેનના વ્યાખ્યાનમાં મીરાંબાઈના ગુરુનું નામ ‘રવિદાસ’ આપેલ છે. મને લાગે છે કે કદાચ અનુવાદની જ આ ભૂલ છે. મીરાંબાઈના ચમાર જાતિના ગુરુ ‘રઈદાસ’ નામે કાશી તરફ, અને આપણે ત્યાં ‘રોઈદાસ’ નામે સુપ્રસિદ્ધ છે. એ સૌરાષ્ટ્રમાં સારી પેઠે રહી ગયા મનાય છે. ગિરકાંઠાના અગતરાઈ નામે ગામમાં રોઈદાસ ચમારનો ચામડાં ધોવાનો ચમત્કારી કુંડ અત્યારે બતાવવામાં આવે છે, અને એના નામે ચડેલા અન્ય પરચાઓ ગામેગામ જાણીતા છે. મીરાં–રોઈદાસનો સંબંધ સૂચવતું એક સોરઠી ભજન પણ ગવાય છે :

એ જી તમે મારી સેવાના શાલીગરામ!  

તમે રે રાજાની કુંવરી ને અમે છૈયેં જાતના ચમાર,  

જાણશે તો મેવાડો કોપશે ને ચિત્રોડો ચોંપે દેશે ગાળ,  

કાશી રે નગરના ચોકમાં રે ગુરુ મને મળ્યા રોઈદાસ,  

આ રોઈદાસ ચમાર સંતથી રવિદાસ (કબીરપંથી રવિ સાહેબ) તદ્દન જુદા છે. પોતે જ પોતાના પદમાં ગાયું છે કે —

કાંધ રવાજ કરી  

ઢાઢી! ધ્યાન ધરી  

અર્થાત્, ખભે રવાજ નામનું વાદ્ય લઈને કોઈ ગઢપતિ (રાજદરબાર)ની ખુશામતો ન ગાઈ પણ મોહનને — પ્રભુને — ભજનો ગાઈને લાડ લડાવ્યા. એવા એ પ્રભુભક્ત મીઠા કવિએ રવિ સાહેબનાં પદોનો ઉત્કૃષ્ટ પ્રેમરસ ચાખ્યો હતો. પોતાને રવિનાં દર્શનની ઘણી પ્યાસ હતી. એવે એક દિવસ એણે સાંભળ્યું કે રવિ સાહેબ તો એનાં ત્રણસો સાધુડાંની મંડળી લઈને વૃંદાવન રાસલીલા જોવા જાય છે! મીઠાને અતિ અચંબા સાથે આઘાત લાગ્યો. રવિ સરીખાનેય શું હજુ વૃંદાવન સુધી રાસલીલા જોવા જવાનું બાકી રહ્યું છે? લીંબડીને પાદર ઊતરેલા રવિની સમીપે જઈને એણે ભજન ઉપાડ્યું કે હે રવિ! સાચી કૃષ્ણબંસી તો ભીતરમાં, અંતરના વૃંદાવનમાં વાગી રહી છે :

ઇ વેદમાં ભેદ છે, સમજે તે નર સંત,  

ઓર સકલ પરપંચ હે, તમે મત ભૂલો ગુણવંત.

સુણ બંસીકો નાદ વિવેકકો વધે વધારો,  

ટળશે દેહ અભિમાન, અંતરનો મટે અંધારો.  

રાજ મોરારને રવિ ગુરુ મળિયા,  

ભગતી ચરણની માગી રે — મૈયા.

કહેવાય છે કે વૈરાગ્યમાં ગળી પડેલ એ રાજપુત્રને માતા પોતે જ રવિદાસ પાસે તેડી ગયાં અને જામનગર શહેરમાં રવિની પાસે ભેખ અપાવ્યો. ભેખધારી માનસિંહજીનું નામ તે દિવસથી મોરાર સાહેબ પડ્યું, અને ગુરુઆજ્ઞાથી એણે જામખંભાળિયા નામના ગામમાં જગ્યા બાંધી. મોરાર સાહેબના પદોમાં નવીનતા નથી, પૂર્વપુરુષોને પગલે જ એની વાણી વિશેષ કારુણ્યવાળી બનીને વહે છે. એમણે પણ જીવતાં જ મૃત્યુસમાધિ લીધી હતી. સંવત 1905માં [સન 1849માં] એ સમાયા હોવાનું કહેવાય છે.

ભાણથી માંડીને મોરાર સુધીની ત્રણ પેઢીમાં આ કબીરપંથીઓએ નીચા ગણાતા વર્ગોમાંથી માત્ર બે જ સંતો નીપજાવ્યાનું જણાય છે : એક હતા ખીમ સાહેબના શિષ્ય ત્રિકમ, અને બીજા મોરારના ચેલા હોથી ત્રિકમ ‘ઢેઢગરૂડા’ની અસ્પૃશ્ય કોમમાંથી આવ્યા, ને હોથી મુસલમાન હતા.

સંત હોથી

નેકનામ ગામના સંધી મુસલમાન સિકંદરના એ પુત્ર થાય. મોરારની ભજનમંડળીમાં એની ઊઠબેઠ વધતી ગઈ, તેમ તેમ એના પિતાને અત્યંત આઘાત થતો ચાલ્યો કે, જુવાન દીકરો તરવાર બંદૂક બાંધવાને બદલે તંબૂરા વગાડવામાં લપસી પડ્યો. બાપે બેટાને નમાલો–નમાલો કહી નિત્ય મેણાં દેવા માંડ્યાં, પણ હોથીને રામતાળી લાગી ગઈ હતી. એણે હિંદુ–મુસલમાન ધર્મોના ભેદ ટાળ્યા હતા. પછી એક વાર મોરારનું ભજનમંડળ ઢેઢવાડે બેઠક કરવા ગયું. સિકંદરે હોથીને અંત્યજોના વાસમાં જતો રોકવા બહુ કહ્યું, છતાં હોથી ગયો, ને મોડી રાતે મંડળ વિખરાયું ત્યારે રસ્તે ચાલ્યા જતા લોકોને મોંએથી સિકંદરે ઘરમાં બેઠાં બેઠાં તારીફ સાંભળી કે ‘વાહ, હોથીનું ગળું ક્યાંય થાવું છે! શા દિલભેદક ભજનો ગાયાં હોથીએ!’ કહેવાય છે કે પિતાને આ પ્રશંસાનો એટલો મર્મઘાત થયો કે એણે અફીણ ઘોળ્યું, અને પુત્રને કહ્યું, ‘કાં તો તું પી ને કાં તો હું પીઉં; કેમકે આવું બદનામ જીવતર સંધીની કોમમાં હવે નથી સહેવાતું’. ‘તમે શીદ પીવો, મારે જ પીવું જોવે,’ એમ કહીને હોથી વિષપાન કરી ગયો, અને ઓરડો બંધ કરી કામળો ઠાંસી સૂઈ ગયો. પણ પરચામાં શ્રદ્ધા ધરાવનારી જનતા કહે છે કે રાતે પણ ઢેઢવાડાની ભજન-મેદની ચાલુ હતી ત્યારે શ્રોતાઓ હોથીની ભજન ગાવાની હલક વખાણતા વખાણતા નીકળ્યા, અને પિતાએ તપાસ કરતાં હોથીની હાજરી ઓરડામાં સૂતેલ દેહે, અને ઢેઢવાડે કીર્તન ગાતો જાગ્રત હાલતમાં, એમ બન્ને સ્થળે દીઠી. પિતા પગમાં પડી ગયો. એ તો ગમે તે હો, તોપણ સંત હોથી જીવ્યા અને ‘દાસ હોથી’ના નામચરણથી અંકિત અનેક ભજનો રચી ગયા. પોતાના સતગુરુ પ્રત્યેની અહેસાનમંદીનાં પદોમાં એમનું અંતર આર્દ્ર બની વહ્યું છે :

ઘણા દિવસ મન મસ્તાનું ફરતું રે  

પુરુષ મળ્યા મને અખર અજીતા  

સતગુરુ મુજ પર કરુણા કીધી રે  

દાસ હોથીને ગુરુ મોરાર મળિયા રે  

ભય ભાંગી ગયો યમદૂતનો, અને પુનર્જન્મનો ફાસલો ટળી ગયો, એ એનું તત્ત્વજ્ઞાન છે; અને ભાવભીની ભક્તિ વગરની લૂખી જ્ઞાનબુદ્ધિને, ભક્ત હોથી ‘દુબધ્યા’ (દુર્બુદ્ધિ) કહી ઓળખાવે છે, નરી બાહ્ય ધર્મક્રિયાને ધિક્કાર આપે છે :

દિલડામાં દુબધ્યા, ભીતર ન ભીંજ્યા રે  

ભક્તિ તો ભાવ વિના નવ આવે રે —  

ગુરુગમ ક્યું પાવે, ક્યું પાવે.

ઉપલા ભજનમાંનો ‘દુબધ્યા’ શબ્દ સોરઠી ભજનોમાં લૌકિક ફિલસૂફીનો પારિભાષિક શબ્દ બની ગયો છે.

શાસ્ત્રોના વાદવિવાદ અને શાબ્દિક બ્રહ્મજ્ઞાનની ઠેકડી કરતો દાસ હોથી ભાખે છે કે —

આતમ ચીન્યા વિના કથણી કથે રે, કુડાં બ્રહ્મ ગન્યાન,  

ભક્તિ તણો જેને ભેદ ન લાધ્યો રે, મેળે ઢુંસાની પરાણ,  

આ પદમાં ‘મેળે ઢુંસાની પરાણ’ એ લોકભાષાનો લાક્ષણિક અને ચોટદાર પ્રયોગ છે. ‘પરાણ મેળવી’ એટલે દોરડું વણવું. દાણા ઉપરનાં ઢુંસાં (ફોતરાં)માંથી નહીં પણ રેસામાંથી જ વળ ચઢાવીને રસી વણાય છે, તે રીતે વાદવિવાદમાંથી બ્રહ્મજ્ઞાન નથી મળતું, અંતઃકરણની ભક્તિ વડે લાધે છે.

આમ ‘દાસ હોથી’ની કાવ્યવાણી આગળના સંતોની રચના કરતાં વધુ સીધી, નિરાડમ્બરી ને પરિણામે વેધક છે; ને જોઈ શકાશે કે બીજા પદોની માફક આ મુસ્લિમ સંતના ઉદ્ગારોની પણ વિશિષ્ટતા એ છે કે એમાં અનામી એકોપાસનાનો જ બોધ છે. ઈશ્વરનાં કશાં નામવિશેષ આવતાં નથી. પંથસંપ્રદાયનો ઇશારો પણ નથી, તેમ જ હિન્દુ પૌરાણિક કથાઓની કોઈ ઘટનાનો, દેવદેવીનો કે વ્યક્તિનો પણ ઉલ્લેખ નથી.

‘વાડીના સાધુ’ તરીકે ઓળખાતા જે અસ્પૃશ્ય જાતિમાં જન્મેલા સંતોનો સમુદાય, તેનો આરંભ આ ત્રિકમ સાહેબથી થાય છે. આદ્યપુરુષને હમેશાં સહેવી પડતી સતામણીના ભોગ આ ત્રિકમ સાહેબ પણ થઈ પડ્યા હતા. રામવાવ નામે ગામના ઢેઢગરૂડા (ઢેડ લોકોના ગોર) જાતિમાં જન્મીને એણે રવિ સાહેબનો ગુરુમંત્ર લીધો હતો. રવિએ પોતે એના પ્રતિ કેવું વર્તન રાખેલું તેનો તો કોઈ કિસ્સો જડતો નથી, પરંતુ રવિ જ્યારે શિષ્યમંડળને લઈ સોરઠમાંથી કચ્છ જતા હતા, વચ્ચે દરિયો પાર કરવાનો હતો, ત્યારે ત્રિકમની આભડછેટ બેસે તે કારણે એ બિચારાને સાધુઓએ પોતાના મછવામાં બેસવા દીધો નહોતો. બીજો મછવો પણ એ અસ્પૃશ્યને બેસારે તેમ નહોતું. એને કહેવામાં આવ્યું કે ‘ત્રિકમ, તું પગરસ્તે રણમાં થઈને પાછળ આવી પહોંચજે.’ પછી તો એમ બોલાય છે કે ટૂંકે જળમાર્ગે થઈને મછવો જ્યારે રાત્રિએ કચ્છને કિનારે પહોંચે છે, ત્યારે ત્રિકમના ભજન-સૂર ત્યાં સંભળાય છે ને તપાસતાં એ ત્યાં પહોંચીને બેઠા જણાય છે; પછી એણે બળતા હુતાશનમાં બેસીને પોતાનો દેહ ચીરી બ્રાહ્મણોને જનોઈ બતાવી હતી. આવી પરચાકથાઓમાં શો ગૂઢાર્થ પડ્યો હશે તેની આપણને ગમ નથી પડતી, પરંતુ એક વાત તો ચોક્કસ ઠરે છે કે ત્રિકમ જેવા અંત્યજની દીક્ષા સામે બ્રાહ્મણોનો વિરોધ અતિ ઉગ્ર હતો. કેમ કે ત્રિકમ જ્યારે આખરે કચ્છના સાપર ગામને પાદર ગુરુ ભાણની જગ્યામાં જીવતી સમાધિ લેવા ગયા ત્યારે લોકોએ એના ઉપર પથ્થરો ફેંક્યા હતા, જગ્યા નહોતી આપી. પરચાના શ્રદ્ધાળુઓ કહે છે કે પછી ત્રિકમે ત્યાં ઊભેલી આંબલીને કહ્યું કે ‘બાઈ, તું ખસીને મને જગ્યા દે!’ ને એ મુજબ એ ખસેલી આંબલીને સ્થાને એણે સમાત્ લીધેલી.

એનું લોકપ્રિય પદ આ છે :

તરવેણીના તીર જ ઉપર  

હંસ રે હરિજન સાધુજનને  

સુરતા સિંહાસન પ્રેમનાં પાથરણાં ને  

તા પર મારો સતગુરુ બેઠા, એને  

અખેમંડલમાં રાસ રચ્યો હે  

રોમે રોમે રામ રમતો રે દેખ્યો એ તો  

જમનાજીને કાંઠડલે કાંઈ  

મોહનજીએ મોરલી વગાડી એ તો  

ભવસાગરમાં બૂડતાં રે મારો  

ત્રિકમ સાહેબ ગેબી ગાવે  

આ બધી પરિભાષામાંથી મુખ્ય ધ્વનિ તો એક જ ઊઠતો ભાસે છે, કે માનવદેહની અંદર જ બધું બ્રહ્મ સમાયું છે; નિરંજન નિરાકાર આત્મા એ જ સાચો કૃષ્ણ છે; ભીતરમાં જ એનાં રાસ નૃત્ય ખેલાઈ રહેલ છે; ને સાચું અનાહત સંગીત અંદરથી જ બજી રહ્યું છે. આધ્યાત્મિક ઉન્માદની લહેરો વ્યક્ત કરનારી આ બધી શબ્દરચના છે. બાકી સરળ પદરચના તો ત્રિકમની એ છે, ને એ વાણી પૈકી ખરેખરી લોકભોગ્ય પણ એ જ છે કે જે ત્યાગવૈરાગ્યનું સાચું હોવું જોઈએ તેવું સ્વરૂપ આલેખે છે :

લાગી વૈરાગી સંતો, જોયું મેં તો જાગી રે,  

લાલ મેરા દિલમાં લાગી વૈરાગી. — માન.

સંખ્યાને હિસાબે, વ્યાપકતાને હિસાબે અને લોકપ્રિયતાને હિસાબે સહુથી પ્રથમનું સ્થાન ‘દાસી જીવણ’નાં પદો ભોગવે છે. એની વાણીથી મુક્ત એક નાનું નેસડું પણ નહીં હોય. ગિર, બરડા કે ઠાંગા ડુંગરના માલધારીઓના માઝમ રાત્રિઓના એકતારાને તારે તારે ‘દાસી જીવણ’નાં ડોલાવણ ભજનો વધુમાં વધુ મીઠાશથી ગવાતાં હોય છે. સોરઠનાં ભજનપ્રેમીઓ ‘દાસી જીવણ’ની વાણીને ‘બાઈ મીરાં’ની કવિતાના જેટલી જ પ્રસન્નતાથી સેવે છે, અને ‘દાસી જીવણ’ વિશેની ભ્રાંતિ ચાલુ જ છે. ઘણાખરા ભજનપ્રેમીઓ એમ જ સમજે છે કે એ પણ કોઈ સ્ત્રીભક્ત થઈ ગયાં છે. અથવા ‘દાસી જીવણ’ પુરુષ હોવાનું જાણનારા પૈકી ઘણા જ અલ્પને ખબર હશે કે એ પુરુષનું નામઠામ શું છે. સંત જીવણદાસજી ગોંડળથી ત્રણ ગાઉ પર આવેલ ઘોઘાવદર નામે ગામના ચમાર હતા. એમના પિતાનું નામ જગાભાઈ, ને એમનાં માતાનું નામ સામબાઈ. સાખે દાફડા. એમના વિશેની પ્રચલિત સાખીઓમાં ગવાય છે કે —

જીવણ જ્યોતું જાગિયું, ભીમ પ્રગટિયા ભાણ;  

દાફડા ઘેર દીવો હુવો, જીવણ પંડે જાણ.

અજવાળું હવે અજવાળું,  

દાસી જીવણ સંત ભીમ કેરાં ચરણાં  

દિન આંબલીએ દાયરા, કાસીરા ઠણકા થાય,  

તણ પાદશાહી જગા તણા, જીવણ મોહોલ જમાય.

મતલબ કે એ આંબલીઓની ઘટામાં સંત જીવણનાં ભજનોની ઝૂક બોલતી.

પોતે ચમારનો જ ધંધો કરતા. ઘરબારી હતા. બે પત્નીઓ હતી, પોતાની મુખમુદ્રા અતિ નમણી હતી. એ મૂછોના મોટા કાતરા રાખતા. માથા પર રૂમાલ બાંધતા. મસ્તાન હતા. કાવ્યરચનાની લહેર એમને ક્યાંક અંતરિયાળ વનની અંદર ચડી આવતી તો ખાખરાનાં પાન તોડી, તેના ઉપર કાંટાની શૂળ વડે શબ્દો ટપકાવી લઈ ઘેર આણતા. મુવેલાં ઢોરને ચીરી, ચામડા ઉતારીને ધોવા-રંગવાનો ધંધો કરનાર આ પુરુષે કવિતાની સાથે હૃદયવીણાના તારનો જે સંવાદો સાધ્યો તે આપણો સહુનો પૂજાર્હ બને છે — વધુ વંદનીય એટલા માટે બને છે, કે એક અસ્પૃશ્ય તરીકે એમને આ ભક્તિજીવનમાં અનેક સતામણીઓના ભોગ બનવું પડ્યું હતું.

આ બધાં કબીર-પદોમાં વિરહભાવની પ્રેરણા મૂકનાર વૈષ્ણવી ભક્તિ હો વા ન હો, પણ એક વાત દેખાઈ આવે છે કે કબીરના વિરહ-નિવેદનમાં ક્યાંય રાધા-કૃષ્ણના નામનું સંબોધન નથી આવતું. ભક્તાત્મારૂપી ચિરવિરહિણી કેવળ કો અનામી પરમાત્મ-પિયુને સારુ પુકારી રહે છે કે —

દિન નહિ ચૈન રાત નહિ નિંદિયા  

અથવા તો —

અર્થાત્ જીવણદાસજી રાધાનો અવતાર હતા. એ ભાવ એમનામાં નૈસર્ગિક બનીને નીતરી રહેલ છે. કોઈક જાણે કેફમાં ચકચૂર બની ગાય છે કે —

કોક તો વિલ્યાતીડે મુજને કેફ કરાયો રે  

મંત્ર તો પઢીને કોઈકે અમ પર મેલ્યો રે  

સામું જોતાં મારી શુધબુધ ભૂલી રે  

દાસી જીવણ સંત ભીમ કેરાં શરણાં રે  

પણ એ વિરહ-પદમાં ય વહે છે તો એકોપાસના :

એ રે કામણિયાં મારે પિયુજીએ કીધાં રે  

ચૌદ વિદ્યાયું મારો સતગુરુ જાણે રે  

લખી દિયો રે મુંને કટકો કાગળિયો રે  

દાસી જીવણ કે’ સંત ભીમ કેરાં શરણાં રે  

અથવા તો —

મીઠાજી, મેં જાણ્યો ઈ તારો મરમ  

બીજાની બોલાવી બોલું નહીં  

બકીને બોલું તો જગ બધું જાણે  

ભર્યો રાખું છું તારો ભરમ,  

પરઘર પાણીડાં નહીં ભરે રે  

એ જ પિયુ-પ્રિયાનું રૂપક વાપરીને જીવણદાસજી જડ-બાહ્ય ક્રિયા–વિધિઓને અવગણે છે —

મનાવીને મોલે લાવ રે  

લલચાવીને મોલે લાવ રે  

*

મારો જગનો જીવણ, એ હાલ્યો જાય રે  

ધોળુડાં વસ્તર મારે અંગડે વિરાજે  

મારે ફરવું કાપડીઓના વેશમાં —  

ખલકો ને ટોપી માને અંગડે વિરાજે  

લીલુડાં વસ્તર મારે અંગડે વિરાજે  

અપરાધી જીવડો તારે આશરે આવ્યો છે  

દાસી જીવણ કે’ સંત ભીમ કેરાં શરણાં  

એવાં શું કરવાં સુખ પારકાં, બાઈ!  

સામે રે મંદિરિયે મઈડાં રે ઘૂમે,  

દીઠેથી તૃષણા ન છૂટે,  

પારકો પૂતર પામીએ, બાઈ,  

એને હાથે પરિયાં ન પામે  

રૂપ દેખી નવ રાચીયેં, બાઈ!  

નબળો સબળો પુરુષ પોતાનો  

દાસી જીવણ કે’ દિલમાં વિચારો,  

બીજા એક પ્રસંગે પાળિયાદના કાઠી સંત વીસામણે મોટો મંડપ (હરિમેળો) કરેલો. નિમંત્રણ પામીને ત્યાં ગયેલા સંત જીવણદાસજીની પાસે વીસામણ ભક્તે આત્મપ્રશંસા કરી કે આવો મંડપ તો કોઈ બીજાએ કર્યો નથી વગેરે. સાચુકલા દિલના સંત જીવણદાસે એ સમયે આ મિથ્યાભિમાની ભક્તને આ પદ ગાઈ સંભળાવ્યું હતું —

એક દા’ડે જાવું એક દા’ડે  

ઉછી ઉધારાં તારાં કેટલા દી રડશે રે,  

ઢળિયા ડુંગર તારા ધર નહીં ઝાલે રે,  

જમરા આવ્યે કે’નું જોર નહીં ચાલે રે,  

જનુની વેળાવે તુંને ઝાંપલા સુધી રે,  

દાસી જીવણ સંત ભીમનાં શરણાં રે,  

આવા સંસારની અસારતાનાં એમણે ગાયેલાં પદો એ પ્રકારનાં અન્ય સંતોનાં રચેલાં પદોથી જુદાં પડે છે. કારણ કે જીવણની વાણીમાં વિશિષ્ટ સરલતા ને મીઠી પ્રવાહિતા છે.

પોતાની યાત્રાએ આવતાં કોઈક યાત્રિકો એક દિવસ એમને મુસાફરીમાં સામાં મળ્યાં ત્યારે કોઈએ યાત્રિકોને આ સંતની પિછાન આપી. યાત્રિકો સંદેહમાં પડ્યાં કે આવો તે કંઈ ‘દાસી જીવણ’ હોય? એક બાઈ બોલી ઊઠી કે ‘આ તો કોઈ મસ્તાનો ઘોડેસવાર લાગે છે’. સાંભળતાં જ જીવણદાસજીએ પદ ઉપાડ્યું —

આ સિવાય એમનાં કેટલાંક બીજાં પ્રાસંગિક પદોની જોડે એમના જીવનની કેટલીક ઘટનાઓ સાંકળવામાં આવે છે. દાખલા તરીકે, એક વાર પોતે પરમાર્થ કાજે હદ બહાર ખર્ચ કરી નાખેલ હોવાથી ભામના ઇજારાની વાર્ષિક રકમ દરબારને ન ચૂકવી શક્યા અને રાજ્યની હેડ્યમાં કેદ પકડાયા, ત્યારે એમને પણ પોકારનું એક ભજન ગાતાં નરસિંહ મહેતાની માફક કોઈ ઈશ્વરી સહાય આવી પડેલી હોવાનું મનાય છે. પણ આ ભજનનો કોઈ વિશિષ્ટ ગુણ મને દેખાતો નથી.

અમુક ઠેકાણે અમુક કૂવામાં પાણી નહોતું આવતું. તેથી સંત જીવણને જોરાવરીથી તળિયે ઉતારી ભજનો ગવરાવી કૂવો સજીવન કરાવ્યો. આવી આવી ઘટનાઓ લોકોમાં પ્રચલિત છે, પણ એની સાથે આ લેખને નિસ્બત નથી. ખરાં માર્મિક ભજનો પૈકી એક તો છે એમના અંતરની આધ્યાત્મિક વેદના પહેલી પ્રથમ ગુરુ ભીમ સમક્ષ રજૂ કરનારું ભજન —

સેજેં સાંયાજી, મારું દિલડું ન માને દૂબજાળું,  

કહો રે ગુરુજી, મારું મનડું ન માને મમતાળું.  

વાળી વાળી મનને હું તો વાડલે પૂરું વાલા!  

ઘડી એક મન મારું કીડી ને કુંજર વાલા!  

તીરથ જઈને જાણે તપશા રે માંડું વાલા!  

કામ ને કાજ મુંને કાંઈ નવ સૂઝે વાલા!  

હવે તો ગુરુજી મારા ઓરડા ચણાવું વાલા!  

દાસી જીવણ સંત ભીમ કેરાં ચરણાં વાલા!  

આ મનોવેદનાના જવાબમાં ગુરુ ભીમે પાઠવેલું ભજન —

જીવણ! જીવને જિયાં રાખીએ,  

ઝિલમિલ જ્યોતું ઝળહળે ને  

— વગેરે વગેરે. કહેવાય છે કે જીવણની દીક્ષાનું આ પદ છે. એ પદની શૈલીનાં પદો જીવણે પણ ગાયાં છે :

જા સોહાગણ! જા સોહાગણ! ઓ ઘર કર લે વાસા!  

સુગરા હોય સો ભર ભર પીવે, નુગરા જાય પિયાસા  

જીવનનો આત્મરસ નુગરાને નથી જડતો. સુગરો મનુષ્ય જ ‘આબે હયાત’ને શોધી કાઢી એ ભરકટોરે પીએ છે.

આ બધી મસ્તની ફિલસૂફી છે, પણ ‘દાસી જીવણ’ તો લોકપ્રિય છે એનાં લોકગમ્ય ભજનો વડે — જેવાં કે —

મોર, તું તો અવડાં તે રૂપ ક્યાંથી લાવ્યો રે  

— એ ભજનમાં માનવ-અવતારનું મોર-સ્વરૂપ નિરૂપીને જીવણે મનુષ્યજન્મનો મહિમા અત્યંત ખૂબીથી ગાયો છે. એથી પણ વધુ લોકપ્રિય પદ છે જીવન-વાડીના ભમરાનું :

વાડી રે વેડીશ મા હો!  

મારી રે વાડીમાં માન સરોવર,  

મારી રે વાડીમાં ચંપો ને મરવો  

દાસી જીવણ કે’ સંતો ભીમ કેરે ચરણે,  

એવું માનવજન્મની વિવેકપૂર્વક લજ્જતનો વિવેક શીખવનારું અને —

બાણ તો લાગ્યાં જેને,  

નેણાં ઘુરે રે નિશાણ!  

દીપક દેખીને અંગડાં મરોડે  

પંડ્ય રે પોતાનાં ઈ તો અગ્નિમાં હોમે ને  

પરતીવંતા જેનો પિયુ પરદેશે રે  

નિત્ય જપે એના જાપ.  

પહેલા જ ભજનની આ પંક્તિનો ભાવ હવે સમજી શકાય છે. પ્રભુના નિઃસીમ પ્રેમસ્વરૂપને માનવી ભક્તના સીમાબદ્ધ પ્રેમ વડે તાલબદ્ધ કરી દેવા થકી જ પૂર્ણને પમાય છે.

{{Poem2Close}}