સ્વાધ્યાયલોક—૨/ધ ડૅફોડિલ્સ: Difference between revisions

</poem>

{{Poem2Open}}

આજે એકસો ને વીસ વરસ પછીના ભાવિ યુગ(latter hour)માં, ૧૯૭૦માં, વર્ડ્ઝવર્થના જન્મની દ્વિશતાબ્દીમાં અહીં અંતિમ પંક્તિમાંના ‘ah who’ જેવા બે સાદા શબ્દો (બે અલ્પવિરામની વચ્ચે કૌંસમાં એટલે કે હળવેથી આર્દ્ર સ્વરે જે કાનમાં કહ્યા છે અને એથી સ્તો જેમાં શોકની ઊર્મિની ઉત્કટતા અને શંકા, ભય વગેરેની લાગણીની તીવ્રતા પ્રગટ થાય છે એવા બે સાદા શબ્દો)ની સાર્થકતા કેવી આપોઆપ સિદ્ધ થાય છે! ‘To feel’ — હૃદયનું સંવેદન! ક્યાં છે? આજે કેટલું દુર્લભ છે!

આ સદીના આરંભે, ૧૯૧૨માં, જેનું નામાભિધાન થયું તે જૉર્જિયન કવિતા મુખ્યત્વે વર્ડ્ઝવર્થવાદની કવિતા હતી. એમાં વર્ડ્ઝવર્થની કવિતાના એક મુખ્ય વિષયનો, પ્રકૃતિનો મહિમા થયો હતો. આ સદીના મધ્યભાગમાં આજે હવે, જેમાં જીવનનાં મૂલ્યો જ માત્ર નહિ પણ સ્વયં અસ્તિત્વનાં મૂળિયાં સુધ્ધાં હચમચી જાય એવાં બે વિશ્વયુદ્ધોના કરુણ અનુભવ પછી, માનવ ને માનવસર્જિત યંત્ર વચ્ચેના અદૃષ્ટ એવા ત્રીજા વિશ્વયુદ્ધના વિશેષ કરુણ અનુભવના સમયમાં વર્ડ્ઝવર્થની કવિતાના બીજા મુખ્ય વિષયનો, માનવહૃદયનો મહિમા આપણને જાણે કે આર્નલ્ડના અંજલિકાવ્યમાંના પ્રશ્નોના સઘન અને સબળ પ્રતિશબ્દ રૂપે સમજાય છે; અને વધુ કરુણ સંદર્ભને કારણે આપણને, કદાચને, આર્નલ્ડને સમજાયો હશે એથી પણ વધુ સચોટ અને સ્પષ્ટ સમજાય છે.

‘The Prelude’ (પૂર્વાલાપ), ‘Immortality Ode’ (અમરતાનું સ્તોત્ર), ‘Tintern Abbey’ (ટિન્ટર્ન દેવળ), ‘Michael’ (માઇકેલ), ‘Margaret’ (માર્ગરેટ), ‘Resolution and Independence’ (સંવાદ અને સ્વાતંત્ર્ય) જેવાં દીર્ઘમધ્યમકદનાં ચિંતનોર્મિકાવ્યો અને ‘Lucy Poems’ (લ્યૂસી કાવ્યો), ‘To the Cuckoo’ (કોયલને), ‘The Solitary Reaper’ (એકાકી ખેડૂતકન્યા), ‘The Daffodils’ (ડૅફોડિલ્સ) જેવાં લઘુકદનાં ઊર્મિકાવ્યો તથા ‘Upon Westminster Bridge’ (વેસ્ટમિન્સ્ટર પુલ પર), ‘It is a beauteous evening’ (સુંદર સંધ્યા), ‘To Toussain’ (તૂસેંને), ‘London ૧૮૦૨’ (લંડન ૧૮૦૨), ‘The world is too much with us’ (જગતની કેટલી જંજાળ વળગી છે આપણને), જેવાં સૉનેટ — વર્ડ્ઝવર્થનાં આ કાવ્યોમાં માનવહૃદયની કેટકેટલી શ્રી પ્રકટ થાય છે! વર્ડ્ઝવર્થની કેટકેટલી પંક્તિઓમાં એમની કવિતામાં માનવહૃદયનું જે શાંત કરુણ સંગીત છે, હૃદયનું જે સંવેદન છે અને એમની આર્ષવાણીમાં જે સરલતા છે, જે મંત્રશક્તિ છે તે પ્રકટ થાય છે! આવી પંક્તિઓનું ખાસ્સું એક ઉપનિષદ થાય. પણ આ સંગીત અને સંવેદનની સમગ્રતા તથા આ સરલતા અને મંત્રશક્તિની સંપૂર્ણતા આવી પ્રકીર્ણ પંક્તિઓમાંથી નહિ પણ, ભાગ્યે જ કહેવાનું હોય કે, વર્ડ્ઝવર્થના સમગ્ર જીવનમાંથી અને સંપૂર્ણ કવનમાંથી જ પામી શકાય.

‘The Daffodils’ (ડૅફોડિલ્સ) શીર્ષકથી જગપ્રસિદ્ધ એવું વર્ડ્ઝવર્થનું એક મહાન ઊર્મિકાવ્ય છે. એની દ્વારા વર્ડ્ઝવર્થની કવિતામાં માનવહૃદયનું જે સંગીત છે અને એમની આર્ષવાણીમાં જે સરલતા છે, મંત્રશક્તિ છે તેને કંઈક પામવાનો અહીં પ્રયત્ન છે. વર્ડ્ઝવર્થે આ કાવ્ય રચ્યું ૧૮૦૪માં અને પ્રસિદ્ધ કર્યું ૧૮૦૭માં ‘Poems in Two Volumes’ (બે ગ્રંથમાં કાવ્યો) નામના પોતાના કાવ્યસંગ્રહમાં. વર્ડ્ઝવર્થે આ કાવ્યને શીર્ષક આપ્યું ન હતું, એમણે આ કાવ્યનો એની પ્રથમ પંક્તિથી ઉલ્લેખ કર્યો હતો, અને હજુ પણ મુખ્યત્વે આ કાવ્યનો ઉલ્લેખ એની પ્રથમ પંક્તિથી થાય છે. તો વળી આ કાવ્ય એક અર્થમાં, પ્રથમ દૃષ્ટિએ ડૅફોડિલ્સ વિશે છે એથી ‘The Daffodils’ શીર્ષકથી પણ એનો ઉલ્લેખ થાય છે. કાવ્યનો બીજો પાઠ વર્ડ્ઝવર્થે ૧૮૧૫માં રચ્યો હતો. ત્યારે કાવ્યના પ્રથમ પાઠમાં ૪થી પંક્તિમાંના ‘dancing’ને સ્થાને ‘golden’ અને ૧૬મી પંક્તિમાં ‘laughing’ને સ્થાન ‘jocund’ એમ બે પાઠાન્તરો કર્યાં હતાં. કાવ્યની ૨૧મી અને ૨૨મી પંક્તિઓ વર્ડ્ઝવર્થનાં પત્ની મેરી હચિન્સને રચી હતી. આ બે પંક્તિઓને વર્ડ્ઝવર્થે ‘the two best lines in the poem’ (કાવ્યની બે શ્રેષ્ઠ પંક્તિઓ) કહી હતી.

‘… When we were in Woods beyond Gowbarrow Park we saw a few daffodils close to the waterside. We fancied that the lake had floated the seeds ashore, and that the little colony had so sprung up. But as we went along there were more and yet more; and at last, under the boughs of the trees, we saw that there was a long belt of them along the shore, about the breadth of a country turnpike road. I never saw daffodils so beautiful. They grew among the mossy stones about and about them; some rested their heads upon these stones as on a pillow for weariness; and the rest tossed and reeled and danced, and seemed as if they verily laughed with the wind, that blew upon them over the lake; they looked so gay, ever glancing, ever changing. This wind blew directly over the lake to them. There was here and there a little knot, and a few stragglers a few yards higher up; but they were so few as not to disturb the simplicity, unity and life of that one busy highway.’

જ્યારે કાવ્યની રચનાતિથિ અને કાવ્યનો અંતિમ શ્લોક સૂચવે છે તેમ વર્ડ્ઝવર્થે આ કાવ્ય આ અનુભવ થયા પછી બે વરસે રચ્યું છે. સંભવ છે કે ડૉરૉથીની નોંધપોથીમાં ડૉરૉથીએ એમના અંગત અનુભવનું આ સુંદર ગદ્યકાવ્ય નોંધ્યું તે વર્ડ્ઝવર્થે વાંચ્યું હોય. અને કાવ્યના સર્જનમાં — વર્ણન અને દર્શન બન્નેમાં એની કંઈક અસર અનુભવી હોય. વિશ્વનું સૌંદર્ય જોવાની દૃષ્ટિ અને વિશ્વનું સંગીત સાંભળવાની શ્રુતિ વર્ડ્ઝવર્થ ડૉરૉથી પાસેથી પામ્યા હતા એ ઋણનો સ્વીકાર તો એમણે કૃતજ્ઞતાપૂર્વક એમની પ્રસિદ્ધ પંક્તિમાં કર્યો છે  ‘She gave me eyes, she gave me ears.’ ડૉરૉથીની નોંધમાં ‘the little colony’, ‘more and yet more’, ‘a long belt’, ‘so beautiful’, ‘tossed and reeled and danced’, ‘and laughed’, ‘so gay, ever glancing, ever changing’, ‘the simplicity, unity and life’ આ શબ્દોમાં અને વર્ડ્ઝવર્થના કાવ્યમાંના એવા જ કેટલાક શબ્દોમાં જે વર્ણન અને દર્શન પ્રકટ થાય છે એ બે વચ્ચેનું સામ્ય સ્પષ્ટ છે. ડૉરૉથીની નોંધમાં ‘dance’ અને ‘unity’ — આ બે શબ્દો અને વર્ડ્ઝવર્થના કાવ્યના પ્રત્યેક શ્લોકમાં (૬ઠ્ઠી, ૧૨મી, ૧૩મી અને ૨૪મી પંક્તિઓમાં) ‘dancing’ ‘dance’, ‘danced’ અને ‘dances’ શબ્દો દ્વારા નૃત્યનું પ્રતીક, નૃત્યનું રૂપક તથા કાવ્યસમગ્રમાં ‘daffodils’, ‘stars’, ‘waves’ અને ‘my heart’ વચ્ચે જે સહજસરલ ઐક્ય પ્રગટ થાય છે એ બન્ને વચ્ચેનું સામ્ય અત્યંત સૂક્ષ્મ અને સૂચક છે. વર્ડ્ઝવર્થ અને ડૉરૉથીને ડૅફોડિલ્સનો આ અનુભવ પરસ્પરના સાન્નિધ્યમાં એકસાથે થયો છે. ડૉરૉથીએ એમની નોંધમાં ‘we’ શબ્દ દ્વારા વર્ડ્ઝવર્થનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. પણ વર્ડ્ઝવર્થે આ અનુભવ થયા પછી બે વરસે જ્યારે આ કાવ્ય રચ્યું ત્યારે એમાં ડૉરૉથીનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી. કાવ્યને આરંભે જ કહ્યું છે : ‘I wandered lonely as a cloud.’ આ કાવ્યમાં ડૉરોથીને કે અન્ય કોઈ પણ મનુષ્યને સ્થાન નથી, ન હોય, એ કહેવાનું હોય? કાવ્યના આરંભમાં એકલો-અટૂલો મનુષ્ય અને અંતમાં એના હૃદય — ‘my heart’ — નું ‘stars’, ‘waves’ અને ‘daffodils’ સાથેનું, ‘a jocund company’ સાથેનું, સમસ્ત વિશ્વ સાથેનું પૂર્ણ પરમ ઐક્ય, એ છે આ કાવ્યનો મર્મ. આવા કાવ્યમાં અન્ય કોઈ પણ મનુષ્યના, ડૉરૉથી સુધ્ધાંના અસ્તિત્વને સહેજ પણ અવકાશ છે જ ક્યાં જે?