18,450
edits
ચન્દ્રકાન્ત બક્ષીથી ફેરો/અમૃતા અને અસ્તિત્વવાદ: Difference between revisions
ચન્દ્રકાન્ત બક્ષીથી ફેરો/અમૃતા અને અસ્તિત્વવાદ (view source)
Revision as of 07:47, 16 September 2022
, 07:47, 16 September 2022no edit summary
MeghaBhavsar (talk | contribs) No edit summary |
MeghaBhavsar (talk | contribs) No edit summary |
||
| Line 25: | Line 25: | ||
ઉદયન અમૃતાને જાગ્રત રાખી, વિકાસ સાધતી જોવા ઝંખે છે. પ્રેમીને પામવાનો એનો આ અભિગમ એના જીવનાભિગમમાં બંધબેસતો છે. એ મોટેભાગે સાચી સમીક્ષા આપે છે કે અમૃતા અનિકેત વિશે મુગ્ધ છે. આ મુગ્ધતાનું ભાન કરાવતા રહેવામાં ઉદયનની પ્રેમીસહજ ઈર્ષાવૃત્તિ ભાગ ભજવતી હશે કે શું એવી શંકાને અહીં સ્થાન નથી. એની પ્રેરણાનું સ્થાન તો છે પેલી સમજ : અમૃતા સમજે. આ ભાન કરાવવા જતાં ઉદયનને ઘણું ચૂકવવું પડ્યું, કદાચ એ બધું જ ગુમાવી બેઠો, પોતાની રીતે ગુમાવ્યું છે તેથી તે આનન્દમાં છે. અમૃતાની જાગ્રતિએ અમૃતાને વૈફલ્યનો અનુભવ કરાવ્યો, તુચ્છતા પ્રતીત કરાવી અને પરિણામે ન પૂરી શકાય તેવું અંતર વિસ્તર્યું. | ઉદયન અમૃતાને જાગ્રત રાખી, વિકાસ સાધતી જોવા ઝંખે છે. પ્રેમીને પામવાનો એનો આ અભિગમ એના જીવનાભિગમમાં બંધબેસતો છે. એ મોટેભાગે સાચી સમીક્ષા આપે છે કે અમૃતા અનિકેત વિશે મુગ્ધ છે. આ મુગ્ધતાનું ભાન કરાવતા રહેવામાં ઉદયનની પ્રેમીસહજ ઈર્ષાવૃત્તિ ભાગ ભજવતી હશે કે શું એવી શંકાને અહીં સ્થાન નથી. એની પ્રેરણાનું સ્થાન તો છે પેલી સમજ : અમૃતા સમજે. આ ભાન કરાવવા જતાં ઉદયનને ઘણું ચૂકવવું પડ્યું, કદાચ એ બધું જ ગુમાવી બેઠો, પોતાની રીતે ગુમાવ્યું છે તેથી તે આનન્દમાં છે. અમૃતાની જાગ્રતિએ અમૃતાને વૈફલ્યનો અનુભવ કરાવ્યો, તુચ્છતા પ્રતીત કરાવી અને પરિણામે ન પૂરી શકાય તેવું અંતર વિસ્તર્યું. | ||
અમૃતાને ઉદયનનો જીવનાભિગમ નથી ગમતો. ને એને, પોતે તટસ્થભાવે પ્રતીત કરી શકે એટલું દેખીતું સાચું ઉદયન જીવે છે. ઉદયન પૂર્ણપણે સમજાય તેવો open છે, ને તેથી એના વિશે મૌગ્ધ્યને અવકાશ નથી. અનિકેત મૌગ્ધ્યને ટકાવી રાખે એવો છે એટલી તો આ વિદુષીને જાણ છે જ, ને તેથી જ કદાચ એ મુગ્ધ છે. નારી વિદગ્ધોને વરે છે કે નિખાલસોને? સમજાય તેને ન સ્વીકારે, ન સમજાય તેને સ્વીકારે? ઉદયનની આ કરુણતા એને જીવનમાં બીજે સાંપડતી કરુણતાની સગોત્ર છે. | અમૃતાને ઉદયનનો જીવનાભિગમ નથી ગમતો. ને એને, પોતે તટસ્થભાવે પ્રતીત કરી શકે એટલું દેખીતું સાચું ઉદયન જીવે છે. ઉદયન પૂર્ણપણે સમજાય તેવો open છે, ને તેથી એના વિશે મૌગ્ધ્યને અવકાશ નથી. અનિકેત મૌગ્ધ્યને ટકાવી રાખે એવો છે એટલી તો આ વિદુષીને જાણ છે જ, ને તેથી જ કદાચ એ મુગ્ધ છે. નારી વિદગ્ધોને વરે છે કે નિખાલસોને? સમજાય તેને ન સ્વીકારે, ન સમજાય તેને સ્વીકારે? ઉદયનની આ કરુણતા એને જીવનમાં બીજે સાંપડતી કરુણતાની સગોત્ર છે. | ||
અનિકેત વિજ્ઞાની હોવા છતાં વિશ્વાસ-શ્રદ્ધાની દૃષ્ટિએ પ્રેમતત્ત્વને સમજવા-સમજાવવા માગે છે. એને પ્રેમમાં રસ છે, અમૃતામાં નહિ કેમ કે એને મન ‘પ્રેમ અને પ્રેમી અવિભાજ્ય ઘટક નથી. | અનિકેત વિજ્ઞાની હોવા છતાં વિશ્વાસ-શ્રદ્ધાની દૃષ્ટિએ પ્રેમતત્ત્વને સમજવા-સમજાવવા માગે છે. એને પ્રેમમાં રસ છે, અમૃતામાં નહિ કેમ કે એને મન ‘પ્રેમ અને પ્રેમી અવિભાજ્ય ઘટક નથી.’<ref>‘અમૃતા', ૧૯૬પની આવૃત્તિ, પૃ. ૫૬</ref> એણે સ્પષ્ટતા કરી છે કે અમૃતા વિશે પોતે નિઃસ્વાર્થી છે. અલબત્ત, અમૃતાનાં સૌન્દર્ય, શાલીનતા વગેરે વિશે એ ‘ઊંચો અભિપ્રાય ધરાવે છે. અનિકેતની પ્રેમસ્વીકારની ભાષા ગમે તેટલી અભિપ્રાયાત્મક હોય છતાં, લાંબે ગાળે, એણે સ્પષ્ટપણે કહ્યું છે કે પોતે અમૃતાને ચાહે છે. અનિકેત, સૌન્દર્યમુગ્ધ કે લુબ્ધ નથી છતાં પ્રેમની પ્રતીતિ થયા પછી જે આબોહવા બદલાય, તેનો એ અસ્વીકાર પણ કરતો નથી. જાતને પાછી વાળી લેવાના, વારવાના કે રોકવાના એના આશયો, પ્રયાસો અને એ બધાંને વર્ણવતી એની ભાષા, એ જે કંઈ વર્ણવે છે તેની વિરુદ્ધ જાય છે : ‘ભાષા દ્વારા પોતાને રજૂ કરવા જઈએ છીએ ત્યારે કોઈવાર ભ્રાન્તિ પણ સર્જાય છે.<ref>એજન, પૃ. ૧૧ર</ref> એ ત્યાગ કે ઉપકાર જેવી વૃત્તિઓ પણ નથી સેવતો. એનું આવું મંથન ખૂબ મૌલિક છે. સંવેદવું અને પાછું આદર્શો યાદ કરી એને ખાળવું એવા બે ધ્રુવો વચ્ચે જીવતો અનિકેત ભવ્ય લાગે છે. એની ભવ્યતા સંભવ છે કે ભાવક સાથે દૂરતા ઊભી કરે. ઉદયન સાથે ભાવક જે નિકટતા અનુભવે છે તેના મૂળમાં એના સ્વભાવની નિખાલસતા રહેલી છે. કર્તવ્ય અને વિવેકના નિષેધોની માન્યતા અનિકેત ત્રીજી ઉપસ્થિતિ ઉદયનની સાપેક્ષતામાં જ વિચારે છે. સ્વસ્થ સૌન્દર્યનો હૃદ્ય પ્રભાવ, અમૃતાની સન્નિધિમાં બધાંની પૂર્ણતાનો અનુભવ, અમૃતાનાં વક્ષ, દેહ, સ્કંધ આદિનો સ્પર્શ વગેરે સ્મૃતિ એને સતાવે છે. પણ આની સામે એ પોતાની માન્યતાઓ અને વિભાવનાઓનું આક્રમણ લઈ આવે છે : જગત માત્ર બે માણસનું બનેલું નથી. રાગાત્મકતા અનુભવ્યા પછી પણ મુક્તિ શક્ય છે. અમૃતાને સમ્પૂર્ણપણે તજી દેવાની સંકલ્પશક્તિ પોતામાં નથી, છતાં પોતાને પામી શકાય એટલી સંકલ્પશક્તિ જરૂર જાહેર કરે છે : અમૃતા સ્વપ્ન હતી, મરીચિકા નહિ, તો એના સ્મરણની કોઈ ને કોઈ રૂપે શુદ્ધિ જાળવીશ. સમ્બન્ધોનું પરિણામ વર્યુ છે. જે પામ્યો છું તે લેવડદેવડથી પર છે ને તેથી ઉદયન પર ઉપકાર કે એવી કશી વાતને અહીં અવકાશ નથી. સ્નેહસિક્ત સૌન્દર્ય પવિત્રતાનો પર્યાય છે. કસોટી થાય એવી પરિસ્થિતિથી દૂર રહેવું. અમૃતા વિનાની જિન્દગી મારું ભવિષ્ય બનવી જોઈએ... વગેરે. અનિકેતને પ્રેમ બનવું છે... | ||
નવલકથામાં અનિકેતનું કંઈ પણ મિશન હોય તો આ છે : આખરી સત્યની પૂર્ણ પ્રતીતિ કરવી. | નવલકથામાં અનિકેતનું કંઈ પણ મિશન હોય તો આ છે : આખરી સત્યની પૂર્ણ પ્રતીતિ કરવી. | ||
અમૃતાને આ નિરપેક્ષતા માટે સ્મરણમાંથી પણ દૂર કરવી. જો કે એને સમજાય છે ખરું, કે અમૃતાનું સૌન્દર્ય, એના સૌન્દર્યનું આહ્વાન, અનુત્તર પડ્યું છે એ પણ એટલું જ સાચું છે. પણ ઉદયનની ઉપસ્થિતિ -ત્રીજાની ઉપસ્થિતિ- અને એમ થવું એટલે સમાજ. આ એની સમજ છે. આ સમજ બળવાન છે : સમાજ એટલે અનેક સાપેક્ષતાઓ. સંકલ્પ કરે છે કે પોતાના અસ્તિત્વના ગલનબિંદુ સુધી પોતે નિરપેક્ષ થવા મથશે. ઉત્કંઠાઓને કમિક રીતે નિર્મૂળ કરી વિરતિ ગ્રહશે. આને જ પોતાની સફલતા માનશે. ને આવા ઉન્નયનને અમૃતા, નીલ ગગનના અસીમ વિસ્તારમાં વ્યક્તિત્વરહિત દ્યુતિ બનીને પોતાને ઈજન આપતી રહેશે. | અમૃતાને આ નિરપેક્ષતા માટે સ્મરણમાંથી પણ દૂર કરવી. જો કે એને સમજાય છે ખરું, કે અમૃતાનું સૌન્દર્ય, એના સૌન્દર્યનું આહ્વાન, અનુત્તર પડ્યું છે એ પણ એટલું જ સાચું છે. પણ ઉદયનની ઉપસ્થિતિ -ત્રીજાની ઉપસ્થિતિ- અને એમ થવું એટલે સમાજ. આ એની સમજ છે. આ સમજ બળવાન છે : સમાજ એટલે અનેક સાપેક્ષતાઓ. સંકલ્પ કરે છે કે પોતાના અસ્તિત્વના ગલનબિંદુ સુધી પોતે નિરપેક્ષ થવા મથશે. ઉત્કંઠાઓને કમિક રીતે નિર્મૂળ કરી વિરતિ ગ્રહશે. આને જ પોતાની સફલતા માનશે. ને આવા ઉન્નયનને અમૃતા, નીલ ગગનના અસીમ વિસ્તારમાં વ્યક્તિત્વરહિત દ્યુતિ બનીને પોતાને ઈજન આપતી રહેશે. | ||
| Line 38: | Line 38: | ||
* | * | ||
આવાં પ્રતિભાવંત ત્રણ પાત્રો ને તેમનાં જીવનનો આ કોયડો પણ એવો જ પ્રતિભાવંત છે. પણ આગળ નિર્દૃશ્યું તેમ એના લેખક પાસે એક ‘તૈયાર’ ઉકેલ છે. અને એ તૈયાર ઉકેલના સંદર્ભમાં તેઓ જાતે અમૃતા, અનિકેત અને ઉદયનને ‘બદલે’ છે. ‘અમૃતા'માંની આ pre-determined વ્યવસ્થા સમગ્ર રચનામાં બનાવટનો એક કડવો સ્વાદ મૂકી ગઈ છે. કશું પણ ન બનવાનો સ્વાદ ચખાડવાનું લેખકે તાકયું જ નથી, એવા પ્રકારની tragedyમાં એમને રસ હોય એમ લાગતું નથી. પણ જે કંઈ બનતું-બદલાતું રજૂ કર્યું છે તેમાં પણ ન સહી શકાય તેવો પ્રયાસ અને કૃતકતા પડેલાં છે. અસ્તિત્વવાદ અને ભારતીય બૌદ્ધિકની પ્રવર્તમાન સમસ્યાના લેખકે સૂચવેલા આ ઉકેલ સાથે સમ્મત થવાનું તો દૂર રહ્યું- એ એક આગવી શોધ, ચર્ચાનો વિષય છે ને અત્રે અનભિપ્રેત છે- મુશ્કેલી આ ખુલ્લા દેખાતા આયાસતત્ત્વની છે. | આવાં પ્રતિભાવંત ત્રણ પાત્રો ને તેમનાં જીવનનો આ કોયડો પણ એવો જ પ્રતિભાવંત છે. પણ આગળ નિર્દૃશ્યું તેમ એના લેખક પાસે એક ‘તૈયાર’ ઉકેલ છે. અને એ તૈયાર ઉકેલના સંદર્ભમાં તેઓ જાતે અમૃતા, અનિકેત અને ઉદયનને ‘બદલે’ છે. ‘અમૃતા'માંની આ pre-determined વ્યવસ્થા સમગ્ર રચનામાં બનાવટનો એક કડવો સ્વાદ મૂકી ગઈ છે. કશું પણ ન બનવાનો સ્વાદ ચખાડવાનું લેખકે તાકયું જ નથી, એવા પ્રકારની tragedyમાં એમને રસ હોય એમ લાગતું નથી. પણ જે કંઈ બનતું-બદલાતું રજૂ કર્યું છે તેમાં પણ ન સહી શકાય તેવો પ્રયાસ અને કૃતકતા પડેલાં છે. અસ્તિત્વવાદ અને ભારતીય બૌદ્ધિકની પ્રવર્તમાન સમસ્યાના લેખકે સૂચવેલા આ ઉકેલ સાથે સમ્મત થવાનું તો દૂર રહ્યું- એ એક આગવી શોધ, ચર્ચાનો વિષય છે ને અત્રે અનભિપ્રેત છે- મુશ્કેલી આ ખુલ્લા દેખાતા આયાસતત્ત્વની છે. | ||
ભિલોડા જતાં પહેલાં ઉદયને નોકરીમુકત થઈ જવું જોઈએ, ને તેથી પૂના-મૈસુરનો સેમિનાર, પ્રવાસ, યોજવાં પડે. જેમાં, કેશકર્તનાલયમાં ચાલતી ચર્ચાના સ્તરની સેમિનારની કક્ષા હતી વગેરે કટાક્ષ કરી અમૃતાને સાથે ન લઈ જવાનું પણ થઈ શકે. આવતાં જાહેર કરી દેવાય કે નોકરી છોડી દીધી છે અને ડૉક્ટરોની સલાહ હોય કે સુક્કી હવાવાળા સ્થળે જવું જરૂરી છે – ‘ભિલોડાની હવા સુકી હોવી જોઈએ. તે ઉપરાંત એ મારું વતન | ભિલોડા જતાં પહેલાં ઉદયને નોકરીમુકત થઈ જવું જોઈએ, ને તેથી પૂના-મૈસુરનો સેમિનાર, પ્રવાસ, યોજવાં પડે. જેમાં, કેશકર્તનાલયમાં ચાલતી ચર્ચાના સ્તરની સેમિનારની કક્ષા હતી વગેરે કટાક્ષ કરી અમૃતાને સાથે ન લઈ જવાનું પણ થઈ શકે. આવતાં જાહેર કરી દેવાય કે નોકરી છોડી દીધી છે અને ડૉક્ટરોની સલાહ હોય કે સુક્કી હવાવાળા સ્થળે જવું જરૂરી છે – ‘ભિલોડાની હવા સુકી હોવી જોઈએ. તે ઉપરાંત એ મારું વતન છે’<ref>એજન, પૃ. ૪૧૩</ref> જો કે ઉદયને અમૃતાને પોતાથી દૂર કરવા આ બધું ઉપજાવી કાઢ્યું હતું છતાં સ્પષ્ટ થશે કે લેખકે પણ ઉપજાવી કાઢ્યું જ છે. અમૃતાનું આ સ્થળનું ભોળપણ એના ચરિત્ર સાથે સંવાદી લાગતું નથી. એને રિઝર્વેશન-ટિકિટ લઈ આવવા જેવી ઉતાવળે લગાડી દેવાય છે; હવે એ સંકલ્પકૃતા છે, એની એક માસની રજા મંજૂર થવાની જ છે, અથવા રાજીનામુ મંજૂર થવાનું છે; ના ના કરતો ઉદયન – કે જેણે અમૃતાને ટાળવા સારો એવો ઉદ્યમ કરેલો- મોજાં-બૂટ અમૃતાને હાથે પહેરી લે છે; હાથથી પકડાઈને બારણા બહાર પણ આવી જાય છે ને ઊપડી જતી ગાડી ‘આ’ ઉતાવળ કરી એટલે પકડી શકાય છે. આમ સાંધો દેખાઈ આવે એવો આ તકલાદી પ્રસંગ છે. અહીં જે લૉજિક અપનાવાયું છે તે ચરિત્રોની પ્રતિભા જોતાં તેમનું નહિ પણ લેખકનું લાગે છે. કાર્યકારણનો ધૂળ ખુલાસાપ્રધાન પ્રપંચ અહીં ટકી શકતો નથી. ચિન્તનગર્ભ, પ્રખરબુદ્ધિ અને સમૃદ્ધ હૃદયવાળાં પાત્રોની વચમાં તે સ્થળ લાગે છે. કથાને વળાંક આપવાનો પ્રયાસ આમ વળાંક પાસે જ નબળો પડી ગયો છે, ઉઘાડો પડી ગયો છે. | ||
‘અમૃતામાં ત્રીજા પાત્રની ગેરહાજરીમાં બે પાત્રોને અનેક વાર કસોટીએ ચઢાવવામાં આવ્યાં જણાશે. પણ આવે વખતે ત્રીજાની ગેરહાજરીનું કોઈ તદ્દન સાદું કારણ અપાય છે. અનિકેત ઉદયનને સમ્પૂર્ણ સ્વસ્થ થયેલો જોઈને જવા માગતો હતો. | ‘અમૃતામાં ત્રીજા પાત્રની ગેરહાજરીમાં બે પાત્રોને અનેક વાર કસોટીએ ચઢાવવામાં આવ્યાં જણાશે. પણ આવે વખતે ત્રીજાની ગેરહાજરીનું કોઈ તદ્દન સાદું કારણ અપાય છે. અનિકેત ઉદયનને સમ્પૂર્ણ સ્વસ્થ થયેલો જોઈને જવા માગતો હતો.’<ref>એજન, પૃ. ૪૪૯</ref> પણ એમ કરી શક્યો નહિ તેનું કારણ લેખકે આવું સમજાવ્યું છે : ‘એમ કરવા જતાં અમૃતા એક તરફ રહી જાય તેવો ભય જાગતો હતો, તેથી એ પોતાની લાગણીઓ વિશે નિર્દય બનીને ચાલ્યો ગયો.’<ref>એજન, પૃ. ૪૪૯</ref> અનિકેતની આ નિર્દયતા લગભગ ‘નવી લાગશે ને એટલે અંશે એ લાદવામાં આવેલી છે. સંકલ્પકૃતા અમૃતાને સાંભળ્યા પછી એણે પોતાના કર્તવ્યની ધન્યતા અનુભવી લીધેલી છે, એની હમ્મેશની વ્યગ્રતા દૂર થઈ ગઈ છે, ઉપરાંત એ choiceless awareness -ના પ્રદેશમાં પ્રવેશ્યો છે. આવા અનિકેતને વળી અમૃતાવિષયક લાગણીઓ પ્રત્યે નિર્દય થવાનું બાકી રહ્યું હશે? ખરેખર તો અમૃતા-ઉદયનને માર્ગ કરી આપવાની આ એક ‘પૂર્વભૂમિકા’ જ છે. ઉદયનને ‘જીવનની માયા લગાડવાની આવશ્યકતા અનિકેતને મુંબઈ છોડતાં પહેલાં સારી રીતે પ્રતીત થઈ જ હતી. પણ જોધપુર ગયા બાદ એ રોષે ભરાય છે : ‘એણે મુંબઈ શા માટે છોડ્યું? ત્યાં ભિલોડામાં શું દાટયું છે? મેં પણ ભૂલ કરી. મારે એની સાથે જ રહેવું જોઈતું હતું. હું એને જીવનની માયા લગાડીને અહીં આવ્યો હોત તો વધુ સારું.’ આમ પાત્ર પોતે ભૂલ કરે ને ભૂલ એને પોતાને આપમેળે જ સમજાય! લેખક જ કથાને આગળ ચલાવવા આ બધું કરાવે છે. અનિકેત વળાંક લે છે... ‘અહીં રહીને પણ એ તો થઈ શકેઉદયનને શું લખવું? મારો ઉદેશ એ પકડી પાડશે તો?...તો હું એને ઉપયોગી થઈ શકું એમ નથી? લખી જોઉં....મારી આવડતની કસોટી કરી જોઉં...આજે જ ભિલોડા જવા ઊપડી જાઉં? કે પછી હીરોશીમા લખેલા પત્રના ઉત્તરની રાહ જોઉં? એક બે દિવસ રાહ જોઉ પરિસ્થિતિવશ ચરિત્રનું આ કોઈ મનોમંથન નથી. આ તો દેખીતી રીતનો લેખકનો દોરીસંચાર છે, પાત્ર પરનું નિયંત્રણ છે. પર્યુત્સુક અમૃતા અને ઉદાસીન ઉદયન વચ્ચેનો સંઘર્ષ નિરૂપવા અનિકેતને દૂર કરવો જરૂરી હતો, ને ભિલોડા જેવા સ્થળે જ એનું ‘ઔચિત્ય’ હતું તેથી આ બીજો સાંધો –અનિકેતની અપ્રતીતિકર exit. કથામાં આમ જ્યાં જ્યાં પાત્રોને નેપથ્યમાં પાછાં જવું પડે છે, લેખકનાં બોલાવ્યાં, ત્યારે આમ રસવિક્ષેપ થાય છે. માનસિક સંઘર્ષ જ સૂક્ષ્મ, પણ ત્રણેની ભૌતિક હાજરીમાં એની તીવ્રતા વધી જઈ શકે એય એટલું જ સાચું છે. સાગરમાં નૌકાવિહાર, પાલીતાણામાં અનિકેતને ત્યાં, બાલારામમાં નદીકિનારે એ ત્રણ ઘટનાઓ અને તે તેની તસુતસુમાં રહેલી વીગતોથી નિષ્પન્ન થતો, તીવ્ર થતો આવો સંઘર્ષ આના સમર્થનમાં સરખાવી જોવા જેવો છે. નૌકાવિહારનો આખો પ્રસંગ ને તે દરમ્યાનનાં બધાં જ સંવાદ-વર્ણનો ‘અમૃતા’ના કેન્દ્રસ્થ સંઘર્ષને પ્રતીકાત્મક રીતે પૂરી સંકુલતાથી અને નિબિડતાથી વ્યક્ત કરે છે. પણ આ કલાતત્ત્વનો બધે નિર્વાહ કરી શકાયો નથી. | ||
ઉદયન, અનિકેત અને અમૃતા ત્રણેય બદલાઈ જાય છે, અથવા કહો કે એઓને બદલી નાખવામાં આવે છે. આવા પ્રખર, બુદ્ધિવાદીઓનાં પરિવર્તન- વિચારો માન્યતાઓ જીવન જગત વગેરેના અભિગમમાં પરિવર્તન- આવે છે ત્યારે એનું ઉચ્ચાલક બળ નાનુંસૂનું નથી હોતું. જાપાનમાં, પરમાણુ વિશે વિચારતાં ઉદયનને પોતાની ઈશ્વર વિશેની ધારણામાં વહેમ પડેલો ને એ ઈશ્વર વિશે સંશયી | ઉદયન, અનિકેત અને અમૃતા ત્રણેય બદલાઈ જાય છે, અથવા કહો કે એઓને બદલી નાખવામાં આવે છે. આવા પ્રખર, બુદ્ધિવાદીઓનાં પરિવર્તન- વિચારો માન્યતાઓ જીવન જગત વગેરેના અભિગમમાં પરિવર્તન- આવે છે ત્યારે એનું ઉચ્ચાલક બળ નાનુંસૂનું નથી હોતું. જાપાનમાં, પરમાણુ વિશે વિચારતાં ઉદયનને પોતાની ઈશ્વર વિશેની ધારણામાં વહેમ પડેલો ને એ ઈશ્વર વિશે સંશયી બનેલો<ref>એજન, પૃ. ૩૭૫,</ref> બાદ, પોતાને આપવામાં આવેલા લોહીમાં અનેકના હૃદય-ધબકાર અનુભવતો ઉદયન તારણ પર આવે છે કે આ સૃષ્ટિમાં જે કંઈ છે તે બધું પરસ્પર સંકળાયેલું છે એમ કહેનાર અનિકેત સાચો નીકળ્યો... આ વસ્તુ નવા નવા અર્થો આપે છે અને એ બધા અર્થ અસ્તિવાચક છે.<ref>એજન, પૃ. ૩૯૧</ref> ઉદયન જેવા લાવાની મુઠ્ઠી ભરી દાઝવાના જ ભૂખ્યા જીવો તો ભારે હઠાગ્રહી હોય છે. ઉદયનમાં અસ્તિમૂલક વલણોના સંચારનું કારણભૂત કયું chemical છે અહીં? માત્ર આ વિચારો? એની કરુણ હાલત દરમ્યાનની ગતિશૂન્યતા? પૂર્વઉદયનની સામે બેસવા જેટલું વજન આ વાતમાં નથી. અનિકેત પણ ઉદયનની માન્યતા આમ જ સ્વીકારી લેતાં કહે છે કે, ‘being અને becoming... એ બેમાં... હોવું પર્યાપ્ત છે, સ્વયં સમ્પૂર્ણ છે.’<ref>એજન, પૃ. ૩૯૬</ref> પરિવર્તન પછીની આ વાતો, આગળની દૃઢ માન્યતાઓની conviction-ની કોટિની નહિ, પણ beliefની કોટિની છે. | ||
ઉદયન સમ્પૂર્ણપણે બદલાઈ જતો નથી. ભિલોડાના પ્રસંગો એના આગલા વ્યક્તિત્વને સુન્દર રીતે સ્ફુટ કરે છે, એ વ્યક્તિત્વનો પ્રકર્ષ અનુભવાય છે; ને તેથી, લેખકે એની પાસે આવો સ્વીકાર શા સારુ કરાવ્યો હશે તે પ્રશ્ન છે -જોકે પેલા હાથવગા ઉકેલને અભિનિવેશપૂર્વક પીરસવા જતાં જ આ બન્યું છે. | ઉદયન સમ્પૂર્ણપણે બદલાઈ જતો નથી. ભિલોડાના પ્રસંગો એના આગલા વ્યક્તિત્વને સુન્દર રીતે સ્ફુટ કરે છે, એ વ્યક્તિત્વનો પ્રકર્ષ અનુભવાય છે; ને તેથી, લેખકે એની પાસે આવો સ્વીકાર શા સારુ કરાવ્યો હશે તે પ્રશ્ન છે -જોકે પેલા હાથવગા ઉકેલને અભિનિવેશપૂર્વક પીરસવા જતાં જ આ બન્યું છે. | ||
સ્વાતન્ત્ર્ય નામના તત્ત્વની કસોટીએ ચઢવા ને એનો તાગ મેળવવા વગેરેના practical માટે અમૃતાનું અમુક વખત સુધી છાયા' (જે અર્ધમૃત ભારતીય સમાજનું પ્રતીક છે) છોડીને જવું ને વળી બધું પતી જતાં, results મળી જતાં, ‘છાયા' નામના આશરામાં પાછા આવી જવું એ અમૃતા નામના ‘પાત્ર’નું વર્તન લાગે છે, કોઈ વિદુષી નારીનું નહીં. એવું જ સમર્પણની સરાણે ચઢેલી અમૃતા સાથે કોઈ ને કોઈ રીતે ઉદયને મુંબઈ છોડી ભિલોડા જેવા સ્થળે જવું સાવ અનિવાર્ય કહેવાય ખરું એ પ્રશ્નને પડતો મૂકીએ તોય એ દરમ્યાનના ગાળાનું અનિકેતનું સ્વૈચ્છિક exit ખેંચે એવું છે. અનિકેતની જિપ ગમે તેટલી ઝડપી દોડે તોય લેખકના મુકરર સમયે જ એ પહોંચે એવું બનાવટી છે. નવલકથામાં સમય આટલી કૃત્રિમતાએ દોડી શકે ખરો? હીરોશીમા ગયા વિના ઉદયન અનિકેત સાથે હાથ મિલાવી શકત પણ તો પછી લ્યુકેમિયા અને તદનુસારી ઘટનાઓના પરિણામરૂપ એનું હૃદયરિવર્તન કેવી રીતે શક્ય બનત એવા પ્રશ્નથી વાચકને મન મનાવવું પડે છે. | સ્વાતન્ત્ર્ય નામના તત્ત્વની કસોટીએ ચઢવા ને એનો તાગ મેળવવા વગેરેના practical માટે અમૃતાનું અમુક વખત સુધી છાયા' (જે અર્ધમૃત ભારતીય સમાજનું પ્રતીક છે) છોડીને જવું ને વળી બધું પતી જતાં, results મળી જતાં, ‘છાયા' નામના આશરામાં પાછા આવી જવું એ અમૃતા નામના ‘પાત્ર’નું વર્તન લાગે છે, કોઈ વિદુષી નારીનું નહીં. એવું જ સમર્પણની સરાણે ચઢેલી અમૃતા સાથે કોઈ ને કોઈ રીતે ઉદયને મુંબઈ છોડી ભિલોડા જેવા સ્થળે જવું સાવ અનિવાર્ય કહેવાય ખરું એ પ્રશ્નને પડતો મૂકીએ તોય એ દરમ્યાનના ગાળાનું અનિકેતનું સ્વૈચ્છિક exit ખેંચે એવું છે. અનિકેતની જિપ ગમે તેટલી ઝડપી દોડે તોય લેખકના મુકરર સમયે જ એ પહોંચે એવું બનાવટી છે. નવલકથામાં સમય આટલી કૃત્રિમતાએ દોડી શકે ખરો? હીરોશીમા ગયા વિના ઉદયન અનિકેત સાથે હાથ મિલાવી શકત પણ તો પછી લ્યુકેમિયા અને તદનુસારી ઘટનાઓના પરિણામરૂપ એનું હૃદયરિવર્તન કેવી રીતે શક્ય બનત એવા પ્રશ્નથી વાચકને મન મનાવવું પડે છે. | ||
આમ ભાવકનો સમગ્ર અનુભવ અહીં practical નીરખ્યાનો છે. માફકસરનું ઉમેરણ-ઘટાડણ, માપેલું વિજ્ઞાન, on table છે ને તેથી પરિણામ સુખદ જ આવશે એવી એક ભ્રમણા બંધાય છે. એ ભ્રમણા એવી આછકલી છે કે વાચકના બંડનો સામનો કરી શકતી નથી. ને તેથી છેતરાયા, બનાવટ છે, એવો અનુભવ થાય છે. ‘અમૃતા’નું આ form આમ કૃતક છે. અને તેથી આવો માતબર વિષય હોવા છતાં, નવલકથાની કોઈ creative ગુંજાશનો લેખક કસ કાઢી ગયા છે, એમ લાગતું નથી. | આમ ભાવકનો સમગ્ર અનુભવ અહીં practical નીરખ્યાનો છે. માફકસરનું ઉમેરણ-ઘટાડણ, માપેલું વિજ્ઞાન, on table છે ને તેથી પરિણામ સુખદ જ આવશે એવી એક ભ્રમણા બંધાય છે. એ ભ્રમણા એવી આછકલી છે કે વાચકના બંડનો સામનો કરી શકતી નથી. ને તેથી છેતરાયા, બનાવટ છે, એવો અનુભવ થાય છે. ‘અમૃતા’નું આ form આમ કૃતક છે. અને તેથી આવો માતબર વિષય હોવા છતાં, નવલકથાની કોઈ creative ગુંજાશનો લેખક કસ કાઢી ગયા છે, એમ લાગતું નથી. | ||
* | <center>*</center> | ||
આ પ્રકારની ચિન્તનાત્મક નવલકથાઓને માથે debateની પ્રાસંગિકતામાં પુરાઈ જવાનો ભય સતત તોળાતો હોય છે. અહીં કેન્દ્રમાં સ્થૂળ કાર્ય જેવું કશું હોતું નથી, તેથી જ પાત્રોની માનસસૃષ્ટિને પૂરી સંકુલતાસમેત આકારિત કરવામાં સર્જકપ્રતિભાને એક ભારે પડકાર ઝીલી લેવાનો હોય છે. ‘અમૃતા'માં લેખકે કંઈક દ્વિધા અનુભવી છે? તેઓ એક તરફથી, સ્થૂળ ઘટનાપટીયસીનો ‘આનન્દ’ જતો કરી શકતા નથી; અને બીજી તરફથી માનસમૃષ્ટિને મૂર્ત કરવા જે કંઈ નવ્ય કલારૂપની દિશામાં સર્જકતાને ઢંઢોળવાનું કરવું પડે તે સાહસ પ્રત્યે કુણ્ઠિત છે. આ દ્વિધા ઘટનાઓનાં બાહ્ય પરિમાણોને તકલાદી બનાવે છે ને સૂક્ષ્મ આંતર્ઘટનાઓને પૂરા અવકાશે અવતરવા દેતી નથી. અને એક બે સ્થળે પાત્રના ચૈતસિક સંઘર્ષની જે ખરેખરી પળો અનુભવવા મળે છે તે સાર્વત્રિક રીતે બનતું નથી. આ સંદર્ભમાં ભિલોડામાં ઉદયનને અમૃતા-સમેતનું બધું છલનામય લાગે છે એ નિર્ભાન્તિ- જેમાં એ ગતિશૂન્યતાનો અનુભવ કરે છે, તે નોંધપાત્ર છે, એના જીવ્યાની એ ફલશ્રુતિ છે. એમાંથી છૂટવાના છેલ્લા ઉપાય તરીકે એણે કરેલો આત્મઘાતનો પ્રયાસ વગેરે નિરૂપણ આસ્વાદ્ય છે. આવું જ નોંધપાત્ર નિરૂપણ અમૃતાની અસ્તિત્વની નિરર્થકતા ભરી દેવાની કોશિશનું છે. ભિલોડાની અમૃતાનો motive શો છે? વિચ્છેદાઈ રહેલા ઉદયનની શૂન્યતામાં પોતાની જિન્દગી ઉમેરીને અમૃતા પોતાના ખાલીપણાને ભરી દેવા માગે છે. એના મૌગ્ધ્યને ઉદયને પ્રહાર્યું તેથી પ્રાપ્ત થયેલી જાગ્રતિએ પ્રતીત કરાવેલા વૈફલ્યને અમૃતા વિદારવા માગે છે. પોતે હવે અધીર પર્યુત્સુક છે, સમગ્રને હોડમાં મૂકવા સજ્જ થઈને આવી છે. આ હોડમાં મૂકવાની વાતમાં જ એની હાર છે. એના જ શબ્દો એની ઉદયન સાથેની દૂરતા છતી કરે છે. આ અંતર કેવી રીતે પુરાય? અમૃતાનો એ માટેનો પુરુષાર્થ –ફાનસ સાફ કરતી વગેરે અમૃતાનો ઉદ્યોગ- એની ભારે કરુણતા છે. અહીં સમ્ભોગ-શૃંગારનાં ઉદ્દીપનની મોહક ભરમાર છે છતાં આલમ્બન જ હાથ આવતું નથી પછી નિષ્પન્ન તો શું થાય? લેખકે આ તસુ બે તસુના અંતરને, ખરેખર તો જોજનોના અંતરને અને એમાં વસેલી રિક્તતાને સુન્દર ઉઠાવ આપ્યો છે. આ કરુણ આપણા ચીલાચાલુ રસથી જુદો પડતો નવો જ રસ છે. એના સ્વાદમાં યુગચેતનાની કટુતા છે. | આ પ્રકારની ચિન્તનાત્મક નવલકથાઓને માથે debateની પ્રાસંગિકતામાં પુરાઈ જવાનો ભય સતત તોળાતો હોય છે. અહીં કેન્દ્રમાં સ્થૂળ કાર્ય જેવું કશું હોતું નથી, તેથી જ પાત્રોની માનસસૃષ્ટિને પૂરી સંકુલતાસમેત આકારિત કરવામાં સર્જકપ્રતિભાને એક ભારે પડકાર ઝીલી લેવાનો હોય છે. ‘અમૃતા'માં લેખકે કંઈક દ્વિધા અનુભવી છે? તેઓ એક તરફથી, સ્થૂળ ઘટનાપટીયસીનો ‘આનન્દ’ જતો કરી શકતા નથી; અને બીજી તરફથી માનસમૃષ્ટિને મૂર્ત કરવા જે કંઈ નવ્ય કલારૂપની દિશામાં સર્જકતાને ઢંઢોળવાનું કરવું પડે તે સાહસ પ્રત્યે કુણ્ઠિત છે. આ દ્વિધા ઘટનાઓનાં બાહ્ય પરિમાણોને તકલાદી બનાવે છે ને સૂક્ષ્મ આંતર્ઘટનાઓને પૂરા અવકાશે અવતરવા દેતી નથી. અને એક બે સ્થળે પાત્રના ચૈતસિક સંઘર્ષની જે ખરેખરી પળો અનુભવવા મળે છે તે સાર્વત્રિક રીતે બનતું નથી. આ સંદર્ભમાં ભિલોડામાં ઉદયનને અમૃતા-સમેતનું બધું છલનામય લાગે છે એ નિર્ભાન્તિ- જેમાં એ ગતિશૂન્યતાનો અનુભવ કરે છે, તે નોંધપાત્ર છે, એના જીવ્યાની એ ફલશ્રુતિ છે. એમાંથી છૂટવાના છેલ્લા ઉપાય તરીકે એણે કરેલો આત્મઘાતનો પ્રયાસ વગેરે નિરૂપણ આસ્વાદ્ય છે. આવું જ નોંધપાત્ર નિરૂપણ અમૃતાની અસ્તિત્વની નિરર્થકતા ભરી દેવાની કોશિશનું છે. ભિલોડાની અમૃતાનો motive શો છે? વિચ્છેદાઈ રહેલા ઉદયનની શૂન્યતામાં પોતાની જિન્દગી ઉમેરીને અમૃતા પોતાના ખાલીપણાને ભરી દેવા માગે છે. એના મૌગ્ધ્યને ઉદયને પ્રહાર્યું તેથી પ્રાપ્ત થયેલી જાગ્રતિએ પ્રતીત કરાવેલા વૈફલ્યને અમૃતા વિદારવા માગે છે. પોતે હવે અધીર પર્યુત્સુક છે, સમગ્રને હોડમાં મૂકવા સજ્જ થઈને આવી છે. આ હોડમાં મૂકવાની વાતમાં જ એની હાર છે. એના જ શબ્દો એની ઉદયન સાથેની દૂરતા છતી કરે છે. આ અંતર કેવી રીતે પુરાય? અમૃતાનો એ માટેનો પુરુષાર્થ –ફાનસ સાફ કરતી વગેરે અમૃતાનો ઉદ્યોગ- એની ભારે કરુણતા છે. અહીં સમ્ભોગ-શૃંગારનાં ઉદ્દીપનની મોહક ભરમાર છે છતાં આલમ્બન જ હાથ આવતું નથી પછી નિષ્પન્ન તો શું થાય? લેખકે આ તસુ બે તસુના અંતરને, ખરેખર તો જોજનોના અંતરને અને એમાં વસેલી રિક્તતાને સુન્દર ઉઠાવ આપ્યો છે. આ કરુણ આપણા ચીલાચાલુ રસથી જુદો પડતો નવો જ રસ છે. એના સ્વાદમાં યુગચેતનાની કટુતા છે. | ||
એ કટુતા ‘અમૃતા'માં સાદ્યત, કલાત્મક ભૂમિકાએ, સ્ફુરાવી શકાઈ હોત તો? તો ‘અમૃતા’ આ દાયકાની અદ્વિતીય કલાકૃતિ બની હોત. | એ કટુતા ‘અમૃતા'માં સાદ્યત, કલાત્મક ભૂમિકાએ, સ્ફુરાવી શકાઈ હોત તો? તો ‘અમૃતા’ આ દાયકાની અદ્વિતીય કલાકૃતિ બની હોત. | ||
{{Poem2Close}} | {{Poem2Close}} | ||
{{reflist}} | |||
<br> | <br> | ||