સાહિત્યિક સંરસન — ૩/સંસ્કૃતિરાણી દેસાઈ: Difference between revisions

no edit summary
(Created page with "{{SetTitle}} <br> <center><big><big><big><span style="color: red">'''++ વિનોદ જોશી ++ '''</span></big></big></big></center> <br> === <span style="color: blue">૧ : કાવ્યારંભે સરસ્વતી પ્રાર્થના — </span> === <poem> વીજળિ યું વેડી લેખણ કીધી, સરસવતી માતા ! કાગળનો ખાલી ખૂણો આપજ...")
 
No edit summary
Line 1: Line 1:
{{SetTitle}}
{{SetTitle}}
<br>
<br>
<center><big><big><big><span style="color: red">'''++ વિનોદ જોશી ++ '''</span></big></big></big></center>
<center><big><big><big><span style="color: red">'''++ સંસ્કૃતિરાણી દેસાઈ ++ '''</span></big></big></big></center>
<br>
<br>


=== <span style="color: blue">૧ : કાવ્યારંભે સરસ્વતી પ્રાર્થના — </span> ===
=== <span style="color: blue"> ૧: વાતને કવિતામાં — </span> ===
<poem>
<poem>
વીજળિ યું વેડી લેખણ કીધી, સરસવતી માતા !
એક વાતને કવિતામાં મૂકવાનું કરું છું 
                                કાગળનો ખાલી ખૂણો આપજો,
તો રહી જાય છે એક બાજુથી 
પાઘડિ યું પડખે મેલી દીધી, સરસવતી માતા !
થોડો છેડો બહાર. 
                              વૈખરિયે વળગ્યો લૂણો કાપજો;
ઘુસાડવાનું કરું છું આંગળીથી એને અંદર, 
 
તો ઘૂસી તો જાય છે 
કળતર કાંતીને વીંટા વાળ્યા, સરસવતી માતા !
પણ બીજી બાજુથી 
                              અટકળ ઓળંગી ઓરાં આવજો,
નીકળી જાય છે થોડું બહાર. 
અરથું નરથુંને બેવડ ચાળ્યા, સરસવતી માતા !
ત્યાંથી જરા દબાવું છું  
                              અખશરનાં અજવાળાં ઉપડાવજો;
તો 
 
ટપકી પડે છે થોડો રસ દબાવવાને લીધે 
પરપોટા ચીરી દરિયા બોટ્યા, સરસવતી માતા !
પ્રવાહીનાં રૂપમાં બહાર 
                                ટાંકાટેભાના અવસર ટાળજો,
તેને પાછો કવિતામાં લઈ લઉં છું...
પડછાયા પીંખી પગલાં ગોત્યાં, સરસવતી માતા !
વળી થોડું રહી જાય છે બહાર 
                                  લેખીજોખીને વળતર વાળજો;
એમ કરવાને બદલે 
 
બધું જ અંદર આવી જાય 
એંઠાં પતરાળાં દૂધે ધોયાં, સરસવતી માતા !
એટલે 
                            પરવાળાં વેરી પોથી ઢાંકજો,
પ્રવાહી કરી, ઉકાળી, ઓગાળી, ઢોળી દીધું 
ઝળઝળિ યાં ઝીલી તુલસી ટોયાં, સરસવતી માતા !
નવલકથાનાં સ્વરૂપમાં 
                                    પીળી પાંદડિયે અભરક ટાંકજો;
ભરાઈ ગયો આખો આકાર બરાબર.
 
પણ આ તો થઈ ગયું ખૂબ આછુંપાંખું 
પરસેવા ખૂંદી કમ્મળ ચૂંટ્યાં, સરસવતી માતા !
આ ન ચાલે...
                                અમરતમાં બોળી અંજળ ચાખજો,
ફરી ઉકાળી, ઘટ્ટ કરી 
પડતર ઑછાયે અમને લૂંટ્યા, સરસવતી માતા !
રેડ્યું 
                                પરથમ પૂજ્યાની લાજું રાખજો.
વાર્તાનાં બીબામાં 
પણ 
સાલું દિલ ખુશ થાય એવું  ન થયું.
મઝા આવે છે, 
એ વાતની તો 
કવિતામાં જ.
મૂકી તેને ફરી પાછી કવિતામાં 
હા... થોડીક બહાર  રહી ગઈ  એક બાજુથી 
ને થોડા દોરા લટકે છે બહાર પાછળથી.
પણ બધું તે કંઈ આવે કવિતામાં? 
થોડું બહાર રહે તે જ સારું.
મઝા તો એમાં જ  છે ને?
</poem>
</poem>


=== <span style="color: blue">૨ : તડકો ચીરીને — </span> ===
=== <span style="color: blue"> ૨ : તારી ઇચ્છા પ્રમાણે — </span> ===
<poem>
<poem>
તડકો ચીરીને સ્હેજ ત્રાંસો કર્યો
ઉપર માળિયામાં ભૂત ફરતું લાગે છે.
તો દડ્યાં ઝાકળનાં ચારપાંચ ટીપાં...
પગલાં સંભળાય છે...
 
ભૂત તો નહીં પણ કંઇક છે ખરું.
કાચાં પરોઢિ યાંને કાંટો વાગે ને પછી
હીંચકો જોર જોરથી હીંચવા માંડ્યો 
ટશિયો ફૂટે ને એમ ફૂટતો,
બહારના કાદવવાળા પગલાં 
ઊગમણાં પડખામાં પાટું મારીને રોજ
ઘરમાં આવતા દેખાયાં...નાનકડાં છે...
બાંધેલો સૂરજ વછૂટતો;
હવે બારી ઉપર ચઢી બહાર જતા રહ્યાં...
 
ને ફરી બારીમાંથી આવી ભીંત પર ચાલતાં 
શરમાતી લ્હેરખીને હોડમાં મૂકીને
સિલિંગ પર ચઢી ગયાં, પગલાં... કાદવવાળા, 
બધાં ઝાડવાંઓ ચીપે ગંજીપા...
પોતાના ચિહ્ન મૂકવાં.
 
પ્રેશરકૂકરની સીટી જોર જોરથી વાગવા માંડી 
ઊડતાં પંખીનો જોઈ પડછાયો
વોશિંગ મશીન પોતાની મેળે જ ચાલુ થઈ 
પાંદડાંઓ વીંઝે પોતાની પાંખ વામણી,
ઘૂર ઘૂર અવાજ કરવા માંડ્યું.
કલરવની પાલખીમાં હેમખેમ નીકળવા
અરે ભઈ... જરા થોડું કામ પતાવી દેવા દે ને  
સાંજ લગી બેસે લજામણી;
પ્રોજેક્ટ રિપોર્ટ તૈયાર કરી આપી દેવાનો છે 
 
પછી બેસીએ આપણે...? 
ચાંદાની ચાનકીને ચૂલે ચડાવી
બારી એકદમ ધડાક કરીને ખુલી ગઈ 
કોઈ ધ્રાસકાઓ ફૂંકે માલીપા...
ને ટેબલ ઉપરનાં બધાં કાગળિ યાં  
ઊડવા માંડ્યા બારી બહાર...
આખ્ખેઆખ્ખી કાગળની થપ્પી ઊડી  ગઈ.
ટેબલક્લૉથ ખેંચાઇને નીચે પડ્યો ને તેના ઉપરના 
કપ, રકાબી, કિટલી, બધાં જ જમીન પર પડી 
તૂટી  ગયાં...
સારું ભઈ સારું... તારી ઇચ્છા પ્રમાણે 
લે ચાલ આવી જા, 
બેસું છું હું અત્યારે જ  
કવિતા લખવા...
</poem>
</poem>


=== <span style="color: blue">૩ : તે દિવસની વાત છે — </span> ===
=== <span style="color: blue"> ૩ : મારી જિંદગીની હોડી — </span> ===
<poem>
<poem>
જે દિવસથી રોજ દડતાં આંસુને ચોરસ કરી ભીંતે ચણ્યાં’તાં, તે દિવસની વાત છે.
મારી જિંદગીની હોડીને આટલે સુધી 
ગોખલામાં ટૂંટિ યું વાળી પડ્યા અજવાસ છેલ્લું હણહણ્યા’તા, તે દિવસની વાત છે.
ખેંચીને લઈ આવ્યો છું હું 
એકલે હાથે. 


શ્વાસનો ટેકો સદંતર હોય તકલાદી અને જીવલેણ, એ અફવા ગળે ઊતરી હવે,
હોડી બહુ મોટી છે, ને છે વજનદાર. 
પંડમાં છુટ્ટા પડી ફરતા અજાણી હૂંફના પારા ગણ્યા’તા, તે દિવસની વાત છે;
સખત મહેનત પડી છે તેને ખેંચવામાં 
 
જંગલોમાંથી, રણોમાંથી, ખડકાળ જમીન પરથી 
ખાનગીમાં યુદ્ધ જે ખૂંખાર ખેલાયું હતું બંને તરફ ચુપચાપ એ વેઠ્યા કર્યું,
માણસખાઉ આદિવાસીઓની વસ્તીમાંથી 
સાવ ઉજ્જડ ટેરવાંને ધાર કાઢી દૂઝતા ઘાવો ખણ્યા’તા, તે દિવસની વાત છે;
તળિયામાં પડી ગયાં છે થોડાં કાણાં 
 
ને હલેસાં ચોરી ગયા છે પેલા માણસખાઉ આદિવાસીઓ.
આમ તો બારાખડી સિવ્યા કરી જોયા વગર જાણ્યા વગર ટાંકો ન તૂટે એ રીતે,
 
છેવટે બુઠ્ઠી કલમમાં જાણભેદુ અર્થ ધીમું ગણગણ્યા’તા, તે દિવસની વાત છે;
મહાસાગર હવે બહુ દૂર નથી 
 
અશક્ય નથી તેના સુધી પહોંચવું 
તીર માફક સોંસરું વીંધી ગયું જે એ હતું શું તે નહીં જાણી શકાયું એટલે,
આજે કદાચ મુદતનો છેલ્લો દિવસ છે 
બે અભણ પંખી પછી તમસાતીરે જઇ શોકના શ્લોકો ભણ્યાં’તાં, તે દિવસની વાત છે.
નહીં તો મારી જિંદગીની હોડીને તોડી નાખશે  
કે કદાચ માણસખાઉ આદિવાસીઓ મને...
પણ હજી થોડી વાર છે 
બસ કાણાંઓ જ સાંધી દેવાનાં છે 
અને હલેસાં જ બનાવી દેવાનાં છે 
સૂરજ આથમતા પહેલાં...
તો મારી હોડી બની જશે જળકન્યા 
ને હું 
મત્સ્યદેશનો રાજકુમાર 
પૂરો થઈ જશે 
અનેક જન્મોનો શ્રાપ 
ને રાજ કરીશું અમે, પાતાળના મત્સ્યદેશમાં.
મારી જિંદગીની હોડીને 
આટલે સુધી ખેંચીને લઈ આવ્યો છું 
</poem>
</poem>
<br>
<br>
Line 75: Line 109:
=== <span style="color: red">તન્ત્રીનૉંધ : </span> ===
=== <span style="color: red">તન્ત્રીનૉંધ : </span> ===
{{Poem2Open}}
{{Poem2Open}}
(તન્ત્રીનૉંધમાં મેં જે કંઈ લખ્યું છે તેને તે કૃતિના ગુણાનુવાદ ગણવા વિનન્તી છે. નૉંધો સમીક્ષા માટેની સામગ્રી છે એમ પણ ગણવા વિનન્તી છે.)
કેટલાંક કાવ્યો એટલાં બધાં ઊંડાં હોય કે દોરડે બંધાઈને કાવ્યકૂવામાં ઊતરવું પડે, તો સમજાય કે અરે, આને તો સાત પાતાળ છે. પણ બીજાં કેટલાંક એવાં તો સ્પષ્ટ હોય કે તમે લ્હૅરથી લૉનમાં લેટ્યા રહો ને, મજાકમાં કહું કે, કોઈ તમને નાનાં નાનાં બોર ખવરાવતું રહે.  
 
'''૧ : કાવ્યારંભે સરસ્વતીપ્રાર્થના —'''
 
કાવ્યકથક સરસ્વતીનો પરમ આરાધક છે. એને લેખક થવાની હૉંશ છે, અને તે માટે જરૂરી વિનય સાથે સરસ્વતીમાતાને વિનવી રહ્યો છે, પ્રાર્થી રહ્યો છે.
 
એની વાણીમાં બે ધ્રુવોનું સાયુજ્ય છે -આર્દ્રતા અને તેજસ્વીતા -સરસ્વતી પ્રત્યેનો ભક્તિભાવ અને આત્મશક્તિ વિશેનો અહંભાવ.
 
આમ તો, આ રચના પ્રાર્થનારૂપે અપ્રતિમ છે એટલી જ સુગમ છે. છતાં, કેટલાંક અર્થઘટનો રજૂ કરું : ‘કાગળનો ખાલી ખૂણો’ માગીને સૂચવ્યું છે કે સાંકડો અવકાશ પણ બસ થશે, પોતાને ઝાઝા અવકાશની જરૂર નથી. એની લેખણ શક્તિમાન છે, એટલા માટે કે ‘વીજળિ યું વેડીને’ સાધી છે. ‘પાઘડિ યું પડખે મેલી છે’ એટલે પાણ્ડિત્યને બાજુમાં રાખ્યું છે પણ સાથોસાથ, કહેવાતી પણ્ડિતાઈને ગૌણ પણ ગણી છે. વાણીના ‘વૈખરી’ રૂપનું અને તેને લાગેલા લૂણાનું એને જ્ઞાનભાન છે. એ જ્ઞાનભાન એને પોતાના દેશકાળમાં પ્રવર્તતા ભાષિક વ્યવહારોના અનુભવથી લાધ્યું હોય. એની પોતાની વાણી પણ એને એમ ભાસી હોય અને બને કે પોતાનાં લેખનથી તેને ઉચ્ચ કોટિએ સિદ્ધ કરવાના એને અભિલાષ હોય. લેખનની વસ્તુસામગ્રી સ્વાનુભવ ગણાય છે પણ એને તો ‘કળતર’-નો, જીવનનાં દુ:ખદર્દનો, અનુભવ છે; જોકે કળતરને એણે ‘કાંત્યું’ છે, એના ‘વીંટા’ વાળ્યા છે, એટલે કે, વસ્તુસામગ્રી પર કામ કર્યું છે. ‘પરપોટા ચીરીને દરિયા બોટવામાં’ એનું લેખનસાહસ જોઈ શકાય. ભાષા સાધન છે પણ એમાં તો ‘અર્થ અને અનર્થ’ બન્ને સંભવે છે. એણે અર્થ અને નર્થને બરાબર ઓળખ્યા છે કેમકે ‘ચાળ્યા’ છે.
 
આમ હું પ્રશંસાપૂર્વક અર્થઘટનો કર્યે જઉં પણ અતિ થાય તેથી અટકું. જોકે, સરસ્વતી પાસે એણે આ ત્રણ વસ્તુ યાચી છે એ દરેક લેખકે પણ પોતાના ઇષ્ટદેવ પાસે કે કલાની દેવી પાસે, muse પાસે, યાચવી : ‘ટાંકાટેભાના અવસર ટાળજો’. ‘લેખીજોખીને વળતર વાળજો’. ‘પરવાળાં વેરી પોથી ઢાંકજો’. 
 
'''૨ : તડકો ચીરીને —'''
સુજ્ઞ કાવ્યસાધકોને કેટલીયે વાર ખબર નથી પડતી કે તેઓ ક્યારે કલ્પનાને ઘોડે પલાણ્યા ને રવાલ ચાલે સુખે આગળ ધપ્યા. પણ જેઓ કલ્પના અને તરંગતુક્કા વચ્ચેનો ફર્ક નથી જાણતા તેઓને પણ ખબર નથી પડતી કે પોતે ક્યાં ને કેમ ધપી રહ્યા છે. આ રચના દીપ બનીને એ ફર્ક દર્શાવે છે.  


પહેલો અને છેલ્લો શેઅર ઉત્તમ ઉદાહરણો છે : તડકો ચીરીને સ્હેજ ત્રાંસો કર્યો / તો દડ્યાં ઝાકળનાં ચારપાંચ ટીપાં… : ચાંદાની ચાનકીને ચૂલે ચડાવી / કોઈ ધ્રાસકાઓ ફૂંકે માલીપા...
'''૧: વાતને કવિતામાં —'''
કાવ્યકથકનો કાવ્યસર્જનપુરુષાર્થ દાદ માગી લે એટલો રમૂજી છે. એણે કશીક વાતને કવિતામાં, એ પછી નવલકથામાં, અને એ પછી, વાર્તામાં મૂકી જોઈ, પણ ફાવટ ન આવી, એટલે છેલ્લે કાવ્યમાં જ મૂકી. એને એની મજા આવી, એ પણ સારું જ થયું કે, ભલે વાત થોડીક બહાર રહી ગઈ. જાગ્રત ભાવકને પ્રશ્ન થવાનો કે એ એક ‘વાત’ હતી શું. જોકે એની જાણ કાવ્યકથકને હોય કે ન હોય, ઉચિત જ હતું કે એનું એણે નામ નથી પાડ્યું. બહાર રહી જતા છેડાને ઘુસાડવો, દબાવવો, તેમજ ઉકાળીને ઘટ્ટ કરી રેડવું વગેરે ક્રિયાઓ અને લટકતા દોરા, કાવ્યકથકના એ પુરુષાર્થને તાદૃશ કરી આપે છે, જેમાં ભાવક સ-રસ સંડોવાયેલો રહે છે. હળવાશથી કાવ્ય રચી લેવાનો એટલો જ હળવો ઇલાજ પણ સ-રસ.  


''': તે દિવસની વાત છે —'''  
''': તારી ઇચ્છા પ્રમાણે —'''
રચના એક અનોખું ઉદાહરણ છે, એ વાતનું કે વિરહ કે વિદાયના દર્દને કાવ્યમાં કેવી કેવી પૅરે ગાઈ શકાય છે. એ અનોખાપણું આ પંક્તિઓમાં ચકાસીને સવિશેષે માણી શકાશે : રોજ દડતાં આંસુને ચોરસ કરી ભીંતે ચણ્યાં’તાં -શ્વાસનો ટેકો સદંતર હોય તકલાદી અને જીવલેણ -સાવ ઉજ્જડ ટેરવાંને ધાર કાઢી દૂઝતા ઘાવો ખણ્યા’તા.  
કવિતા લખવા માટેના પ્રેશર હેઠળ ઘટેલા એક કલ્પનામય વ્યાકુળ બનાવની અવિકળ અભિવ્યક્તિરૂપ રચના.


તે એક દિવસની વાત હોય કે તેવા જ કે વિભિન્ન અનેક દિવસોની, કહેવું મુશ્કેલ છે. દર્દને દિવસોમાં ક્યાં માપી શકાય છે !
'''૩ : મારી જિંદગીની હોડી —'''
આ એક સારી કાવ્યકૃતિ છે. ‘મહાસાગર’, અને ‘જીવનનાવ’ કે ‘જિન્દગીની હોડી’ રૂઢ રૂપકો છે તેમછતાં કાવ્યકથક એ રૂપકને આગવી રીતે વિકસાવી શક્યો છે. એ રીત એવી કે રૂપક એક નાનકડી કથામાં ઑગળી જાય છે. હોડીને મહાસાગર લગી ખૅંચી લાવતાં એને કષ્ટ ખાસ નથી પડ્યું પણ માણસખાઉ આદિવાસીઓથી એને રંજાડ થયો છે. બને કે એ માણસખાઉઓ આદિવાસી ન હોય, એની આસપાસના હોય. છતાં એને આશા છે કે બધું સરખું થઈ જશે અને હોડી બની જશે જળકન્યા. પછી કાવ્યકથકની કલ્પના સુખે ચગી છે. એની જેમ દરેક મનુષ્યને થતું હોય છે કે આટલે લગી ખૅંચી લાવ્યો છું, ને મહાસાગર તો હવે દૂર નથી. વેદનાને જિરવી જાણતો કાવ્યકથક ભાવકોને સ્પૃહા કરવા જેવો લગશે. 
{{Poem2Close}}
{{Poem2Close}}