નારીસંપદાઃ નાટક/સાવિત્રી: Difference between revisions

કાળી રાત્રીનો પડદો ખોલી, આવે જો ઉષાનાથ;  

{{gap}}ઊગે ભાગ્ય પ્રભાત્ —જય.</poem>}}

સૂત્રધાર : (પૂરું થતાં હસીને) કેમ, આપણા પૂર્વજોના દેવો ક્યાં ગયા કે આ નવીન પ્રકારથી આરંભ કરવાનો ?

નટી : એ પૂર્વજોના દેવો આ જમાનામાં તો ખરે જ પથ્થરના બની ગયા છે. નથી એમનામાં ચેતન કે ચેતના જગાવે. આજે તો જ્યાં દેશદેશની ધૂન જાગી છે ત્યાં ‘શ્રી ગણેશાય નમ:'ને બદલે ‘શ્રી દેશાય નમઃ'થી શરૂ કરવાનું.  

સૂત્રધાર : એ હેતુ તો પ્રશંસાપાત્ર છે. સાક્ષાત્ સરસ્વતી એમાં સહાય કરે એવી મારી શુભેચ્છા છે.

નટી : એ સાહિત્ય, સંગીત અને કલાની દેવીની સહાયતાની ખરે જ આવશ્યકતા રહેશે.

વીણાના મધુરા સૂરો જગ વિષે, રેડી ભર્યો તેં રસ;  

તારા વાહન પિચ્છના ભભકથી, રંગે પૂર્યું વિશ્વને;  

 

સત્યવાન : (આસપાસ નિહાળી એક ઊંડો નિશ્વાસ નાખી) કેવી સુંદર સંધ્યા ! કેવી અનુપમ શાંતિ !

સલૂણી સંધ્યા જો, બહુ શરમથી લાલ દીસતી,  

કેવું મધુર જીવન ! સંસારના કલહોની અહીં ગંધ સરખી પણ નહિ !

મંડન : દેવ !

કંકાસી ને છે કડવાશ પૂરો,  

આ સૃષ્ટિ તો છે પ્રભુની રચેલી  

સત્યવાન : ઋષિમુનિઓ સંસારનો ત્યાગ કરી પ્રકૃતિની પાર્શ્વમાં આવી વસે એ વાસ્તવિક જ છે. આ મૃગો પણ કેવા આનંદથી નચિંતપણે વિચરે છે !

મંડન : દેવ ! તમારા મોંમાં પાણી નથી છૂટતું ?

સત્યવાન : (હસીને) જે મૃગયા ખેલે તેના મોંમાં પાણી છૂટે. મને તો થાય છે કે આવાં નિર્દોષ પ્રાણીને મારવામાં શું વીરતા હશે ? ક્ષત્રિયોને તો બળવાન સિંહ —વ્યાઘ્રાદિનો શિકાર શોભે.

ભય નીરખતાં ક્યાંનું ક્યાં એ જતું પળ એકમાં;  

ચપળ નયનો પાછું ભાળે, સદા કરુણા’ર્ચતાં,  

ગરીબ મૃગલું કેમે મારે દયા ન શિકારીને.  

મંડન : દેવ ! આશ્રમમાં રહી ઋષિઓના સંસર્ગમાં આવી આવું આવું બોલે છે. ક્ષત્રિયો હરણનો શિકાર કરે તે એની ચપળતા હરવા. હરણ અને નારી એ બે ચંચળ જાત છે. એનો શિકાર તો ક્ષત્રિયોએ ખેલવો જ જોઈએ !

સત્યવાન : (હસીને) એમાં જ ક્ષાત્ર સમાતું હોય તો મારે એ ના જોઈએ. હું રાજા હોઉં તો આવાં પ્રાણીને કદી મારું નહિ. પણ એ દિન ક્યાં ?

મંડન : દેવ ! સાવધાન ! જુઓ, કોઈ સુંદરીસંઘ આવતો લાગે છે.

સત્યવાન : ખરે જ, કોઈ વનદેવીઓ જેવી લાગે છે; અને વળી ધનુર્ધારિણીઓ છે. તેમાં સૌથી અગ્રેસર તો જો.

ઉડુગણ મહીં ચંદા જેવી સુધામય હાસિની;  

ચપળ સઘળાં અંગો એનાં, યુવાતણી મોહિની,  

મંડન : દેવ ! આપણે સંતાઈ જઈએ તો સારું. સ્ત્રીઓથી દૂર રહેવામાં જ લાભ છે. શંકરથી માંડી ભલભલાને એણે ભોળવ્યા છે.

સત્યવાન : (હસીને) તને પણ સ્ત્રીઓનો ઠીક અનુભવ થયો લાગે છે ! હમણાં તો મને કહેતો હતો કે ક્ષત્રીએ નારીનો પણ શિકાર ખેલવો જોઈએ.

[બધાં સરોવરતીરે નિરાંતે બેસે છે.]

માયા : આ વન છે તો બહુ સુંદર, પણ જેમ ઘર પાસે આવે છે તેમ ત્યાં પહોંચવાનો ઉદ્રાવો વધે છે. હવે તો એક દિવસ પણ વધારે લંબાય તો મારો જીવ નીકળી જાય.

વિવિધ ચિન્તન વ્યગ્ર કરે મન.  

ક્યમ હશે મુજ માવડી ને પિતા,  

સત્યવાન : (સ્વગત) માતાપિતા કેવાં ભાગ્યશાળી !

માયા : બહેન, દૂર રહેવાથી સ્નેહીનો સ્નેહ સંભારી સંભારી આપણો સ્નેહ બમણો વધે.

નિપુણિકા : મને તો લાગે છે કે તમને આટલું બધું વિદ્યાદાન આપવામાં પિતાજીએ મોટી ભૂલ કરી.

સાવિત્રી : (હસીને) કેમ ?

નથી આ તો જ્ઞાની, અપર વળી ગેહે બહુ શૂરો;  

નહીં દાતા આ તો, કુરૂપ બહુ સંકોચ મતિનો,  

સત્યવાન : (સ્વગત) ખરે, ઘડ્યો જ નહિ હોય !

સાવિત્રી : (દુ:ખિત સ્વરે) નિપુણિકે ! એ વાત પુનઃ સંભારી સંભારી શા માટે નિરર્થક દુઃખી કરે છે ? મારા ભાગ્યમાં જ કદાચ બ્રહ્મચર્ય લખ્યું હશે. નહિતર આટલા દેશો જોયા છતાં મારા આત્માએ કોઈને જ વરમાળ પહેરાવી નહિ ! એમાં ગુણ—દોષનો પ્રશ્ન જ ક્યાં છે ? આપણે પોતે જ અપૂર્ણ હોઈએ ત્યાં સંપૂર્ણતાનો આગ્રહ કેમ રખાય ? આત્મા સહચર્ય શોધે છે. સમાન ભાવનાવાળો જીવનસાથી જડતાં બીજા ગુણદોષ જોવાના રહેતા જ નથી.

નલિની સવિતા જ્યમ મિત્ર બન્યાં,  

વળી ચંદ્ર ચકોર થયાં પ્રણયી,

નવ દોષ ગણે ન ગણે ગુણને,  

મમ આત્મન એ સહચાર ચહે.

માયા : (વાત ફેરવી નાખી) આ અંધારું તો વધતું જ ચાલ્યું ને હજી કોઈ ના આવ્યું.

મંડન : (સત્યવાન બહાર નીકળવા જાય છે તેને અટકાવી) દેવ ! હજી ઊભા રહો, તપોવન ક્યાં બહુ દૂર છે ? વળી ચાંદરણી રાત છે, જરા મજા તો જોવા દો. ઘણે વખતે આ સૌંદર્યરાશિ જોવાનો લહાવો પ્રાપ્ત થયો છે.

સાવિત્રી : ચાલો, બધાં મળી કંઈ ગાઈએ. ગીતનો અવાજ સાંભળી જરૂર કોઈ આવશે.

[જુદાં જુદાં જૂથમાં વારાફરતી ગાય છે.] (બે—ચાર સખીઓ ગાય છે.)

ધરે લીલાં વસ્ત્રો નવલ ધરતી શું હરખથી;  

કરી વર્ષાસ્નાનો વસન વિમલાં વ્યોમ ધરતું,  

ખરે ભાસે સારું જગત સુખદાયી શરદનું.

નમ્યાં વૃક્ષો કેવાં સભર નિજ ભારે પરણના  

કૂજે કુંજે કુંજે કલકલિત પંખી સુમધુરાં;  

નદી ને નાળાં સૌ બહુ જલભર્યાં થાય ગરવાં,  

વહે સ્રોતો મીઠા રસિક જનના રમ્ય રસના.

વર્ષાજલે વિમલ સૂર્યકરો થયાં છે,  

તારાગણો ચમકતા સુવિશુદ્ધ તેજે;  

ચંદા હસે મધુર હાસ્ય સુધા ઝરંતાં  

ઉલ્લાસથી વદન સૃષ્ટિતણું સુદીપ્ત.

ગયો અંધાર વર્ષાનો, નિર્મલા થાય સૃષ્ટિ ને;  

[ગાયન પૂરું થતાં સત્યવાન બહાર નીકળે છે. પાછળ મંડન.]

સાવિત્રી : (પાંદડાંનો ખડખડાટ સાંભળી) જો, આપણી યુક્તિ સફળ થઈ. કોઈ પાછળ આવતું હોય એમ લાગે છે. (પાછળ જોઈ ચમકી) કોઈ દેવપુરુષ જેવો લાગે છે.

સત્યવાન : ભલા માણસ, જ્યાં અંતરનાં દ્વાર ઊઘડે ત્યાં બાહ્ય સ્વરૂપનો કોણ વિચાર કરવા બેસે છે.

મંડન : અરે રામ ! લોકો પ્રેમમાં કેમ પડતા હશે તે જોવાની મને બહુ ઇચ્છા હતી. પુસ્તકોમાં વાંચીએ છીએ કે  સ્ત્રી લજ્જાવશ બની પૃથ્વી ખણવા માંડે કે પછી પગમાં કાંટો વગાડી, કે પાલવને ઝાંખરામાં ભેરવી, પ્રણયીને જોવાને માટે કંઈ ને કંઈ બહાનાં કહાડે. મને સાથે લઈ ગયા હોત તો આ બધું જોવાનું મળતે.

જરા આછું આછું સ્મિત મલકતું દિવ્ય અધરે;

વિરાજે પ્રજ્ઞાના લસલસિત તેજો નયનમાં,  

[આઘેથી  ‘સત્યવાન ! સત્યવાન !' સાદ સંભળાય છે.]

સત્યવાન : (કાન દઈ) અરે, આ તો પિતાજીનો સાદ ! આટલું મોડું થયું હશે એ તો જાણ્યું જ નહિ. બિચારાને શોધવા નીકળવું પડ્યું. ચાલ, જલદી આપણે સામે જઈએ.

[જાય છે.]

પહેલો પુરવાસી : અરે સાંભળ્યું કે ? કહે છે કે રાજકુમારી સાવિત્રી એક કઠિયારા સાથે લગ્ન કરવા ઇચ્છે છે.

એક વૃદ્ધ પુરવાસી : અરે બાપુ, કળજુગ આવ્યો ત્યાં માણસોની મતિયે વિપરીત થાય.

પહેલો પુરવાસી : એટલે જ આપણે રાજસભામાં જઈ ખબર કાઢીએ. જો વાત ખરી હશે તો શું પગલાં લેવાં તેનો વિચાર કરીશું.

[સર્વે જાય છે]

 

[સાવિત્રી શણગાર સજતી. સખીઓ એને મદદ કરે છે.]

માયા : બહેન ! સત્યવાનને પરણશો, પછી આ બધાં વૈભવનો ત્યાગ કરવો પડશે.

રાજા : ૫ણ ભગવન્ ! મારાથી તો આ લગ્નમાં ભાગ નહિ લઈ શકાય. મારા પુરવાસીઓ આ લગ્નની વિરુદ્ધ છે. મારા પુરોહિતો પણ એ લગ્નને સંમતિ આપશે નહિ.

નારદ : રાજન્ ! તારા ધર્મનું બરાબર પાલન કરે છે જાણી મને સંતોષ થાય છે. રામચંદ્ર જેવી તારી પણ ત્રિશંકુ સમાન ગતિ થઈ છે. પરંતુ પ્રજાનો વિચાર એ રાજાનો પહેલો ધર્મ છે.

પ્રજાના શ્રેયાર્થે, નિશદિન રહે તત્પર બની;  

પ્રજાની ઇચ્છાઓ, પૂરિત કરવા મંત્ર જપતા,  

બીજા બધાંનો વિરોધ હોય તો હું પોતે જ એની લગ્નક્રિયા કરીશ. સાવિત્રીને હમણાં જ મારી સાથે મોકલો.

રાણી : ભગવન્ ! એ તો બહુ ઉતાવળ કહેવાય. સાવિત્રીના લગ્નની તૈયારી કરવી જોઈએ.

સાવિત્રી : (રડતાં) મા ! રજા લઉં છું. તારા અનહદ ઉપકારો સંભારી સંભારી મારો સ્વાર્થ આગળ તરી આવે છે ને એક ડગલુંયે ઉપાડાતું નથી.

રાણી : વત્સે !  સ્ત્રીઓના ભાગ્યમાં જ એવું છે : યુવાન વયે માતા તજવાની, મોટપણે પુત્રીને છોડવાની.

શાં શાં દુ:ખો શિર પરે પ્રભુ લાદિયાં તે;  

એ સંકટો સહી સહી ઘટી શક્તિ એની,  

સાવિત્રી : (પગે ૫ડી) મા ! જાઉં છું.

રાણી : પુત્રીના કલ્યાણ વિના માની બીજી શી આશિષ હોય ?

[પગે લાગે છે.]

રાજા : વત્સે !

તારા સૌ અભિલાષ પૂરણ કર્યા, દૂભ્યું ન તારું મન;  

તારાં ભાવિ વિષે વિચાર કરતાં, પ્રેમે બની અંધ રે  

વત્સે ! તારું ભવિષ્ય તું તારે હાથે ઘડી લે છે. હું શું આશિષ આપું ?

સાવિત્રી : તાત ! ગુરુઓના આશીર્વાદ, બાળકના પુણ્યસંચયમાં વધારો કરે છે. આપની શુભેચ્છાયે બહુ છે.

[સાવિત્રી પગે લાગે છે. નારદ ઋષિની પાછળ બહાર જાય છે. રાણી શોક સાગરમાં ડૂબે છે. વિષાદગ્રસ્ત રાજા જનારાંની પાછળ જોઈ રહે છે.)

વૃદ્ધ તાપસી : ભગવન્ ! સાવિત્રી તો અવધિ કરે છે. એને કંઈ કહો તો સારું.

ઋષિ : (હસીને) શું સાવિત્રીએ કોઈનો અપરાધ કર્યો છે ? આશ્રમવાસીનું અપમાન કર્યું છે ?

[આઘેથી સત્યવાન ને સાવિત્રી આનંદથી વાતો કરતાં આવે છે.]

વૃદ્ધ તાપસી : (ઉમળકાથી) શી પ્રેમગોષ્ઠી કરતાં આવે છે ! બન્નેનાં મોં પર કેવો આનંદ છે ! હાય ! હાય ! કાળ તો માથે ભમે છે, છતાં સાવિત્રીના મોં પરથી તો લાગે પણ નહિ. એનું હૃદય કેટલુંયે રડતું હશે !

કદી હાસ્યો એના વ્યથિત મનના તીવ્ર પડઘા;  

રડે શાને એ તો ? હસતી વળી શાને ? જગતમાં,  

[બન્ને જાય છે. સત્યવાન—સાવિત્રી આવે છે.]

સત્યવાન : (હસીને) દેવી ! આજે તો સાંભળ્યું છે કે કંઈ અદ્ભુત સમારંભ માંડ્યો છે ! આ તપજડ વનવાસીઓનાં હૃદયમાં ઠીક ઊલપાથલ મચાવી છે.

[ઋષિ—બાળકો—બાળિકાઓ ફૂલથી શણગારાયેલાં ગાતાં ગાતાં પ્રવેશ કરે છે.]

સર્વે

અમોલાં સૃષ્ટિનાં, મધુર સુમનો બાલક અમે,  

જનોનાં આનંદે, પુલકિત થતાં ચિત્ત અમથી.

સર્વે

અમોલાં સૃષ્ટિનાં, મધુર સુમનો બાલક અમે,  

સાવિત્રી : તમે બધાં ઉત્સવ માટે તૈયાર પણ થઈ આવ્યાં ?

બાળક : દેવી ! બધું તૈયાર થઈ ગયું છે. હવે આપની જ વાર છે.  

મંડન : મિષ્ટાન્ન તો મળશે ને ?

[જાય છે.]

[સ્થળ—પ્રથમ અંકનું સ્થાન. પૂર્ણ ચંદ્ર આકાશમાં મહાલતો. સૃષ્ટિ શાન્ત છે. આકાશમાં છૂટીછવાઈ કાળી વાદળીઓ. વર્ષાની ફોરમમાં તરત નહાઈ ઊઠેલી પૃથ્વી ભીની જણાય છે. સત્યવાન ને સાવિત્રી આવે છે.]

સાવિત્રી : (કરગરતા અવાજે) દેવ ! હવે અહીંથી દૂર ન જશો. આ જલાશયને કિનારે જ બેસીએ.

સત્યવાન : ના, ના ! હવે તો અહીં રહીને જ ચંદ્રગ્રહણ જોઈશું. લગભગ તૈયારી છે. (સાવિત્રીના ખોળામાં માથું મૂકી સૂવે છે.) તારું પ્રિય ગીત ગા, ને જો ગ્રહણ થતાં પહેલાં ઊંઘ આવી જાય તો ઉઠાડજે.

સાવિત્રી : (એને માથે હાથ ફેરવતાં ફેરવતાં ગાય છે.)

થાયે રાજા ક્ષણ, ક્ષણ પછી રંક એ માનવી તો  

આપી શાને હરણ કરતો, માનવીનું ફરીને,  

[સત્યવાન નિદ્રાવશ થાય છે.]

સાવિત્રી : (નિસાસો નાંખી) રે પ્રભુ ! આજ દિવસ કેટલો લાંબો કર્યો ને રાત પણ કીડીના વેગે ચાલે છે ! (આકાશ તરફ જોઈ) આ ચંદ્ર હસે છે. માનવીઓ છો રડતાં, માનવીઓ છો મરતાં, એને કંઈ છે ? અને આ રજની શી લજ્જાહીન મહાલે છે ! થોડી ક્ષણમાં તો એનો હૃદયનાથ રાહુના વિકરાળ મોંમાં અલોપ થઈ જશે. (થોડી વાર વિચારી) ખરે જ પણ એને તો પળનો જ વિયોગ. એને ક્યાં મારા જેવું દુઃખ છે ? ના, પણ સત્યવાન વિના મારે ક્યાં જીવવું છે ? પરલોકમાં તો મળીશું, કદાચ નારદજીનું કહેવું ખોટું હોય તો ? (હસીને) આશા ! હતાશને પણ ઉત્તેજિત કરનારી આશા ! આશા ને પ્રેમરૂપી ગુરુત્વાકર્ષણ શક્તિ ના હોત તો, તો પ્રભુ ! તારું જગત ઉથલપાથલ થઈ જાત. આવા દુઃખી સંસારમાં રહેત જ કોણ ?

સુધા સમી માનવ કાજ કીધી  

ભગ્નાશ ઉત્તેજિત થાય એથી  

પરલોકમાં મળવાની આશા ! અરે પ્રભુ ! એ તારી કૃતિ છે કે માયાનું આશ્વાસન ? મૃત્યુ પછી શું થશે તે કોણ જાણે છે ? પરલોક હશે કે કેમ ? આ સંદેહ કોણ ટાળે ?

[ધીમે ધીમે ગાય છે.]

[સત્યવાન જાય છે.]  

[પડદો પડે છે.]

[બીજે દિવસે પ્રભાતે એક તરફ ચંદ્ર અસ્ત થાય છે. બીજી તરફ સૂર્યનો ઉદય. સાવિત્રી ને સત્યવાન જળાશયને કિનારે હસ્તમાં હસ્ત રાખી આ કુદરતનું દૃશ્ય જેઈ રહ્યાં છે.]

સત્યવાન : અસ્ત અને ઉદય એ સૃષ્ટિનો ક્રમ ગણાય છે. પરંતુ જગતવ્યોમમાંથી અસ્ત થતા મનુષ્યરૂપી તારલાનો ફરી ઉદય નથી જ. મારે નસીબે તો એ ઉદય પણ ભોગવવાનો (સાવિત્રી તરફ સપ્રેમ જોઈ) દેવી ! તારા જ પુણ્ય બળથી.

સાવિત્રી : દેવ ! આજે આપણું જીવનપ્રભાત ઊગે છે એને પ્રેમથી વધાવીએ.

[બન્ને જણાં હસ્ત જોડી ગાય છે.]

ઉષાના પુનિત પાય, કંકુવર્ણ પૂર્વ માંહ્યા.  

દીપ્તિમંત વ્યોમકાય, પ્રણમું શિષ નામી—મંગલ.

સુપ્રભાત ઉદિત ભયો, જીવનનો આરંભ થયો.  

[ત્યાં 'સત્યવાન સત્યવાન'ના ઘોષથી જંગલ ગાજી ઊઠે છે.]

સત્યવાન : આ તો પિતાજી આપણી શોધમાં નીકળ્યા લાગે છે !

[તથાસ્તુ]