વાર્તાનું શાસ્ત્ર/વાર્તાને કહેવા યોગ્ય કેમ બનાવવી?: Difference between revisions

no edit summary
(Created page with "{{SetTitle}} {{Heading|પ્રકરણ ચોથું<br>વાર્તાને કહેવા યોગ્ય કેમ બનાવવી?}} {{Poem2Open}} લોકસાહિત્યના ભંડારમાં વાર્તાઓનો તોટો નથી; અને તે બધીય વાર્તાઓ સુંદર અને સ્વાભાવિક છે. છતાં તે બધીય વાર્તાઓ વાર્તાકથ...")
 
No edit summary
Line 19: Line 19:
'ડોશીમાની વાતો'માંથી 'સોનબાઈની વાર્તા' લઈએ, એને કથન યોગ્ય કરવા માટે તેમાં કેવા કેવા ફેરફાર કરવા પડે તે તપાસીએ.
'ડોશીમાની વાતો'માંથી 'સોનબાઈની વાર્તા' લઈએ, એને કથન યોગ્ય કરવા માટે તેમાં કેવા કેવા ફેરફાર કરવા પડે તે તપાસીએ.
સ્થળસંકોચને લીધે આખી વાર્તા તો નહિ લઈએ પણ તેના થોડાએક ફકરાઓને વાચનના વસ્તુમાંથી કથનનું વસ્તુ બનાવીને મૂકીએ.
સ્થળસંકોચને લીધે આખી વાર્તા તો નહિ લઈએ પણ તેના થોડાએક ફકરાઓને વાચનના વસ્તુમાંથી કથનનું વસ્તુ બનાવીને મૂકીએ.
 
{{Poem2Close}}
{{center|'''સોનબાઈ'''}}
{{center|'''સોનબાઈ'''}}


{{center|(વાંચવા યોગ્ય વાર્તાનો નમૂનો)}}  
{{center|(વાંચવા યોગ્ય વાર્તાનો નમૂનો)}}  
{{Poem2Open}}
સાત ભાઈઓ હતા. સાત ભાઈ વચ્ચે એક જ નાની બહેન. બહેનનું નામ સોનબાઈ.
સાત ભાઈઓ હતા. સાત ભાઈ વચ્ચે એક જ નાની બહેન. બહેનનું નામ સોનબાઈ.
સોનબાઈ એનાં માબાપની બહુ જ માનીતી. સાત ભાઈ પણ એના ઉપર પ્રાણ પાથરે. પણ સાત ભાભીઓથી સોનબાઈના લાડ ખમાતા નહોતા.
સોનબાઈ એનાં માબાપની બહુ જ માનીતી. સાત ભાઈ પણ એના ઉપર પ્રાણ પાથરે. પણ સાત ભાભીઓથી સોનબાઈના લાડ ખમાતા નહોતા.
માબાપ ચાલ્યાં જાત્રા કરવા. દીકરાને બાપ કહે કે, "મારી સોનબાઈને સાચવજો હો?” દીકરા કહે, "હો." સાતે વહુઓને મા કહે કે, "મારી સોનબાઈને કોચવશો મા હો ?" સાતે વહુઓ છાનામાના દાંત ભીંસીને કહે કે, "હો !"
માબાપ ચાલ્યાં જાત્રા કરવા. દીકરાને બાપ કહે કે, "મારી સોનબાઈને સાચવજો હો?” દીકરા કહે, "હો." સાતે વહુઓને મા કહે કે, "મારી સોનબાઈને કોચવશો મા હો ?" સાતે વહુઓ છાનામાના દાંત ભીંસીને કહે કે, "હો !"
માબાપ ચાલ્યાં ગયાં. નાનો દીકરો સાથે ગયો. મેડી ઉપર બેઠી બેઠી સોનબાઈ ઢીંગલી શણગારતી હતી. શણગારતાં શણગારતાં એક લૂટડું નીચે પડી ગયું. મેડીએ બેઠી બેઠી સોનબાઈ કહે: "ભાભી, ભાભી ! એ લૂગડું દઈ જાઓને !"
માબાપ ચાલ્યાં ગયાં. નાનો દીકરો સાથે ગયો. મેડી ઉપર બેઠી બેઠી સોનબાઈ ઢીંગલી શણગારતી હતી. શણગારતાં શણગારતાં એક લૂટડું નીચે પડી ગયું. મેડીએ બેઠી બેઠી સોનબાઈ કહે: "ભાભી, ભાભી ! એ લૂગડું દઈ જાઓને !"
ભાભી કહે કે, "ઓહોહો, રાજકુંવરીબા ! તમારે પગે કાંઈ મેંદી નથી મેલી. નીચે ઊતરીને લઈ લોને ?"
ભાભી કહે કે, "ઓહોહો, રાજકુંવરીબા ! તમારે પગે કાંઈ મેંદી નથી મેલી. નીચે ઊતરીને લઈ લોને ?"
Line 32: Line 32:
બીજો દિવસ થયો. છ ભાઈ સવારે ઊઠીને કામે ગયા. ભાભી કહે, "સોનબાઈ ! બેઠાં બેઠાં રોટલા ખાવા નહિ મળે. લ્યો આ બેડું; ભરી આવો પાણી." સોનબાઈ પાણી ભરવા ગઈ. માથેથી બેડું પડી જાય, લૂંગડાં ભીંજાય, ને માર્ગે માણસો મશ્કરી કરે. માંડ માંડ સોનબાઈ બેડું ભરીને ઘેર આવી, ને ગોળામાં પાણી રેડયું. પાછી બીજું બેડું ભરવા ચાલી.
બીજો દિવસ થયો. છ ભાઈ સવારે ઊઠીને કામે ગયા. ભાભી કહે, "સોનબાઈ ! બેઠાં બેઠાં રોટલા ખાવા નહિ મળે. લ્યો આ બેડું; ભરી આવો પાણી." સોનબાઈ પાણી ભરવા ગઈ. માથેથી બેડું પડી જાય, લૂંગડાં ભીંજાય, ને માર્ગે માણસો મશ્કરી કરે. માંડ માંડ સોનબાઈ બેડું ભરીને ઘેર આવી, ને ગોળામાં પાણી રેડયું. પાછી બીજું બેડું ભરવા ચાલી.
ભાભીએ ગોળાને પાણો માર્યો, એટલે નીચેથી ગોળો નંદવાઈ ગયો, ને પાણી બધું ઢોળાઈ ગયું.
ભાભીએ ગોળાને પાણો માર્યો, એટલે નીચેથી ગોળો નંદવાઈ ગયો, ને પાણી બધું ઢોળાઈ ગયું.
સોનબાઈ બીજી હેલ ભરીને આવે ત્યાં તો ગોળામાં પાણી ન મળે ! બીજી હેલ રેડીને સોનબાઈ ત્રીજું બેડું ભરવા ચાલી. વળી આવીને જુએ તો ગોળામાં પાણી નહિ. નદીકાંઠે જઈને સોનબાઈ રોવા લાગી. એને રોતી સાંભળીને એક દેડકો એની પાસે આવ્યો. દેડકાએ પૂછયું: “તને શું થયું છે, નાની બહેન?' સોનબાઈ કહે : ભાભીએ ગોળો ફોડી નાખ્યો; પાણી ભરાતું નથી.’” દેડકો સોનબાઈની સાથે એને ઘેર ગયો..
સોનબાઈ બીજી હેલ ભરીને આવે ત્યાં તો ગોળામાં પાણી ન મળે ! બીજી હેલ રેડીને સોનબાઈ ત્રીજું બેડું ભરવા ચાલી. વળી આવીને જુએ તો ગોળામાં પાણી નહિ. નદીકાંઠે જઈને સોનબાઈ રોવા લાગી. એને રોતી સાંભળીને એક દેડકો એની પાસે આવ્યો. દેડકાએ પૂછયું: “તને શું થયું છે, નાની બહેન?' સોનબાઈ કહે : ભાભીએ ગોળો ફોડી નાખ્યો; પાણી ભરાતું નથી.’” દેડકો સોનબાઈની સાથે એને ઘેર ગયો.
{{Poem2Close}}
{{center|❋}}
{{center|'''સોનબાઈની વાર્તા'''}}


                                    સોનબાઈની વાર્તા
{{center|(કહેવા યોગ્ય વાર્તાનો નમૂનો) }}
                                (કહેવા યોગ્ય વાર્તાનો નમૂનો)  
{{Poem2Open}}
એક હતી સોનબાઈ. એને સાત ભાઈઓ અને સાત ભોજાઈઓ. સાત ભાઈ વચ્ચે સોનબાઈ એક જ બહેન. સોનબાઈ બહેન એટલે તો શી વાત !
એક હતી સોનબાઈ. એને સાત ભાઈઓ અને સાત ભોજાઈઓ. સાત ભાઈ વચ્ચે સોનબાઈ એક જ બહેન. સોનબાઈ બહેન એટલે તો શી વાત !
સોનબાઈ તો રોજ હિંડોળે બેસે ને ઢીંગલેપોતિયે રમે. રમતાં રમતાં પોતિયું હેઠે પડી જાય તો સોનબાઈ પોતિયું લેવા હેઠે ન ઊતરે પણ ભાભીને કહે: "ભાભી, ભાભી ! મારું પોતિયું આપોને !”
સોનબાઈ તો રોજ હિંડોળે બેસે ને ઢીંગલેપોતિયે રમે. રમતાં રમતાં પોતિયું હેઠે પડી જાય તો સોનબાઈ પોતિયું લેવા હેઠે ન ઊતરે પણ ભાભીને કહે: "ભાભી, ભાભી ! મારું પોતિયું આપોને !”
Line 59: Line 62:
સોનબાઈ કહે : "બાપુ ! મારાં માબાપ જાત્રાએ ગયાં છે; મારો ભાઈ દુકાને ગયો છે ને મારી ભાભી મારી આગળ પાણી ભરાવે છે. ભાભી કહે છે કે ગોળો ભરી દે તો ખાવા આપું. ગોળો તો એણે પથરો મારી કાણો કર્યો છે. એમાં પાણી નાખું છું એમ એમ એ તો નીકળી જાય છે. હવે મારે તે શું કરવું? હું તે કેટલાં બેડાં ભરું?"
સોનબાઈ કહે : "બાપુ ! મારાં માબાપ જાત્રાએ ગયાં છે; મારો ભાઈ દુકાને ગયો છે ને મારી ભાભી મારી આગળ પાણી ભરાવે છે. ભાભી કહે છે કે ગોળો ભરી દે તો ખાવા આપું. ગોળો તો એણે પથરો મારી કાણો કર્યો છે. એમાં પાણી નાખું છું એમ એમ એ તો નીકળી જાય છે. હવે મારે તે શું કરવું? હું તે કેટલાં બેડાં ભરું?"
દેડકો કહે : "રો મા બાપુ! લે હું તારી સાથે આવું ગોળા- ના કાણામાં બેસી જઈશ એટલે ગોળામાંથી પાણી નહિ જાય." સોનબાઈ તો ખુશીખુશી થઈ ગઈ. પછી દેડકો સોનબાઈના બેડામાં બેસીને સોનબાઈને ઘેર ગયો. વળી એક બીજું દષ્ટાંત લઈએ.
દેડકો કહે : "રો મા બાપુ! લે હું તારી સાથે આવું ગોળા- ના કાણામાં બેસી જઈશ એટલે ગોળામાંથી પાણી નહિ જાય." સોનબાઈ તો ખુશીખુશી થઈ ગઈ. પછી દેડકો સોનબાઈના બેડામાં બેસીને સોનબાઈને ઘેર ગયો. વળી એક બીજું દષ્ટાંત લઈએ.
                                          ટીડો જોષી
{{Poem2Close}}
                    ['વસંત'ના સંવત ૧૯૭૫ના માર્ગશીર્ષના અંકમાંથી ઉતારો.]
{{center|❋}}
(વાંચવા યોગ્ય વાર્તાનો નમૂનો) એક બ્રાહ્મણને એકનો એક પુત્ર હતો. ખોટયનું જણ્યું એટલે એનું નામ ટીડો પાડયું હતું; જમણું નસકોરું વિંધાવ્યું હતું; હાથે વળિયાં અને પગે તોડાકડલી તથા તે ઉપર બેડી નકોર સોનાનાં પેરાવતાં. કાલ્ય પ્રાતઃકાળે શું થાય એનો વિશ્વાસ નહિ એવું વિચારીને પિતાએ ટીડો બાળક હતો ત્યાં જ એને સારે ઘેર પરણાવીને લાવો લઈ લીધો; અને બન્યું પણ એમજ કે કુલવધૂનાં કુંકુમ પગલા ઘરમાં નહોતાં થયા ત્યાં તો વૃદ્ધ બ્રાહ્મણે દેહત્યાગ કર્યો. પિતાની વર્ષી વાળ્યા પછી માતાયે ટીડાને, વહુનું આણું વાળવા સાસરે જાવા આજ્ઞા કરી. ટીડો સાબદો થયો, અને દિશાશૂળ, વારશૂળ, યોગિની ઈ.ઈ. વિઘ્ન ન કરે એવી તિથિયે ખાંધે ખડિયો નાખીને પ્રયાણ કર્યું. માતાએ પુત્રને લલાટે ચાંદલો કર્યો, દુઃખડાં લીધાં, સાવધાન રેવાનો બોધ કર્યો અને હાથમાં કોરી આપીને કહ્યું કે, 'ભૂખ્યો થા એટલે આ કોરી ભાંગીને ખાજે.' શકુન સારાં થયાં; કુમારિકા અને ગાયમાતા સામાં મળ્યાં, અને ટીડાની સફળ યાત્રા વિષયે માતાના મનમાં જરાતરા સંદેહ હતો તે ભાંગ્યો. ટીડાને હાલતાં હાલતાં મધ્યાહ્ન થયો અને વીસામો ખાવાનું મન થયું. ત્યાં એક મોટી વાવ્ય આવી. વાવ્ય પાસે એક પ્રચંડ વડ હતો, તેના થડને ફરતો ઓટલો બાંધેલ હતો. વિશાળ છાયા નીચે વણજારાની પોઠય પોરો ખાતી હતી. તેઓયે ટીડાને નોતર્યો. ટીડો ત્યાં રોકાણો, અને જઠરવાસી અગ્નિદેવતાને સંતોષવા ધારે છે ત્યાં માતાના છેલ્લા શબ્દ સ્મરણમાં આવ્યા. ગૂંજામાંથી કોરી કાઢી, કાળમીન પાણકો ગોત્યો ને શિલા ઉપર કોરી ભાંગવા બેઠો. વણજારા વિસ્મય પામતા પૂછે છે કે 'આ તે તેં શું આદર્યું?' ટીડો કહે, 'મારી માયે કહ્યું છે કે ક્ષુધા લાગે એટલે કોરી ભાંગીને ખાજે.' વણજારાએ ઉત્તર દીધો, તારી માયે તો ઠીક કહ્યું પણ તું સમજ્યો નહિ. કોરી ભાંગીને ખાવી એટલે કોરીની કાંઈ વસત લઈને ખાવી. કોરી તારા પાસે ભલે રહી, અમે તને કેરી આપીએ તે ખાઈ લે,' આમ કહીને પોઠયમાંથી કેરી કાઢીને દીધી ને ટીડો ઊભો ઊભો અને ગોટલાં છોતરાં સહિત સ્વાહા કરી ગયો. ટાઢો ઢળ્યો એટલે વણજારાને પ્રણામ કરીને પાછું ચાલવા માંડયું તે દિવસ આથમ્યે સાસરાને ગામ પહોંચ્યો.
{{center|'''ટીડો જોષી'''<ref>['વસંત'ના સંવત ૧૯૭૫ના માર્ગશીર્ષના અંકમાંથી ઉતારો.]</ref>}}
{{center|(વાંચવા યોગ્ય વાર્તાનો નમૂનો)}}
{{Poem2Open}}
એક બ્રાહ્મણને એકનો એક પુત્ર હતો. ખોટયનું જણ્યું એટલે એનું નામ ટીડો પાડયું હતું; જમણું નસકોરું વિંધાવ્યું હતું; હાથે વળિયાં અને પગે તોડાકડલી તથા તે ઉપર બેડી નકોર સોનાનાં પેરાવતાં. કાલ્ય પ્રાતઃકાળે શું થાય એનો વિશ્વાસ નહિ એવું વિચારીને પિતાએ ટીડો બાળક હતો ત્યાં જ એને સારે ઘેર પરણાવીને લાવો લઈ લીધો; અને બન્યું પણ એમજ કે કુલવધૂનાં કુંકુમ પગલા ઘરમાં નહોતાં થયા ત્યાં તો વૃદ્ધ બ્રાહ્મણે દેહત્યાગ કર્યો. પિતાની વર્ષી વાળ્યા પછી માતાયે ટીડાને, વહુનું આણું વાળવા સાસરે જાવા આજ્ઞા કરી. ટીડો સાબદો થયો, અને દિશાશૂળ, વારશૂળ, યોગિની ઈ.ઈ. વિઘ્ન ન કરે એવી તિથિયે ખાંધે ખડિયો નાખીને પ્રયાણ કર્યું. માતાએ પુત્રને લલાટે ચાંદલો કર્યો, દુઃખડાં લીધાં, સાવધાન રેવાનો બોધ કર્યો અને હાથમાં કોરી આપીને કહ્યું કે, 'ભૂખ્યો થા એટલે આ કોરી ભાંગીને ખાજે.' શકુન સારાં થયાં; કુમારિકા અને ગાયમાતા સામાં મળ્યાં, અને ટીડાની સફળ યાત્રા વિષયે માતાના મનમાં જરાતરા સંદેહ હતો તે ભાંગ્યો. ટીડાને હાલતાં હાલતાં મધ્યાહ્ન થયો અને વીસામો ખાવાનું મન થયું. ત્યાં એક મોટી વાવ્ય આવી. વાવ્ય પાસે એક પ્રચંડ વડ હતો, તેના થડને ફરતો ઓટલો બાંધેલ હતો. વિશાળ છાયા નીચે વણજારાની પોઠય પોરો ખાતી હતી. તેઓયે ટીડાને નોતર્યો. ટીડો ત્યાં રોકાણો, અને જઠરવાસી અગ્નિદેવતાને સંતોષવા ધારે છે ત્યાં માતાના છેલ્લા શબ્દ સ્મરણમાં આવ્યા. ગૂંજામાંથી કોરી કાઢી, કાળમીન પાણકો ગોત્યો ને શિલા ઉપર કોરી ભાંગવા બેઠો. વણજારા વિસ્મય પામતા પૂછે છે કે 'આ તે તેં શું આદર્યું?' ટીડો કહે, 'મારી માયે કહ્યું છે કે ક્ષુધા લાગે એટલે કોરી ભાંગીને ખાજે.' વણજારાએ ઉત્તર દીધો, તારી માયે તો ઠીક કહ્યું પણ તું સમજ્યો નહિ. કોરી ભાંગીને ખાવી એટલે કોરીની કાંઈ વસત લઈને ખાવી. કોરી તારા પાસે ભલે રહી, અમે તને કેરી આપીએ તે ખાઈ લે,' આમ કહીને પોઠયમાંથી કેરી કાઢીને દીધી ને ટીડો ઊભો ઊભો અને ગોટલાં છોતરાં સહિત સ્વાહા કરી ગયો. ટાઢો ઢળ્યો એટલે વણજારાને પ્રણામ કરીને પાછું ચાલવા માંડયું તે દિવસ આથમ્યે સાસરાને ગામ પહોંચ્યો.
રાત્રિ વેળાએ છતા થાવાનું યોગ્ય ન લાગ્યું એટલે છાનોમાનો ઓસરીમાં ઘરીને કોઠી વાંસે લપાઈ રહ્યો. અર્ધી રાત્રે જળે થંભ્યાં તે પછી ઘરચર્યા જોવા નીસર્યો. સાસરો ઓસરીમાં સૂતો હતો તેના ખાટલા નીચે ખાંડણિયો હતો; ત્યાં પહેલું ધ્યાન ગયું. ખાંડણિયામાં તેજ દિવસે સાસુયે ફરતા નાગ માટે તલવટ ખાંડયો હતો, અને તલ તથા ગોળની કણી ચારે પાસ ચોંટી હતી. ખાંડણિયાનું મોં પગતું હતું તેમાં માથું નાખીને ટીડો જીભના સપાટા મારી રસાળ પત્થરને ચાટવા માંડયો. સસરો જાગી ઊઠયો ને સાસૂને જગાડીને દિવો કરવા કહ્યું. ટીડો ભાગવા સારુ ખાંડણિયામાં માથું કાઢવા જાય છે ત્યાં તો સલવાઈ રહ્યું ને કેમે કરીને નીકળ્યું નહિ. ભગીરથ જેટલો શ્રમ કર્યો. પરમેશ્વરે લાજ રાખી. માથું નીકળ્યું ને સાસુ દીવો પ્રકટે તે પેલાં ફળિયામાં વહ્યો ગયો ને લાગ આવ્યો એટલે ડેલી ઉઘાડીને બહાર પલાયન કર્યું. રાત્ય બહાર ગામ પીંપળા ઉપર ગાળી ને સવારે સાસરે ગયો. સસરો ગામમાં લોટ ભીખવા નીકળેલ ને સાસુ રોટલા ઘડતી રાંધણિયામાં બેઠેલ. રસોડાની જાળી ઉપર ચડીને ટીડો બિરાજમાન થયો, અને ત્યાં બેઠાં બેઠાં રોટલાના ટપાકા ગણ્યા. પછી ઘરમાં ગયો. સાસુયે જમાઈને આવકાર દીધો. ખાટલી ઢાળી તે ઉપર ચાકળો પાથરી દીધો, પાણી પાયું અને કુશળ સમાચાર પૂછયા. વાતવાતમાં સાસુયે પૂછ્યું, 'કેટલું ભણ્યા છો?' ટીડો કહે, 'ચાર વેદ ભણ્યો છું.' સાસુ ચક્તિ થઈને કહે: 'ઠીક તયેં કહો જોએ કે આજ મેં રોટલા કેટલા ઘડયા? ટીડા જોષીયે સમયનો સદુપયોગ કરેલ એટલે આ પરીક્ષા એને ભારે ન પડી. ભુંગળીમાંથી ટીપણું કાઢી ઉકેલી માથું ખંજોળી તે બોલ્યો, 'પાટી, વતરણું અને જોકી લઈ આવો એટલે હું ગણિત કરીને કહું.' સાસુયે પાટી આણી તે ઉપર વીશ લીટા કર્યા ને કહ્યું કે 'તમે આટલા રોટલા ઘડયા.' સાસુનું સાનંદાશ્ચર્ય માયું નહિ, જમાઈનાં બધે બેમોહડે ગુણગાન કર્યાં. ટીડા જોષીની કીર્તિ સર્વત્ર પ્રસરી ગઈ.
રાત્રિ વેળાએ છતા થાવાનું યોગ્ય ન લાગ્યું એટલે છાનોમાનો ઓસરીમાં ઘરીને કોઠી વાંસે લપાઈ રહ્યો. અર્ધી રાત્રે જળે થંભ્યાં તે પછી ઘરચર્યા જોવા નીસર્યો. સાસરો ઓસરીમાં સૂતો હતો તેના ખાટલા નીચે ખાંડણિયો હતો; ત્યાં પહેલું ધ્યાન ગયું. ખાંડણિયામાં તેજ દિવસે સાસુયે ફરતા નાગ માટે તલવટ ખાંડયો હતો, અને તલ તથા ગોળની કણી ચારે પાસ ચોંટી હતી. ખાંડણિયાનું મોં પગતું હતું તેમાં માથું નાખીને ટીડો જીભના સપાટા મારી રસાળ પત્થરને ચાટવા માંડયો. સસરો જાગી ઊઠયો ને સાસૂને જગાડીને દિવો કરવા કહ્યું. ટીડો ભાગવા સારુ ખાંડણિયામાં માથું કાઢવા જાય છે ત્યાં તો સલવાઈ રહ્યું ને કેમે કરીને નીકળ્યું નહિ. ભગીરથ જેટલો શ્રમ કર્યો. પરમેશ્વરે લાજ રાખી. માથું નીકળ્યું ને સાસુ દીવો પ્રકટે તે પેલાં ફળિયામાં વહ્યો ગયો ને લાગ આવ્યો એટલે ડેલી ઉઘાડીને બહાર પલાયન કર્યું. રાત્ય બહાર ગામ પીંપળા ઉપર ગાળી ને સવારે સાસરે ગયો. સસરો ગામમાં લોટ ભીખવા નીકળેલ ને સાસુ રોટલા ઘડતી રાંધણિયામાં બેઠેલ. રસોડાની જાળી ઉપર ચડીને ટીડો બિરાજમાન થયો, અને ત્યાં બેઠાં બેઠાં રોટલાના ટપાકા ગણ્યા. પછી ઘરમાં ગયો. સાસુયે જમાઈને આવકાર દીધો. ખાટલી ઢાળી તે ઉપર ચાકળો પાથરી દીધો, પાણી પાયું અને કુશળ સમાચાર પૂછયા. વાતવાતમાં સાસુયે પૂછ્યું, 'કેટલું ભણ્યા છો?' ટીડો કહે, 'ચાર વેદ ભણ્યો છું.' સાસુ ચક્તિ થઈને કહે: 'ઠીક તયેં કહો જોએ કે આજ મેં રોટલા કેટલા ઘડયા? ટીડા જોષીયે સમયનો સદુપયોગ કરેલ એટલે આ પરીક્ષા એને ભારે ન પડી. ભુંગળીમાંથી ટીપણું કાઢી ઉકેલી માથું ખંજોળી તે બોલ્યો, 'પાટી, વતરણું અને જોકી લઈ આવો એટલે હું ગણિત કરીને કહું.' સાસુયે પાટી આણી તે ઉપર વીશ લીટા કર્યા ને કહ્યું કે 'તમે આટલા રોટલા ઘડયા.' સાસુનું સાનંદાશ્ચર્ય માયું નહિ, જમાઈનાં બધે બેમોહડે ગુણગાન કર્યાં. ટીડા જોષીની કીર્તિ સર્વત્ર પ્રસરી ગઈ.
એવામાં પડખે કોઈ કણબીનો ઢાંઢો ખોવાણો હતો એની પટલાણી ટીડા પાસે જોષ જોવડાવવા આવી. ટીડો મૂંઝાણો પણ વિહવતા બીજાંને કળાવા ન દીધી, સ્વસ્થતાનો આડંબર રાખ્યો ને વેઢા ઉપર સિંહ કન્યાને રમાડી કરીને બોલ્યો, "હવણા ચોઘડિયું બરાબર છે નહિ, ને મુહૂર્તનો અવયોગ છે, એટલે કાલ્ય સવારે આવજો ને પ્રશ્નનું ઉત્તર લઈ જજો.” લપાટ મારીને મોહડું રાતું તો રાખ્યું પણ આખી રાત્ય નિદ્રા ન આવી. વેલો ઉઠીને નદીયે નાવા ગયો. વિચારમાં ને વિચારમાં ગામ પાસે આરો હતો તે મેલીને બીજે આરે જઈ ચડયો અને શૂન્ય ચિત્તે આમતેમ દૃષ્ટિ ફેરવી ત્યાં તો કીચડ અને કીચડમાં ખુતી ગયેલ બળદ જોયો. ગ્લાનિ તત્કાળ દૂર થઈ અને નિત્યકર્મ કરી પ્રફુલ્લવદને ગામમાં આવ્યો. પટલાણી તો સાસરે માર્ગપ્રતીક્ષા કરતી જ બેઠી હતી તેને કહ્યું કે, 'તમારો ઢાંઢો ઉપરવાસ્ય આરા પાસે કાદવમાં ખુતી ગયો છે તે જઈને લઈ આવો.' જોષીને પ્રતાપે બળદ પાછો આવ્યો સમજી પટલાણી રાજી થઈને ટીડાની વહુને કાપડું તથા આંટીવીંટી આપી ગઈ.
એવામાં પડખે કોઈ કણબીનો ઢાંઢો ખોવાણો હતો એની પટલાણી ટીડા પાસે જોષ જોવડાવવા આવી. ટીડો મૂંઝાણો પણ વિહવતા બીજાંને કળાવા ન દીધી, સ્વસ્થતાનો આડંબર રાખ્યો ને વેઢા ઉપર સિંહ કન્યાને રમાડી કરીને બોલ્યો, "હવણા ચોઘડિયું બરાબર છે નહિ, ને મુહૂર્તનો અવયોગ છે, એટલે કાલ્ય સવારે આવજો ને પ્રશ્નનું ઉત્તર લઈ જજો.” લપાટ મારીને મોહડું રાતું તો રાખ્યું પણ આખી રાત્ય નિદ્રા ન આવી. વેલો ઉઠીને નદીયે નાવા ગયો. વિચારમાં ને વિચારમાં ગામ પાસે આરો હતો તે મેલીને બીજે આરે જઈ ચડયો અને શૂન્ય ચિત્તે આમતેમ દૃષ્ટિ ફેરવી ત્યાં તો કીચડ અને કીચડમાં ખુતી ગયેલ બળદ જોયો. ગ્લાનિ તત્કાળ દૂર થઈ અને નિત્યકર્મ કરી પ્રફુલ્લવદને ગામમાં આવ્યો. પટલાણી તો સાસરે માર્ગપ્રતીક્ષા કરતી જ બેઠી હતી તેને કહ્યું કે, 'તમારો ઢાંઢો ઉપરવાસ્ય આરા પાસે કાદવમાં ખુતી ગયો છે તે જઈને લઈ આવો.' જોષીને પ્રતાપે બળદ પાછો આવ્યો સમજી પટલાણી રાજી થઈને ટીડાની વહુને કાપડું તથા આંટીવીંટી આપી ગઈ.
ટીડો જોષી ભાગ્યને બળે બે વાર વિપત્તિ તરી ગયો હતો પણ મન તો આકુળ વ્યાકુળ જ હતું. રખે ને વળી કોઈ પ્રશ્ન કરે તો ભુંડા ભોગ થાય એ વાત ચિત્તમાં રમતી હતી. નિત્ય ઉઠીને જાવાનું કરે અને સાસરિયાં આગ્રહ કરીને રોકે. એવામાં એક દિવસ રાજકુમારીનો હાર ગયો અને ટીડા જોષીને રાજ્યમાંથી તેડું આવ્યું. ટીડાનો તો શ્વાસ જ ઉડી ગયો, અને રાજાના કિંકર એને યમદૂત જેવા લાગ્યા, પણ હવે કાંઈ ઉપાય નહોતો. કિંકર સંઘાતે રાજા પાસે ગયો અને યથાપૂર્વ આવતી કાલ્યનું પગથિયું મૂકીને ઘરે પાછો આવવાનું કરે છે ત્યાં તો રાજાએ એને પોતા સાથે જમવા અને ત્યાં જ સુઈ રેવાનું નિમંત્રણ કર્યું. બત્રીસ જાતનાં ભોજન અને તેત્રીસ જાતનાં શાક-વિધવિધ પક્વાન્ત થાળમાં ધર્યાં હતાં પણ ટીડાને કાંઈ ભાવ્યું નહિ. રાત્રિયે નિદ્રા તો શેની જ આવે? 'નીદરડી આવ્ય ને, નીંદરડી આવ્ય ને.' એમ જાપ કર્યો તે વ્યર્થ ગયો. પરંતુ બન્યું એમ કે હાર નીદરડી નામની ગોલીયે ચોરેલ અને તે દાસી એટલામાં જ સુતી હતી. એણે જોષીનો જાપ સાંભળ્યો. ને જોષી તો નિદ્રાનું આવાહન-આરાધન કરતો હતો પણ દાસીયે ગભરાઈને જાણ્યું આ મને બોલાવે છે ને મારો અપરાધ જાણી ગયા છે. ઝપાટાબંધ જોષી પાસે ગઈ, ને કહ્યું, "મહારાજ, ક્ષમા કરો. હાર ઊગમણા બારના ઓરડામાં ડામચિયાના ગોદડા વચ્ચે પડ્યો છે. પણ આ રંક દાસી ઉપર દયા રાખજો ને નામ લેજો મા.” ટીડો દાસીને નિર્ભય કરીને સૂઈ રહ્યો. સવારે ઉઠીને, કોઈ દિવસ નહિ ને આજ ઊના પાણીયે સ્નાન કર્યું ને સજ્જ થઈ રાજા પાસે જઈ એના પ્રશ્નનું સમાધાન કર્યું. રાજા પ્રસન્ન થયો ને ટીડાની વહુને થાળ ભરીને કનકકુસુમનો કરિયાવર કર્યો.
ટીડો જોષી ભાગ્યને બળે બે વાર વિપત્તિ તરી ગયો હતો પણ મન તો આકુળ વ્યાકુળ જ હતું. રખે ને વળી કોઈ પ્રશ્ન કરે તો ભુંડા ભોગ થાય એ વાત ચિત્તમાં રમતી હતી. નિત્ય ઉઠીને જાવાનું કરે અને સાસરિયાં આગ્રહ કરીને રોકે. એવામાં એક દિવસ રાજકુમારીનો હાર ગયો અને ટીડા જોષીને રાજ્યમાંથી તેડું આવ્યું. ટીડાનો તો શ્વાસ જ ઉડી ગયો, અને રાજાના કિંકર એને યમદૂત જેવા લાગ્યા, પણ હવે કાંઈ ઉપાય નહોતો. કિંકર સંઘાતે રાજા પાસે ગયો અને યથાપૂર્વ આવતી કાલ્યનું પગથિયું મૂકીને ઘરે પાછો આવવાનું કરે છે ત્યાં તો રાજાએ એને પોતા સાથે જમવા અને ત્યાં જ સુઈ રેવાનું નિમંત્રણ કર્યું. બત્રીસ જાતનાં ભોજન અને તેત્રીસ જાતનાં શાક-વિધવિધ પક્વાન્ત થાળમાં ધર્યાં હતાં પણ ટીડાને કાંઈ ભાવ્યું નહિ. રાત્રિયે નિદ્રા તો શેની જ આવે? 'નીદરડી આવ્ય ને, નીંદરડી આવ્ય ને.' એમ જાપ કર્યો તે વ્યર્થ ગયો. પરંતુ બન્યું એમ કે હાર નીદરડી નામની ગોલીયે ચોરેલ અને તે દાસી એટલામાં જ સુતી હતી. એણે જોષીનો જાપ સાંભળ્યો. ને જોષી તો નિદ્રાનું આવાહન-આરાધન કરતો હતો પણ દાસીયે ગભરાઈને જાણ્યું આ મને બોલાવે છે ને મારો અપરાધ જાણી ગયા છે. ઝપાટાબંધ જોષી પાસે ગઈ, ને કહ્યું, "મહારાજ, ક્ષમા કરો. હાર ઊગમણા બારના ઓરડામાં ડામચિયાના ગોદડા વચ્ચે પડ્યો છે. પણ આ રંક દાસી ઉપર દયા રાખજો ને નામ લેજો મા.” ટીડો દાસીને નિર્ભય કરીને સૂઈ રહ્યો. સવારે ઉઠીને, કોઈ દિવસ નહિ ને આજ ઊના પાણીયે સ્નાન કર્યું ને સજ્જ થઈ રાજા પાસે જઈ એના પ્રશ્નનું સમાધાન કર્યું. રાજા પ્રસન્ન થયો ને ટીડાની વહુને થાળ ભરીને કનકકુસુમનો કરિયાવર કર્યો.
ટીડાનું ધૈર્ય હવે ખુટયું : સાસરે જઈ સાસરિયાંની તાણ્યનો અનાદર કરી વહુને તૈયાર થાવા કહ્યું. પણ જેવો તે વિદાય થાવાનું કહે છે ત્યાં વળી રાજાનું તેડું આવ્યું. ટીડો આવ્યો એટલે રાજાએ એને બંધ મૂઠ્ઠી દેખાડી  
ટીડાનું ધૈર્ય હવે ખુટયું : સાસરે જઈ સાસરિયાંની તાણ્યનો અનાદર કરી વહુને તૈયાર થાવા કહ્યું. પણ જેવો તે વિદાય થાવાનું કહે છે ત્યાં વળી રાજાનું તેડું આવ્યું. ટીડો આવ્યો એટલે રાજાએ એને બંધ મૂઠ્ઠી દેખાડી  
'ગોખે બેઠાં ગણી પુરી,
'ગોખે બેઠાં ગણી પુરી,
Line 73: Line 78:
ટીડાનો આશય એટલો જ હતો કે 'ત્રણ્ય વાર કેમ કરીને છૂટયો છું તે મારું મન જાણે છે; હવે વિશેષ કષ્ટ ન આપો તો મોટી કૃપા.' પણ દૈવયોગે રાજાએ ટીડડું જ મૂઠિમાં ઝાલ્યું હતું અને તે એમ સમજ્યો કે જોષી મને ટીડડું છોડી દેવા વીનવે છે. એટલે વળી ટીડાને પોતાને ગળેથી એકાવળ હાર ઊતારીને આપ્યો.
ટીડાનો આશય એટલો જ હતો કે 'ત્રણ્ય વાર કેમ કરીને છૂટયો છું તે મારું મન જાણે છે; હવે વિશેષ કષ્ટ ન આપો તો મોટી કૃપા.' પણ દૈવયોગે રાજાએ ટીડડું જ મૂઠિમાં ઝાલ્યું હતું અને તે એમ સમજ્યો કે જોષી મને ટીડડું છોડી દેવા વીનવે છે. એટલે વળી ટીડાને પોતાને ગળેથી એકાવળ હાર ઊતારીને આપ્યો.
પછી ટીડો વહૂને તેડીને ઘેર આવ્યો, અને ખાધું પીધું રાજ્ય કિધું, વધ્યું એટલું કૂતરાને નાખ્યું; ગોખલામાં ગોટી, મારી વાર્તા મોટી; લિંબડે આવ્યો કોર, ને બીજી વાર્તા પોર.
પછી ટીડો વહૂને તેડીને ઘેર આવ્યો, અને ખાધું પીધું રાજ્ય કિધું, વધ્યું એટલું કૂતરાને નાખ્યું; ગોખલામાં ગોટી, મારી વાર્તા મોટી; લિંબડે આવ્યો કોર, ને બીજી વાર્તા પોર.
                                             
{{Poem2Close}}
                                              ટીડા જોશીની વાર્તા
{{center|❋}}
              [બાળવાર્તા ભાગ ત્રીજો. પ્રકાશક :- શ્રી દક્ષિણામૂર્તિ પ્રકાશન મંદિર, ભાવનગર.]
{{center|'''ટીડા જોશીની વાર્તા'''<ref>[બાળવાર્તા ભાગ ત્રીજો. પ્રકાશક :- શ્રી દક્ષિણામૂર્તિ પ્રકાશન મંદિર, ભાવનગર.]</ref>}}
(કહેવા યોગ્ય વાર્તાનો નમૂનો) એક હતો જોશી. એને જોશ જોતાં ન આવડે પણ દંભમાં રળી ખાય. એક દિવસ તે એક ગામથી બીજે ગામ જવા નીકળ્યો.
{{center|(કહેવા યોગ્ય વાર્તાનો નમૂનો)}}
{{Poem2Open}}
એક હતો જોશી. એને જોશ જોતાં ન આવડે પણ દંભમાં રળી ખાય. એક દિવસ તે એક ગામથી બીજે ગામ જવા નીકળ્યો.
રસ્તામાં તેણે બે ધોળા બળદને એક ખેતરમાં ચરતા દીઠા. તેણે એ વાત ધ્યાનમાં રાખી લીધી.
રસ્તામાં તેણે બે ધોળા બળદને એક ખેતરમાં ચરતા દીઠા. તેણે એ વાત ધ્યાનમાં રાખી લીધી.
જોશીજી તો ગામમાં ગયા અને એક પટેલને ત્યાં ઉતારો કર્યો ત્યાં એક કણબી આવ્યો અને મહારાજને કહે : "જોશી મહારાજ ! મારા બે ધોળા બળદ ખોવાયા છે; કઈ દિશામાં ગયા હશે તેનું જોશ જોઈ આપોને?”
જોશીજી તો ગામમાં ગયા અને એક પટેલને ત્યાં ઉતારો કર્યો ત્યાં એક કણબી આવ્યો અને મહારાજને કહે : "જોશી મહારાજ ! મારા બે ધોળા બળદ ખોવાયા છે; કઈ દિશામાં ગયા હશે તેનું જોશ જોઈ આપોને?”
Line 82: Line 89:
પટેલ તો બતાવેલ ખેતરે ગયો એટલે તેને બળદો મળ્યા. તે ઘણો ખુશી થયો અને ટીડા જોશીને રાજી કર્યાં.
પટેલ તો બતાવેલ ખેતરે ગયો એટલે તેને બળદો મળ્યા. તે ઘણો ખુશી થયો અને ટીડા જોશીને રાજી કર્યાં.
બીજા દિવસે રાત્રે ટીડા જોશીની પરીક્ષા કરવા ઘરઘણીએ તેને પૂછયું : "મહારાજ ! તમારું જોશ સાચું હોય તો કહો કે આજે ઘરમાં કેટલા રોટલા થયા હતા?"
બીજા દિવસે રાત્રે ટીડા જોશીની પરીક્ષા કરવા ઘરઘણીએ તેને પૂછયું : "મહારાજ ! તમારું જોશ સાચું હોય તો કહો કે આજે ઘરમાં કેટલા રોટલા થયા હતા?"
ટીડા જોશીને તો કાંઈ ધંધો ન હતો, એટલે રોટલાના તાવડીમાં નાખતી વખતના ટપાકા ઉપરથી ગણેલું કે તેર રોટલા થયેલા છે. એટલે તેણે જોશ જોવાનો ડોળ કરી કહ્યું : "પટેલ ! આજે તમારા ઘરમાં તેર રોટલા થયા હતા."
ટીડા જોશીને તો કાંઈ ધંધો ન હતો, એટલે રોટલાના તાવડીમાં નાખતી વખતના ટપાકા ઉપરથી ગણેલું કે તેર રોટલા થયેલા છે. એટલે તેણે જોશ જોવાનો ડોળ કરી કહ્યું : "પટેલ ! આજે તમારા ઘરમાં તેર રોટલા થયા હતા."
પટેલ તો બહુ આશ્ચર્ય પામ્યો.
પટેલ તો બહુ આશ્ચર્ય પામ્યો.
Line 96: Line 102:
નીંદરડીએ બચી જવાના વિચારથી ટીડા જોશીને હાર આપી આવવાનો વિચાર કર્યો. તે જોશી પાસે ગઈ અને બોલી : મહારાજ ! લ્યો આ ખોવાયેલો હાર. મારું નામ હવે લેશો નહિ. હારનું તમે ગોઠે તેમ કરજો.
નીંદરડીએ બચી જવાના વિચારથી ટીડા જોશીને હાર આપી આવવાનો વિચાર કર્યો. તે જોશી પાસે ગઈ અને બોલી : મહારાજ ! લ્યો આ ખોવાયેલો હાર. મારું નામ હવે લેશો નહિ. હારનું તમે ગોઠે તેમ કરજો.
ટીડા જોશી મનમાં ખુશી થયા કે આ ઠીક થયું. નીંદર ઊંઘને બોલાવતાં આ નીંદરડી આવી અને હાર આપી ગઈ. ટીડા જોશીએ નીંદરડીને કહ્યું : "જો; આ હાર રાણીના ઓરડામાં તેના પલંગ નીચે મૂકી આવ.”
ટીડા જોશી મનમાં ખુશી થયા કે આ ઠીક થયું. નીંદર ઊંઘને બોલાવતાં આ નીંદરડી આવી અને હાર આપી ગઈ. ટીડા જોશીએ નીંદરડીને કહ્યું : "જો; આ હાર રાણીના ઓરડામાં તેના પલંગ નીચે મૂકી આવ.”
સવાર પડી એટલે રાજાએ ટીડા જોશીને બોલાવ્યા. ટીડા જોશી તો ઢોંગ કરી એકબે સાચા ખોટા શ્લોકો બોલ્યા અને પછી આંગળીના વેઢા ગણી, હોઠ ફફડાવી, લાંબું ટીપણું ઉખેળી બોલ્યા : "રાજા, રાણીનો હાર કયાંઈ ખોવાયો નથી. તપાસ કરાવો; રાણીના ઓરડામાં જ તેમના પલંગ નીચે પડયો છે એમ મારા જોશમાં આવે છે.”
સવાર પડી એટલે રાજાએ ટીડા જોશીને બોલાવ્યા. ટીડા જોશી તો ઢોંગ કરી એકબે સાચા ખોટા શ્લોકો બોલ્યા અને પછી આંગળીના વેઢા ગણી, હોઠ ફફડાવી, લાંબું ટીપણું ઉખેળી બોલ્યા : "રાજા, રાણીનો હાર કયાંઈ ખોવાયો નથી. તપાસ કરાવો; રાણીના ઓરડામાં જ તેમના પલંગ નીચે પડયો છે એમ મારા જોશમાં આવે છે.”
તપાસ કરાવતાં હાર પલંગ તળેથી મળ્યો. ટીડા ઉપર રાજા બહુ ખુશી થયો અને તેને સારું ઇનામ આપ્યું.
તપાસ કરાવતાં હાર પલંગ તળેથી મળ્યો. ટીડા ઉપર રાજા બહુ ખુશી થયો અને તેને સારું ઇનામ આપ્યું.
Line 102: Line 107:
ટીડા જોશીને લઈ રાજા એકવાર જંગલમાં ગયો. જોશીની નજર બીજે હતી એટલામાં રાજાએ પોતાની મૂઠીમાં એક ટીડડું પકડી લીધું, અને મૂઠી બતાવી ટીડાને કહ્યું : "કહો ટીડાજી! મારી મૂઠીમાં શું છે? જોજો, ખોટું પડશે તો માર્યા જશો.”
ટીડા જોશીને લઈ રાજા એકવાર જંગલમાં ગયો. જોશીની નજર બીજે હતી એટલામાં રાજાએ પોતાની મૂઠીમાં એક ટીડડું પકડી લીધું, અને મૂઠી બતાવી ટીડાને કહ્યું : "કહો ટીડાજી! મારી મૂઠીમાં શું છે? જોજો, ખોટું પડશે તો માર્યા જશો.”
ટીડા જોશી પૂરા ગભરાયા. તેમણે વિચાર કર્યો કે હવે ભરમ ઉઘાડો થશે. હવે જરૂર રાજા મારશે. ગભરાઈને પોતાના જોશ સંબંધેની સઘળી હકીકત રાજાને કહી દેવા અને માફી માગવા માટે તે બોલ્યા :  
ટીડા જોશી પૂરા ગભરાયા. તેમણે વિચાર કર્યો કે હવે ભરમ ઉઘાડો થશે. હવે જરૂર રાજા મારશે. ગભરાઈને પોતાના જોશ સંબંધેની સઘળી હકીકત રાજાને કહી દેવા અને માફી માગવા માટે તે બોલ્યા :  
"ટપ ટપ કરતાં તેર જ ગણ્યા,
{{Poem2Close}}
{{Block center|<poem>"ટપ ટપ કરતાં તેર જ ગણ્યા,
વાટે આવતાં ધોરી મળ્યા;
વાટે આવતાં ધોરી મળ્યા;
નીંદરડીએ આપ્યો હાર,
નીંદરડીએ આપ્યો હાર,
કાં રાજા ટીડાને માર?"  
કાં રાજા ટીડાને માર?"</poem>}}
{{Poem2Open}}
ટીડા જોશી જ્યાં "કાં રાજા ટીડાને માર?" એમ બોલ્યા ત્યાં તો રાજાના મનમાં થયું કે જોશી મહારાજ તો ખરેખરા સાચા જોશી છે. રાજાએ પોતાના હાથમાંથી ટીડડું ઉડાડી કહ્યું : "વાહ જોશીજી! તમે તો મારા હાથમાં ટીડડું હતું તે પણ જાણી ગયા!”
ટીડા જોશી જ્યાં "કાં રાજા ટીડાને માર?" એમ બોલ્યા ત્યાં તો રાજાના મનમાં થયું કે જોશી મહારાજ તો ખરેખરા સાચા જોશી છે. રાજાએ પોતાના હાથમાંથી ટીડડું ઉડાડી કહ્યું : "વાહ જોશીજી! તમે તો મારા હાથમાં ટીડડું હતું તે પણ જાણી ગયા!”
ટીડા જોશી મનમાં સમજી ગયા કે આ તો મરતાં મરતાં બચ્યા અને સાચા જોશી ઠર્યાં !
ટીડા જોશી મનમાં સમજી ગયા કે આ તો મરતાં મરતાં બચ્યા અને સાચા જોશી ઠર્યાં !
પછી રાજાએ જોશીને મોટું ઈનામ આપ્યું અને તેમને વિદાય કર્યા.
પછી રાજાએ જોશીને મોટું ઈનામ આપ્યું અને તેમને વિદાય કર્યા.
ઉક્ત દૃષ્ટાંતોથી કથનશૈલી એટલે શું અને તેનાથી વાર્તામાં કેવો ફેર પડે છે તેનો ખ્યાલ થોડોઘણો તો આવી શકશે જ. પ્રત્યેક વાર્તા કહેવા યોગ્ય સ્વરૂપમાં ન લાવવામાં આવે ત્યાં સુધી તે વાર્તા કથનશ્રવણના કામમાં આવી શકે નહિ. ઘણી વાર કહેવા યોગ્ય વાર્તાઓ પણ કહેનારની કલાબુદ્ધિમાં ન્યૂનતા હોવાથી અથવા વાર્તા લખનારની કલાદૃષ્ટિમાં ઊણપ હોવાથી તે વાર્તાઓ છેક બગડી જાય છે, ને તેને જ પુનઃ કહેવા યોગ્ય કરવાની તસ્દી લેવી પડે છે.
ઉક્ત દૃષ્ટાંતોથી કથનશૈલી એટલે શું અને તેનાથી વાર્તામાં કેવો ફેર પડે છે તેનો ખ્યાલ થોડોઘણો તો આવી શકશે જ. પ્રત્યેક વાર્તા કહેવા યોગ્ય સ્વરૂપમાં ન લાવવામાં આવે ત્યાં સુધી તે વાર્તા કથનશ્રવણના કામમાં આવી શકે નહિ. ઘણી વાર કહેવા યોગ્ય વાર્તાઓ પણ કહેનારની કલાબુદ્ધિમાં ન્યૂનતા હોવાથી અથવા વાર્તા લખનારની કલાદૃષ્ટિમાં ઊણપ હોવાથી તે વાર્તાઓ છેક બગડી જાય છે, ને તેને જ પુનઃ કહેવા યોગ્ય કરવાની તસ્દી લેવી પડે છે.
આવી બગડી ગયેલી વાર્તાઓના ઘણા નમૂના આપણને ઘણી ચોપડીઓમાંથી મળી આવે છે. આપણે અહીં એવી એક વાર્તાનું દર્શન કરાવીએ.
આવી બગડી ગયેલી વાર્તાઓના ઘણા નમૂના આપણને ઘણી ચોપડીઓમાંથી મળી આવે છે. આપણે અહીં એવી એક વાર્તાનું દર્શન કરાવીએ.
                                  છનનન છમ મા મને વડું !
{{Poem2Close}}
                  [ટચુકડી બીજી સો વાતો. લેખક:- હરગોવિંદદાસ દ્વારકાદાસ કાંટાવાળા.]
{{center|'''છનનન છમ મા મને વડું !'''<ref>[ટચુકડી બીજી સો વાતો. લેખક:- હરગોવિંદદાસ દ્વારકાદાસ કાંટાવાળા.]</ref>}}
(વાંચવા યોગ્ય વાર્તાનો નમૂનો)
{{center|(વાંચવા યોગ્ય વાર્તાનો નમૂનો)}}
{{Poem2Open}}
એક ગરીબ બ્રાહ્મણને પેટ સાત છોકરીઓ પડી હતી. તે રોજ ગામમાંથી ભીખ માગી લાવીને તેમનું પૂરૂં કરે. એક દહાડો તેને કોઈએ લોટ આપ્યો, તે લાવીને તેણે પોતાની બાઈડીને કહ્યું. મને વડાં ખાવાનું મન થયું છે, માટે આજે આ લોટનાં વડાં બનાવજે.
એક ગરીબ બ્રાહ્મણને પેટ સાત છોકરીઓ પડી હતી. તે રોજ ગામમાંથી ભીખ માગી લાવીને તેમનું પૂરૂં કરે. એક દહાડો તેને કોઈએ લોટ આપ્યો, તે લાવીને તેણે પોતાની બાઈડીને કહ્યું. મને વડાં ખાવાનું મન થયું છે, માટે આજે આ લોટનાં વડાં બનાવજે.
લોટ થોડો હતો, અને બધી છોકરીઓ વડાં માગે, તો તેમને પુરાં પણ ન પડે, તેથી તેમને વહેલી ઉઘાડી દઈ તેણે વડાં તળવા માંડયાં. એક વડું કઢાઈમાં પૂર્યું, કે છમ છમ બોલવા માંડયું, તેથી એક છોકરી જાગી ઊઠી તે બોલી, કે છનનન ઝમ મા મને વડું? તે વડું ખાઈ ગયા પછી બીજું તળવા માંડયું, તો બીજી છોકરી જાગી ગઈ. તેણે વડું માંગ્યું તે તેને આપ્યું; એમ એક પછી એક સાતે છોકરીઓ જાગી ને એક એક વડું ખાઈ ગઈ. લોટ ઘણો થોડો રહ્યો, તેથી તેમાં ચૂલાની રાખ ભેળવીને થોડાં વડાં તૈયાર કર્યાં. બ્રાહ્મણ ઘેર આવીને ખાવા બેઠો, તો વડાં કચડ કચડ બોલવા લાગ્યાં. તેણે કારણ પૂછ્યું, ત્યારે બાઈડીએ રોતાં રોતાં સાચી વાત કહી દીધી.
લોટ થોડો હતો, અને બધી છોકરીઓ વડાં માગે, તો તેમને પુરાં પણ ન પડે, તેથી તેમને વહેલી ઉઘાડી દઈ તેણે વડાં તળવા માંડયાં. એક વડું કઢાઈમાં પૂર્યું, કે છમ છમ બોલવા માંડયું, તેથી એક છોકરી જાગી ઊઠી તે બોલી, કે છનનન ઝમ મા મને વડું? તે વડું ખાઈ ગયા પછી બીજું તળવા માંડયું, તો બીજી છોકરી જાગી ગઈ. તેણે વડું માંગ્યું તે તેને આપ્યું; એમ એક પછી એક સાતે છોકરીઓ જાગી ને એક એક વડું ખાઈ ગઈ. લોટ ઘણો થોડો રહ્યો, તેથી તેમાં ચૂલાની રાખ ભેળવીને થોડાં વડાં તૈયાર કર્યાં. બ્રાહ્મણ ઘેર આવીને ખાવા બેઠો, તો વડાં કચડ કચડ બોલવા લાગ્યાં. તેણે કારણ પૂછ્યું, ત્યારે બાઈડીએ રોતાં રોતાં સાચી વાત કહી દીધી.
બ્રાહ્મણને બહુ ગુસ્સો ચઢયો. બીજે દહાડે તે બધી છોકરીઓને ગાડામાં ઘાલીને જંગલમાં મૂકી આવ્યો.
બ્રાહ્મણને બહુ ગુસ્સો ચઢયો. બીજે દહાડે તે બધી છોકરીઓને ગાડામાં ઘાલીને જંગલમાં મૂકી આવ્યો.
આ વાર્તામાં બાળવાર્તાની વસ્તુ છે પણ તેમાં બાળવાર્તાની ઢબ નથી એ જ વાર્તાને કહેવા યોગ્ય વાર્તા આ પ્રમાણે બનાવી શકાય.
'''''આ વાર્તામાં બાળવાર્તાની વસ્તુ છે પણ તેમાં બાળવાર્તાની ઢબ નથી એ જ વાર્તાને કહેવા યોગ્ય વાર્તા આ પ્રમાણે બનાવી શકાય.'''''
{{Poem2Close}}
{{center|'''મા! મને છમ વડું.'''<ref> [ટચુકડી બીજી સો વાતો. લેખક:- હરગોવિંદદાસ દ્વારકાદાસ કાંટાવાળા]</ref>}}
{{center|(કહેવા યોગ્ય વાર્તાનો નમૂનો) }}
{{Poem2Open}}


                                          મા! મને છમ વડું.
                    [ટચુકડી બીજી સો વાતો. લેખક:- હરગોવિંદદાસ દ્વારકાદાસ કાંટાવાળા]
(કહેવા યોગ્ય વાર્તાનો નમૂનો)
એક હતો બ્રાહ્મણ ને એક હતી બ્રાહ્મણી. એમને સાત છોડીઓ.
એક હતો બ્રાહ્મણ ને એક હતી બ્રાહ્મણી. એમને સાત છોડીઓ.
બ્રાહ્મણ ઘરનો બહુ જ ગરીબ. રોજ બિચારો સાત ગામ માગે ત્યારે માંડ માંડ પેટનું પૂરું થાય. એક દિવસે બ્રાહ્મણને વડા ખાવાનું મન થયું તેણે બ્રાહ્મણીને કહ્યું : "આજ તો વડાં ખાવાનું મન થયું છે."
બ્રાહ્મણ ઘરનો બહુ જ ગરીબ. રોજ બિચારો સાત ગામ માગે ત્યારે માંડ માંડ પેટનું પૂરું થાય. એક દિવસે બ્રાહ્મણને વડા ખાવાનું મન થયું તેણે બ્રાહ્મણીને કહ્યું : "આજ તો વડાં ખાવાનું મન થયું છે."
બ્રાહ્મણી કહે : "પણ બધાંયને થાય એટલો લોટ ઘરમાં નથી. પાંચસાત વડાં થાય એટલો લોટ માંડ માંડ નીકળે તો.” બ્રાહ્મણ કહે : "ત્યારે કાંઈ નહિ; માંડી વાળો."
બ્રાહ્મણી કહે : "પણ બધાંયને થાય એટલો લોટ ઘરમાં નથી. પાંચસાત વડાં થાય એટલો લોટ માંડ માંડ નીકળે તો.” બ્રાહ્મણ કહે : "ત્યારે કાંઈ નહિ; માંડી વાળો."
Line 150: Line 156:
પ્રથમ દરેક વાર્તાને આપણે બારીકીથી તપાસવી જોઈએ.
પ્રથમ દરેક વાર્તાને આપણે બારીકીથી તપાસવી જોઈએ.
વાર્તા ભાષાની દૃષ્ટિએ કેવી છે, વસ્તુની દૃષ્ટિએ કેવી છે, ને રચનાની દૃષ્ટિએ કેવી છે, તે આપણે કાળજીપૂર્વક જોઈ લેવું જોઈએ. એ જુદી જુદી દૃષ્ટિઓથી તપાસતી વખતે આપણી સમક્ષ મોઢે કહેવાની વાર્તાની ભાષાનો, તેની રચનાનો અને આદર્શનો પૂરેપૂરો ખ્યાલ હોવો જોઈએ. આ મુખ્ય બાબત છે. સાદી ભાષાની વ્યાખ્યા તો આપી શકાય જ નહિ, પણ સાદી ભાષાથી આપણે શું સમજીએ છીએ તે વર્ણનથી જણાવી શકીએ. સાદી ભાષા એટલે પહેલાં તો અતિ અલંકાર વિનાની, રૂપકો વિનાની, અને વક્રોક્તિ વિનાની ભાષા. સાદી ભાષા તે કહેવાય કે જે સ્વાભાવિકપણે કહેનારના મોઢામાંથી સર્યે જાય અને સાંભળનારના કાનમાં સમાઈ જાય. સાદી ભાષા એનું નામ કે જેની શબ્દપરંપરા એક જ મેળની હોય, એટલે કે જેમાં ન હોય ઘડીકમાં અઘરા શબ્દોનો ઝૂમખો કે ન આવે ઘડીકમાં સાવ ગામડિયા શબ્દોનો થોકડો. સાદી ભાષાનો અર્થ એવો કરાય કે જેને સમજતાં વાર ન લાગે, જે સાંભળનારની બુદ્ધિશક્તિને અનુસરતી હોય ને જે સાંભળનારમાં વાર્તાનો રસ બરાબર જમાવી શકતી હોય. મેં ઘણી વાર જોયું છે કે વાર્તા સાદી ભાષામાં કહેતા આવડવાની ખામીને લીધે જ તેનું કથન નિષ્ફળ જાય છે. કેટલાએક એવા માણસો જોયા છે જે સાદી ભાષા વાપરી જ શકે નહિ. તેઓ ભાષાના એવા ઊંચા શિખર પર રહે છે કે ભાષાની સપાટી પર આવવું તેમને અત્યંત આકરું પડે છે. લોકભાષા સ્વાભાવિકપણે સાદી જ છે. જો આપણને લોકભાષાનો બરાબર પરિચય હોય તો તે વાર્તા માટે સાદી ભાષાની શોધમાં જવું ન પડે. શહેરની સ્ત્રી જેમ જેમ ચીપી ચીપીને બોલતી જાય છે તેમ તેમ તેને જે કહેવાનું છે તે આપણને ઓછું સમજાતું જાય છે. પણ ગામડાની ભોળી કણબણ ધડધડ બોલે છે ત્યારે નથી તેને ચીપી ચીપીને બોલવું પડતું, નથી તેને શબ્દો શોધવા જવું પડતું કે નથી તેને અચકાવું પડતું કે ડોળ કરવો પડતો. એ તો જાણે કોઈ સીધાસાદા સ્થળપ્રદેશ પર એકાદ સરલ સરિતા સરી પડતી હોય એમ આપણને લાગે છે. આટલો જ તફાવત શિષ્ટ ભાષાવાળી વાર્તામાં અને લોકભાષા ભરેલી વાર્તામાં પડે છે. અહીં એક સાદી ભાષાવાળી વાર્તાનો નમૂનો બસ થશે.
વાર્તા ભાષાની દૃષ્ટિએ કેવી છે, વસ્તુની દૃષ્ટિએ કેવી છે, ને રચનાની દૃષ્ટિએ કેવી છે, તે આપણે કાળજીપૂર્વક જોઈ લેવું જોઈએ. એ જુદી જુદી દૃષ્ટિઓથી તપાસતી વખતે આપણી સમક્ષ મોઢે કહેવાની વાર્તાની ભાષાનો, તેની રચનાનો અને આદર્શનો પૂરેપૂરો ખ્યાલ હોવો જોઈએ. આ મુખ્ય બાબત છે. સાદી ભાષાની વ્યાખ્યા તો આપી શકાય જ નહિ, પણ સાદી ભાષાથી આપણે શું સમજીએ છીએ તે વર્ણનથી જણાવી શકીએ. સાદી ભાષા એટલે પહેલાં તો અતિ અલંકાર વિનાની, રૂપકો વિનાની, અને વક્રોક્તિ વિનાની ભાષા. સાદી ભાષા તે કહેવાય કે જે સ્વાભાવિકપણે કહેનારના મોઢામાંથી સર્યે જાય અને સાંભળનારના કાનમાં સમાઈ જાય. સાદી ભાષા એનું નામ કે જેની શબ્દપરંપરા એક જ મેળની હોય, એટલે કે જેમાં ન હોય ઘડીકમાં અઘરા શબ્દોનો ઝૂમખો કે ન આવે ઘડીકમાં સાવ ગામડિયા શબ્દોનો થોકડો. સાદી ભાષાનો અર્થ એવો કરાય કે જેને સમજતાં વાર ન લાગે, જે સાંભળનારની બુદ્ધિશક્તિને અનુસરતી હોય ને જે સાંભળનારમાં વાર્તાનો રસ બરાબર જમાવી શકતી હોય. મેં ઘણી વાર જોયું છે કે વાર્તા સાદી ભાષામાં કહેતા આવડવાની ખામીને લીધે જ તેનું કથન નિષ્ફળ જાય છે. કેટલાએક એવા માણસો જોયા છે જે સાદી ભાષા વાપરી જ શકે નહિ. તેઓ ભાષાના એવા ઊંચા શિખર પર રહે છે કે ભાષાની સપાટી પર આવવું તેમને અત્યંત આકરું પડે છે. લોકભાષા સ્વાભાવિકપણે સાદી જ છે. જો આપણને લોકભાષાનો બરાબર પરિચય હોય તો તે વાર્તા માટે સાદી ભાષાની શોધમાં જવું ન પડે. શહેરની સ્ત્રી જેમ જેમ ચીપી ચીપીને બોલતી જાય છે તેમ તેમ તેને જે કહેવાનું છે તે આપણને ઓછું સમજાતું જાય છે. પણ ગામડાની ભોળી કણબણ ધડધડ બોલે છે ત્યારે નથી તેને ચીપી ચીપીને બોલવું પડતું, નથી તેને શબ્દો શોધવા જવું પડતું કે નથી તેને અચકાવું પડતું કે ડોળ કરવો પડતો. એ તો જાણે કોઈ સીધાસાદા સ્થળપ્રદેશ પર એકાદ સરલ સરિતા સરી પડતી હોય એમ આપણને લાગે છે. આટલો જ તફાવત શિષ્ટ ભાષાવાળી વાર્તામાં અને લોકભાષા ભરેલી વાર્તામાં પડે છે. અહીં એક સાદી ભાષાવાળી વાર્તાનો નમૂનો બસ થશે.
 
{{Poem2Close}}
                                દલાતરવાડીની વાર્તા
{{center|'''દલાતરવાડીની વાર્તા'''<ref>[બાળવાર્તા ભાગ ત્રીજો. પ્રકાશક:- શ્રી દક્ષિણામૂર્તિ પ્રકાશન મંદિર, ભાવનગર.]</ref>}}
[બાળવાર્તા ભાગ ત્રીજો. પ્રકાશક:- શ્રી દક્ષિણામૂર્તિ પ્રકાશન મંદિર, ભાવનગર.]
{{Poem2Open}}
એક હતો તરવાડી. એનું નામ હતું દલો. દલા તરવાડીની વહુને રીંગણાં બહુ ભાવે. એક દિવસ દલા તરવાડીની વહુએ દલા તરવાડીને કહ્યું : "તરવાડી રે તરવાડી !"
એક હતો તરવાડી. એનું નામ હતું દલો. દલા તરવાડીની વહુને રીંગણાં બહુ ભાવે. એક દિવસ દલા તરવાડીની વહુએ દલા તરવાડીને કહ્યું : "તરવાડી રે તરવાડી !"
તરવાડી કહે : "શું કહો છો, ભટ્ટાણી?"
તરવાડી કહે : "શું કહો છો, ભટ્ટાણી?"
ભટ્ટાણી કહે. "રીંગણાં ખાવાનું મન થયું છે.  
ભટ્ટાણી કહે. "રીંગણાં ખાવાનું મન થયું છે.
રીંગણાં લાવોને રીંગણાં !"
રીંગણાં લાવોને રીંગણાં !"
તરવાડી કહે : "ઠીક."
તરવાડી કહે : "ઠીક."
Line 184: Line 190:
પણ સાંભળનારને આમ ઘાયલ કરવાની શક્તિ વાર્તાની વસ્તુસંકલનામાં છે. આખી વાર્તાના મંકોડા એટલા તો સપ્રમાણ અને એવી સરસ રીતે એકબીજા સાથે સંકળાયેલા હોવા જોઈએ કે વાર્તા એની મેળે સાઈકલની સાંકળ જેમ ફર્યે જાય. પ્રત્યેક વાર્તામાં એકાદ પ્રધાન રસ હોય છે, પ્રત્યેક વાર્તામાં એકાદ પાત્રની વિશેષતા હોય છે, પ્રત્યેક વાર્તામાં એકાદ ખાસ હેતુ પાર પાડવાનો હોય છે. જે જે બાબતો આ મૂળ વસ્તુઓને આડે આવે છે તે તે બાબતો વાર્તાના વેગને નબળો પાડે છે, વાર્તાના રસમાં ભંગ કરે છે, વાર્તાના પાત્રને ઝાંખું બનાવે છે ને વાર્તાનો ઉદેશ પાર પાડવા દેતી નથી. દરેક વાર્તામાં એકાદ પ્રસ્થાનસ્થાન હોય છે, દરેક વાર્તાને એકાદ નિશાન પાડવાનું હોય છે ને દરેક વાર્તાનો પ્રસ્થાન અને નિશાન વચ્ચે ચોક્કસ માર્ગ આંકેલો હોય છે. મર્યાદા બહારની, પ્રસ્થાન વિનાની ને નિશાન વિનાની વાર્તાનો ગોળીબાર નકામો જાય છે. જે વાર્તાની શરૂઆત અને અંત નિશ્ચિત નથી, જે વાર્તાનો આત્મા કયાં છે તે જણાતું નથી, તે વાર્તામાં વસ્તુસંકલના હોવાનો સંભવ હોવાપણું નથી એમ મારું માનવું છે. વાર્તાનો મુખ્ય ઉદ્દેશ લક્ષમાં રાખીને જ તેને પાર પાડવા માટે વાર્તામાં જે સફળ ગૂંથણી કરવામાં આવે છે તે ગૂંથણીને વસ્તુસંકલના એવું નામ આપી શકાય. રચનાની દૃષ્ટિએ તે વાર્તા સંપુર્ણ છે કે જેમાં સપ્રમાણતા છે, જેમાં સમતોલપણું છે ને જેમાં એકતાનતાનું સળંગ સૂત્ર વ્યાપક છે. જે જે વાર્તાઓમાં રચનાના આ દોષો હોય તે તે વાર્તાઓને આ દોષોમાંથી મુક્ત કરવી જ જોઈએ. આપણે ઘણી વાર એવી વાર્તાઓ વાંચીએ છીએ અથવા સાંભળીએ છીએ કે જેમાં વારે વારે વાર્તાના ફાંટાઓ ફાટે છે અથવા એક તાગડામાંથી ચારપાંચ તાગડાઓ ઊડે છે. વારે વારે વાર્તા કહેનાર આપણને એક ડાળી ઉપરથી બીજી ડાળી ઉપર કુશળતાથી લઈ જવાનો કે ઊડેલા તંતૂઓ સાથે મૂળ સૂત્રને જોડી દેવાનો પ્રયત્ન કરે છે. અને આપણી સ્મરણશક્તિ અને ધીરજની પૂરેપૂરી કસોટી કરે છે. આવાં ડાળાં-ડાળીવાળી વાર્તાઓને કહેવા યોગ્ય વાર્તાઓમાં આપણે સ્વીકારી શકીએ નહિ. એક તો કહેવા યોગ્ય વાર્તાને એક જ લક્ષ તાકવાનું છે અને તેની સફળતા પણ બરાબર એ લક્ષને વીંધી નાખવામાં છે; એટલે કહેવા યોગ્ય વાર્તાનો પ્રવાહ આડોઅવળો ન વહેતાં સીધેસીધો વહેવો જોઈએ. વિષયાન્તરોથી, એક વાર્તામાં બીજી વાર્તા ચલાવવાથી, વાર્તાની મુખ્ય મુખ્ય બાબતોની સાથે જોડાયેલી ગૌણ બાબતોની વધારે કાળજી કરવાથી મૂળ રસને હાનિ પહોંચે છે એમાં શંકા નથી. આથી કહેવા યોગ્ય વાર્તાની રચના અને વાંચવા યોગ્ય વાર્તાની રચનામાં આટલો તફાવત સ્વીકારવો જોઈએ. બેશક, સાંભળનારની સ્મરણશક્તિ અને ધારણશક્તિ વધતાં જાય તેમ તેમ વાર્તા વધારે ફાલેલીફૂલેલી કહેવામાં આવે તો હરકત નહિ.
પણ સાંભળનારને આમ ઘાયલ કરવાની શક્તિ વાર્તાની વસ્તુસંકલનામાં છે. આખી વાર્તાના મંકોડા એટલા તો સપ્રમાણ અને એવી સરસ રીતે એકબીજા સાથે સંકળાયેલા હોવા જોઈએ કે વાર્તા એની મેળે સાઈકલની સાંકળ જેમ ફર્યે જાય. પ્રત્યેક વાર્તામાં એકાદ પ્રધાન રસ હોય છે, પ્રત્યેક વાર્તામાં એકાદ પાત્રની વિશેષતા હોય છે, પ્રત્યેક વાર્તામાં એકાદ ખાસ હેતુ પાર પાડવાનો હોય છે. જે જે બાબતો આ મૂળ વસ્તુઓને આડે આવે છે તે તે બાબતો વાર્તાના વેગને નબળો પાડે છે, વાર્તાના રસમાં ભંગ કરે છે, વાર્તાના પાત્રને ઝાંખું બનાવે છે ને વાર્તાનો ઉદેશ પાર પાડવા દેતી નથી. દરેક વાર્તામાં એકાદ પ્રસ્થાનસ્થાન હોય છે, દરેક વાર્તાને એકાદ નિશાન પાડવાનું હોય છે ને દરેક વાર્તાનો પ્રસ્થાન અને નિશાન વચ્ચે ચોક્કસ માર્ગ આંકેલો હોય છે. મર્યાદા બહારની, પ્રસ્થાન વિનાની ને નિશાન વિનાની વાર્તાનો ગોળીબાર નકામો જાય છે. જે વાર્તાની શરૂઆત અને અંત નિશ્ચિત નથી, જે વાર્તાનો આત્મા કયાં છે તે જણાતું નથી, તે વાર્તામાં વસ્તુસંકલના હોવાનો સંભવ હોવાપણું નથી એમ મારું માનવું છે. વાર્તાનો મુખ્ય ઉદ્દેશ લક્ષમાં રાખીને જ તેને પાર પાડવા માટે વાર્તામાં જે સફળ ગૂંથણી કરવામાં આવે છે તે ગૂંથણીને વસ્તુસંકલના એવું નામ આપી શકાય. રચનાની દૃષ્ટિએ તે વાર્તા સંપુર્ણ છે કે જેમાં સપ્રમાણતા છે, જેમાં સમતોલપણું છે ને જેમાં એકતાનતાનું સળંગ સૂત્ર વ્યાપક છે. જે જે વાર્તાઓમાં રચનાના આ દોષો હોય તે તે વાર્તાઓને આ દોષોમાંથી મુક્ત કરવી જ જોઈએ. આપણે ઘણી વાર એવી વાર્તાઓ વાંચીએ છીએ અથવા સાંભળીએ છીએ કે જેમાં વારે વારે વાર્તાના ફાંટાઓ ફાટે છે અથવા એક તાગડામાંથી ચારપાંચ તાગડાઓ ઊડે છે. વારે વારે વાર્તા કહેનાર આપણને એક ડાળી ઉપરથી બીજી ડાળી ઉપર કુશળતાથી લઈ જવાનો કે ઊડેલા તંતૂઓ સાથે મૂળ સૂત્રને જોડી દેવાનો પ્રયત્ન કરે છે. અને આપણી સ્મરણશક્તિ અને ધીરજની પૂરેપૂરી કસોટી કરે છે. આવાં ડાળાં-ડાળીવાળી વાર્તાઓને કહેવા યોગ્ય વાર્તાઓમાં આપણે સ્વીકારી શકીએ નહિ. એક તો કહેવા યોગ્ય વાર્તાને એક જ લક્ષ તાકવાનું છે અને તેની સફળતા પણ બરાબર એ લક્ષને વીંધી નાખવામાં છે; એટલે કહેવા યોગ્ય વાર્તાનો પ્રવાહ આડોઅવળો ન વહેતાં સીધેસીધો વહેવો જોઈએ. વિષયાન્તરોથી, એક વાર્તામાં બીજી વાર્તા ચલાવવાથી, વાર્તાની મુખ્ય મુખ્ય બાબતોની સાથે જોડાયેલી ગૌણ બાબતોની વધારે કાળજી કરવાથી મૂળ રસને હાનિ પહોંચે છે એમાં શંકા નથી. આથી કહેવા યોગ્ય વાર્તાની રચના અને વાંચવા યોગ્ય વાર્તાની રચનામાં આટલો તફાવત સ્વીકારવો જોઈએ. બેશક, સાંભળનારની સ્મરણશક્તિ અને ધારણશક્તિ વધતાં જાય તેમ તેમ વાર્તા વધારે ફાલેલીફૂલેલી કહેવામાં આવે તો હરકત નહિ.
વસ્તુસંકલનાના વિચારમાં વાર્તા કેટલી લાંબી કે કેટલી ટુંકી હોવી જોઈએ તેનો વિચાર આવી જાય છે. વાર્તાને કહેવા યોગ્ય કરતી વખતે આપણે સાંભળનારનો વિચાર કરવો જ પડે. એકની એક વાર્તા તેની વસ્તુની સુંદરતાને કારણે આપણે છેક નાનાં બાળકોથી માંડી વૃદ્ધ જનો સુધીની વ્યક્તિઓને કહી શકીએ; પણ વૃદ્ધ જનો પાસે વાર્તાનો જેટલો વિસ્તાર ધરી શકીએ તેટલો વિસ્તાર બાળકો પાસે ન જ ધરી શકીએ. બાળકોની ગ્રહણશક્તિને ધ્યાનમાં લઈને જેમ બીજી બાબતોના વિસ્તાર સંકોચનો નિર્ણય કરીએ છીએ તેમ જ વાર્તાની બાબતમાં પણ કરવું જોઈએ. રામાયણ અને મહાભારતની વાર્તાઓ બાળકોને કહેવી હોય તો આપણે એમને છેક ટુંકાવીને કહેવી જોઈએ. એ સાગર જેટલી ગંભીર અને આકાશ જેટલી વિશાળ વાર્તાઓમાં વચ્ચે વચ્ચે આવતી અનેક રસભરી કથાઓને છોડી દેવી જોઈએ, અને મોહક અને આકર્ષક ચિત્રો તથા વર્ણનોને જતાં કરવાં જોઈએ. રામાયણમાં રામને બાળકો સામે સતત ધરી રાખીને વાર્તાનો પ્રવાહ ચલાવ્યે જવો જોઈએ, આદિ, મધ્ય અને અંતમાં સર્વત્ર રામ દેખાવા જોઈએ; કથાની બધી ગૂંથણી રામની આસપાસ થવી જોઈએ. એવી જ રીતે મહાભારતની કથામાં પાંડવો અને કૌરવોના કિનારા ઉપર જ ચાલી ચાલીને એ મહાનદની પ્રદક્ષિણા કરવી જોઈએ. એની આજુબાજુએ આવતાં તીર્થસ્થાનો છોડી દેવાં જોઈએ. લઘુરામાયણ અને લઘુમહાભારત આ વિચારને અનુસરીને લખાયેલાં છે. બાલકાદમ્બરીની યોજનાની પાછળ પણ આ જ વિચાર છે. છેક નાનાં બાળકોને કહેવા યોગ્ય રામાયણ પણ બનાવી શકાય. એવી ટૂંકાવેલી રામકથાનો એક સાદો નમૂનો અહીં આપું છું, આ નાની કથા પણ બાળકોના પ્રમાણમાં એક મોટું રામાયણ જ છે, અને તે એટલું જ રસદાયક નીવડયું છે.
વસ્તુસંકલનાના વિચારમાં વાર્તા કેટલી લાંબી કે કેટલી ટુંકી હોવી જોઈએ તેનો વિચાર આવી જાય છે. વાર્તાને કહેવા યોગ્ય કરતી વખતે આપણે સાંભળનારનો વિચાર કરવો જ પડે. એકની એક વાર્તા તેની વસ્તુની સુંદરતાને કારણે આપણે છેક નાનાં બાળકોથી માંડી વૃદ્ધ જનો સુધીની વ્યક્તિઓને કહી શકીએ; પણ વૃદ્ધ જનો પાસે વાર્તાનો જેટલો વિસ્તાર ધરી શકીએ તેટલો વિસ્તાર બાળકો પાસે ન જ ધરી શકીએ. બાળકોની ગ્રહણશક્તિને ધ્યાનમાં લઈને જેમ બીજી બાબતોના વિસ્તાર સંકોચનો નિર્ણય કરીએ છીએ તેમ જ વાર્તાની બાબતમાં પણ કરવું જોઈએ. રામાયણ અને મહાભારતની વાર્તાઓ બાળકોને કહેવી હોય તો આપણે એમને છેક ટુંકાવીને કહેવી જોઈએ. એ સાગર જેટલી ગંભીર અને આકાશ જેટલી વિશાળ વાર્તાઓમાં વચ્ચે વચ્ચે આવતી અનેક રસભરી કથાઓને છોડી દેવી જોઈએ, અને મોહક અને આકર્ષક ચિત્રો તથા વર્ણનોને જતાં કરવાં જોઈએ. રામાયણમાં રામને બાળકો સામે સતત ધરી રાખીને વાર્તાનો પ્રવાહ ચલાવ્યે જવો જોઈએ, આદિ, મધ્ય અને અંતમાં સર્વત્ર રામ દેખાવા જોઈએ; કથાની બધી ગૂંથણી રામની આસપાસ થવી જોઈએ. એવી જ રીતે મહાભારતની કથામાં પાંડવો અને કૌરવોના કિનારા ઉપર જ ચાલી ચાલીને એ મહાનદની પ્રદક્ષિણા કરવી જોઈએ. એની આજુબાજુએ આવતાં તીર્થસ્થાનો છોડી દેવાં જોઈએ. લઘુરામાયણ અને લઘુમહાભારત આ વિચારને અનુસરીને લખાયેલાં છે. બાલકાદમ્બરીની યોજનાની પાછળ પણ આ જ વિચાર છે. છેક નાનાં બાળકોને કહેવા યોગ્ય રામાયણ પણ બનાવી શકાય. એવી ટૂંકાવેલી રામકથાનો એક સાદો નમૂનો અહીં આપું છું, આ નાની કથા પણ બાળકોના પ્રમાણમાં એક મોટું રામાયણ જ છે, અને તે એટલું જ રસદાયક નીવડયું છે.
                                                       
{{Poem2Close}}
                                                    રામાયણ
{{center|'''રામાયણ'''}}
 
{{Poem2Open}}                                           
દશરથ નામે રાજા હતા.
દશરથ નામે રાજા હતા.
તેને ત્રણ રાણીઓ હતી.
તેને ત્રણ રાણીઓ હતી.
Line 247: Line 253:
જરૂર પડે ત્યાં આપણે ટૂંકી વાર્તાને લાંબી વાર્તા બનાવી દેવાની કળા શીખી લેવી જોઈએ. જે માણસમાં કલ્પનાશક્તિનું પરિબળ હોય છે તે માણસ આ કામ સુંદર રીતે કરી શકે છે. ટૂંકી વાર્તાનાં ક્યાં કયાં અંગો ને ઉપાંગોને કેવી રીતે વિકસાવવાથી વાર્તા સળંગ રહેવા છતાં લાંબી થાય તેની સમજણ કલ્પનાના બળમાંથી આવે છે. ટૂંકી વાર્તાની પંક્તિઓ વચ્ચે કઈ પંક્તિઓ રહેલી છે કે જે મૂળ પંક્તિઓને શોભારૂપ છે ને જેના ગુપ્ત છતાં સબળ આધારને લઈ મૂળ પંક્તિઓ બળવાન છે. તે શોધી કાઢવાનું કામ કલ્પનાશક્તિનું છે. મૂળે તો વાર્તા કહેનારમાં જ કલ્પનાશક્તિનું જોર હોવું જોઈએ. પણ તેથીય વધારે જોર તો આ કામ કરનાર વ્યક્તિમાં અવશ્ય હોવું જોઈએ. વાર્તાની કલાને જે સમજી શકે છે, વાર્તાની વસ્તુસંકલના જે પી જઈ શકે છે, વાર્તાનો આત્મા જેના હાથમાં ભૂતની ચોટલી જેમ રહે છે તે જ માણસ વાર્તામાં સાચા રંગો પૂરી શકે છે. બીજી રીતે બોલીએ તો જેમ એક રૂપચિત્રકાર રેખાલેખન ઉપરથી આખું ચિત્ર સુઘટિત રંગો પૂરીને ઉપજાવી શકે છે તેમ જ ટૂંકી વાર્તાના રેખાલેખનને રંગોની મીલાવટથી ભરી દઈ યોગ્ય વિસ્તારવાળી કરવાનું કામ વાર્તાચિત્રકારનું છે.
જરૂર પડે ત્યાં આપણે ટૂંકી વાર્તાને લાંબી વાર્તા બનાવી દેવાની કળા શીખી લેવી જોઈએ. જે માણસમાં કલ્પનાશક્તિનું પરિબળ હોય છે તે માણસ આ કામ સુંદર રીતે કરી શકે છે. ટૂંકી વાર્તાનાં ક્યાં કયાં અંગો ને ઉપાંગોને કેવી રીતે વિકસાવવાથી વાર્તા સળંગ રહેવા છતાં લાંબી થાય તેની સમજણ કલ્પનાના બળમાંથી આવે છે. ટૂંકી વાર્તાની પંક્તિઓ વચ્ચે કઈ પંક્તિઓ રહેલી છે કે જે મૂળ પંક્તિઓને શોભારૂપ છે ને જેના ગુપ્ત છતાં સબળ આધારને લઈ મૂળ પંક્તિઓ બળવાન છે. તે શોધી કાઢવાનું કામ કલ્પનાશક્તિનું છે. મૂળે તો વાર્તા કહેનારમાં જ કલ્પનાશક્તિનું જોર હોવું જોઈએ. પણ તેથીય વધારે જોર તો આ કામ કરનાર વ્યક્તિમાં અવશ્ય હોવું જોઈએ. વાર્તાની કલાને જે સમજી શકે છે, વાર્તાની વસ્તુસંકલના જે પી જઈ શકે છે, વાર્તાનો આત્મા જેના હાથમાં ભૂતની ચોટલી જેમ રહે છે તે જ માણસ વાર્તામાં સાચા રંગો પૂરી શકે છે. બીજી રીતે બોલીએ તો જેમ એક રૂપચિત્રકાર રેખાલેખન ઉપરથી આખું ચિત્ર સુઘટિત રંગો પૂરીને ઉપજાવી શકે છે તેમ જ ટૂંકી વાર્તાના રેખાલેખનને રંગોની મીલાવટથી ભરી દઈ યોગ્ય વિસ્તારવાળી કરવાનું કામ વાર્તાચિત્રકારનું છે.
ટૂંકી વાર્તાને લાંબી બનાવ્યાનું એક દૃષ્ટાંત અહીં આપું છું.
ટૂંકી વાર્તાને લાંબી બનાવ્યાનું એક દૃષ્ટાંત અહીં આપું છું.
 
{{Poem2Close}}
                                      દયાળુ ડોશી
{{center|'''દયાળુ ડોશી'''<ref>[મોટીબહેન. પ્રકાશન :- નવજીવન પ્રકાશન મંદિર, અમદાવાદ.]</ref>}}
[મોટીબહેન. પ્રકાશન :- નવજીવન પ્રકાશન મંદિર, અમદાવાદ.]
{{center|(ટૂંકી વાર્તાનો નમૂનો)}}
 
{{Poem2Open}} 
(ટૂંકી વાર્તાનો નમૂનો)  
વરસાદ વરસતો હતો. મધરાત થઈ હતી.
વરસાદ વરસતો હતો. મધરાત થઈ હતી.
ઝાંપો વાસીને ડોશીમા સૂતાં હતાં.
ઝાંપો વાસીને ડોશીમા સૂતાં હતાં.
Line 259: Line 264:
"આવ, દીકરા! અહીં સૂઈ રહે.”
"આવ, દીકરા! અહીં સૂઈ રહે.”
"ડોશીમા! ભગવાન તમારું ભલું કરજો.”
"ડોશીમા! ભગવાન તમારું ભલું કરજો.”
                                                                                    દયાળુ ડોશી
{{Poem2Close}}
 
{{center|❋}}
                                                            (ટૂંકીમાંથી લાંબી બનાવેલી વાર્તાનો નમૂનો)
{{center|'''દયાળુ ડોશી'''}}
 
{{center|(ટૂંકીમાંથી લાંબી બનાવેલી વાર્તાનો નમૂનો)}}
{{Poem2Open}}
એક હતી ડોશી.
એક હતી ડોશી.
એ બહુ દયાળુ હતી.
એ બહુ દયાળુ હતી.
Line 303: Line 309:


'ટચુકડી બીજી સો વાતો'માંથી બે નમૂના આપું છું.
'ટચુકડી બીજી સો વાતો'માંથી બે નમૂના આપું છું.
                                                            રાણી ખેલાવે મોર  
{{Poem2Close}}
                  [ટચુકડી બીજી સો વાતો. લેખક:- હરગોવિંદદાસ દ્વારકાદાસ કાંટાવાળા]
{{center|'''રાણી ખેલાવે મોર<ref>[ટચુકડી બીજી સો વાતો. લેખક:- હરગોવિંદદાસ દ્વારકાદાસ કાંટાવાળા]</ref>'''}}
 
{{center|સમશ્યા.}}
                                                  સમશ્યા.
{{Block center|<poem>આઠ કાઠની પૂતળી, બાંધ્યા નવસેં દોર,  
 
રાજા ચાલ્યા ચાકરી, (તો) રાણી ખેલાવે મોર.</poem>}}
આઠ કાઠની પૂતળી, બાંધ્યા નવસેં દોર, રાજા ચાલ્યા ચાકરી, (તો) રાણી ખેલાવે મોર. આ સમશ્યાનો અર્થ રેંટિયો થાય છે, કેમકે તેને લાકડાનાં આઠ પાટીઆં હોય છે, તે પાટીઆંને દોરી વડે બાંધેલાં હોય છે. રાજા ચાકરીએ ગયા, ત્યારે રાણીએ એ મોર-રેંટીઓ ચલાવવા માંડયો. પહેલાં રાજાની રાણીઓથી માંડીને સર્વ સ્થિતિની બાઈડીઓ રેંટીઓ કાંતતી; તેમાં કોઈ નાનમ સમજતું નહિ. જેને કાંતતાં ન આવડે તેની નિંદા થતી હતી. ગરીબ લોકોને તે ગુજરાનનું સાધન હતું, ને ધનવાનને નવરા બેસી રહેવાને બદલે એક જાતનો ધંધો કરવાનું તેથી મળતું.
{{Poem2Open}}
આ સમશ્યાનો અર્થ રેંટિયો થાય છે, કેમકે તેને લાકડાનાં આઠ પાટીઆં હોય છે, તે પાટીઆંને દોરી વડે બાંધેલાં હોય છે. રાજા ચાકરીએ ગયા, ત્યારે રાણીએ એ મોર-રેંટીઓ ચલાવવા માંડયો. પહેલાં રાજાની રાણીઓથી માંડીને સર્વ સ્થિતિની બાઈડીઓ રેંટીઓ કાંતતી; તેમાં કોઈ નાનમ સમજતું નહિ. જેને કાંતતાં ન આવડે તેની નિંદા થતી હતી. ગરીબ લોકોને તે ગુજરાનનું સાધન હતું, ને ધનવાનને નવરા બેસી રહેવાને બદલે એક જાતનો ધંધો કરવાનું તેથી મળતું.
વળી એક બીજી સમશ્યા ચાલે છે :-  
વળી એક બીજી સમશ્યા ચાલે છે :-  
ભમે ભમે પણ ભમરો નહિ,  
{{Poem2Close}}{{Block center|<poem>ભમે ભમે પણ ભમરો નહિ,  
કોટે જનોઈ પણ બ્રાહ્મણ નહિ.  
કોટે જનોઈ પણ બ્રાહ્મણ નહિ. </poem>}}
{{Poem2Open}}
આનો અર્થ પણ રેંટિયો થાય છે, કેમકે તે ફર્યા કરે છે છતાં ભમરો નથી, તેમ કોટે જનોઈ (માળા) છતાં તે બ્રાહ્મણ પણ નથી.
આનો અર્થ પણ રેંટિયો થાય છે, કેમકે તે ફર્યા કરે છે છતાં ભમરો નથી, તેમ કોટે જનોઈ (માળા) છતાં તે બ્રાહ્મણ પણ નથી.
મીઆભાઈ ચાકરી કરવા પરદેશ જવા નીકળતા હોય, તો તેને બુ કહેશે, કે "મેરા બના ગામ ના જઈઓ, ગામ ના જઈઓ; મેં ચરખા પૂણી કાંત ખિલાઉગી.” પરદેશ જવાથી બંને જુદાં પડે તેના કરતાં રેંટીઓ કાંતીને ગુજરો કરે અને ભેગાં રહે તે વધારે સારૂં.
મીઆભાઈ ચાકરી કરવા પરદેશ જવા નીકળતા હોય, તો તેને બુ કહેશે, કે "મેરા બના ગામ ના જઈઓ, ગામ ના જઈઓ; મેં ચરખા પૂણી કાંત ખિલાઉગી.” પરદેશ જવાથી બંને જુદાં પડે તેના કરતાં રેંટીઓ કાંતીને ગુજરો કરે અને ભેગાં રહે તે વધારે સારૂં.
તાજીઆના દિવસમાં દુલા દુલા કરીને ફરનારા ગાય છે, કે "તમે કાંતો રે હો બીબીઆં.” બીબી ઉત્તર આપે છે, કે "મેં કયા કાંતુ, મેરે ચરખા નહિ, મેરે પૂણીઆં નહિ.” ત્યારે પેલો કહે, કે "આ ચરખા લો, આ પૂણીઆં લો, તમે કાંતો રે હો બીબીઆં.'
તાજીઆના દિવસમાં દુલા દુલા કરીને ફરનારા ગાય છે, કે "તમે કાંતો રે હો બીબીઆં.” બીબી ઉત્તર આપે છે, કે "મેં કયા કાંતુ, મેરે ચરખા નહિ, મેરે પૂણીઆં નહિ.” ત્યારે પેલો કહે, કે "આ ચરખા લો, આ પૂણીઆં લો, તમે કાંતો રે હો બીબીઆં.'
 
{{Poem2Close}}
                           
{{center|'''જમના માએ ચોરને નસાડયો<ref>[ટચુકડી બીજી સો વાતો. લેખક:- હરગોવિંદદાસ દ્વારકાદાસ કાંટાવાળા]</ref>'''}}
                          જમના માએ ચોરને નસાડયો
{{Poem2Open}}
          [ટચુકડી બીજી સો વાતો. લેખક:- હરગોવિંદદાસ દ્વારકાદાસ કાંટાવાળા]
 
એકવાર મારાં ભાભી વેગળાં બેઠેલાં હોવાથી ઘરના પાછલા ખંડમાં સુતાં હતાં. મારાં માતુશ્રી વચલા ખંડમાં ને અમે સૌ આગલા ખંડમાં હતાં. મધ્યરાત વીત્યા પછી વાડા તરફના પાછલા બારણાનું ચણિયારું ઉતારી એક ચોર અંદર પેઠો, અને મારા ભાભીને પગે કલ્લાં હતાં તે કાઢવા માટે બે હાથે પહોળા કરવા લાગ્યો; એવામાં મારાં ભાભી જાગી ગયાં, ને ચોર, ચોર, એવી બૂમો પાડવા લાગ્યાં. તેમની બૂમો સાંભળતાં જ મારાં માતુશ્રી ઊભાં થયાં, ને ઊભો રહે મારા રડયા તારો ઓસલો કૂટું, એમ કહેતાંકને તેમણે વચલું બારણું ઝટ લઈને ઉઘાડયું. એથી ચોર ગભરાયો ને પાછલે બારણેથી નીકળી નાઠો.
એકવાર મારાં ભાભી વેગળાં બેઠેલાં હોવાથી ઘરના પાછલા ખંડમાં સુતાં હતાં. મારાં માતુશ્રી વચલા ખંડમાં ને અમે સૌ આગલા ખંડમાં હતાં. મધ્યરાત વીત્યા પછી વાડા તરફના પાછલા બારણાનું ચણિયારું ઉતારી એક ચોર અંદર પેઠો, અને મારા ભાભીને પગે કલ્લાં હતાં તે કાઢવા માટે બે હાથે પહોળા કરવા લાગ્યો; એવામાં મારાં ભાભી જાગી ગયાં, ને ચોર, ચોર, એવી બૂમો પાડવા લાગ્યાં. તેમની બૂમો સાંભળતાં જ મારાં માતુશ્રી ઊભાં થયાં, ને ઊભો રહે મારા રડયા તારો ઓસલો કૂટું, એમ કહેતાંકને તેમણે વચલું બારણું ઝટ લઈને ઉઘાડયું. એથી ચોર ગભરાયો ને પાછલે બારણેથી નીકળી નાઠો.
જમનામા એટલેથી સંતોષ ન પામ્યાં. તે તો ચોરની પાછળ વાડામાં દોડયાં. ચોર વાડ કૂદાવીને ભાગી ગયો. તેમણે ઘરમાં પાછાં આવીને અમને સૌને જગાડયા. રાત અજવાળી હોવાથી મારા ભાઈ પગેરૂં જોતા તલાવ ભણી ચાલ્યા, પણ તલાવ નજીકથી પગલાં આગળ દેખાયાં નહિ, તેથી તે પાછા આવ્યા.
જમનામા એટલેથી સંતોષ ન પામ્યાં. તે તો ચોરની પાછળ વાડામાં દોડયાં. ચોર વાડ કૂદાવીને ભાગી ગયો. તેમણે ઘરમાં પાછાં આવીને અમને સૌને જગાડયા. રાત અજવાળી હોવાથી મારા ભાઈ પગેરૂં જોતા તલાવ ભણી ચાલ્યા, પણ તલાવ નજીકથી પગલાં આગળ દેખાયાં નહિ, તેથી તે પાછા આવ્યા.
મારા ભાઈએ કહ્યું, મા, ચોરની બૂમ પડી ત્યારે તેં અમને કેમ ઉઠાડયા નહિ? એકલી જોઈને તેણે કદી તને મારી હોત તો? તેમણે જવાબ આપ્યો, કે તમને ઉઠાડવા જતાં ચોર કલ્લાં લઈને નાસી જાત. મને કંઈ ચોરની બીક લાગી જ નહોતી !
મારા ભાઈએ કહ્યું, મા, ચોરની બૂમ પડી ત્યારે તેં અમને કેમ ઉઠાડયા નહિ? એકલી જોઈને તેણે કદી તને મારી હોત તો? તેમણે જવાબ આપ્યો, કે તમને ઉઠાડવા જતાં ચોર કલ્લાં લઈને નાસી જાત. મને કંઈ ચોરની બીક લાગી જ નહોતી !
બૈરાં બહુ કરીને સ્વભાવે બીકણ હોય છે. ચોરનું નામ સાંભળીને જે ડરી મરે, તે ચોરની પાછળ ધાવાની હિમ્મત કેમ કરી શકે? "હિમ્મતે મરદા, તો મદદે ખુદા" આવી ચઢે. બાળસદ્બોધ વાર્તાશતકમાંથી અહીં એક બીજો નમૂનો વાંચનાર પાસે મૂકું છું.
બૈરાં બહુ કરીને સ્વભાવે બીકણ હોય છે. ચોરનું નામ સાંભળીને જે ડરી મરે, તે ચોરની પાછળ ધાવાની હિમ્મત કેમ કરી શકે? "હિમ્મતે મરદા, તો મદદે ખુદા" આવી ચઢે. બાળસદ્બોધ વાર્તાશતકમાંથી અહીં એક બીજો નમૂનો વાંચનાર પાસે મૂકું છું.
 
{{Poem2Close}}
                                                  ખૂંટ  
{{center|'''ખૂંટ<ref>[બાળસદ્બોધ વાર્તાશતક. લેખક :- ખંડુભાઈ મકનજી ઉમરવાડિયા.]</ref>'''}}
                  [બાળસદ્બોધ વાર્તાશતક. લેખક :- ખંડુભાઈ મકનજી ઉમરવાડિયા.]
{{Poem2Open}}
 
 
અમુલખ નામનો એક પાટીદાર હતો. તે એક સુશોભિત બંગલામાં રહેતો હતો. બંગલાની આસપાસ બગીચો બનાવ્યો હતો; અને તેની અંદર તરેહ તરેહનાં ફળનાં ઝાડ રોપ્યાં હતાં. અમુલખ બહુ લુચ્ચો માણસ હતો. તેણે પોતાના પાડોશીનું બીડ પોતાના બંગલા પાસે આવેલું હતું, તેમાંની જમીન પોતાના બગીચામાં દબાવી લેવા સારૂં, જે ખૂંટ હતું તે રાત્રે ચોરીથી ઘણે છેટે સુધી ખસેડી નાંખ્યું. આ પછી કેટલાક દિવસ વિત્યા કેડે, અમુલખ એક ઝાડ પર નીસરણી ટેકવીને કમર પર તોડવા ચઢયો. દૈવ જોગે નીસરણી લપસી ગઈ, અને અમુલખ પીઠભેર જે ખૂંટ તેણે ખસેડયું હતું, તે પર પડયો; અને તેની ગરદન તૂટી ગઈ.
અમુલખ નામનો એક પાટીદાર હતો. તે એક સુશોભિત બંગલામાં રહેતો હતો. બંગલાની આસપાસ બગીચો બનાવ્યો હતો; અને તેની અંદર તરેહ તરેહનાં ફળનાં ઝાડ રોપ્યાં હતાં. અમુલખ બહુ લુચ્ચો માણસ હતો. તેણે પોતાના પાડોશીનું બીડ પોતાના બંગલા પાસે આવેલું હતું, તેમાંની જમીન પોતાના બગીચામાં દબાવી લેવા સારૂં, જે ખૂંટ હતું તે રાત્રે ચોરીથી ઘણે છેટે સુધી ખસેડી નાંખ્યું. આ પછી કેટલાક દિવસ વિત્યા કેડે, અમુલખ એક ઝાડ પર નીસરણી ટેકવીને કમર પર તોડવા ચઢયો. દૈવ જોગે નીસરણી લપસી ગઈ, અને અમુલખ પીઠભેર જે ખૂંટ તેણે ખસેડયું હતું, તે પર પડયો; અને તેની ગરદન તૂટી ગઈ.
જો તેણે એ ખૂંટ નહિ ખસેડયું હોત, તો તે ખાસાં નરમ ઘાસમાં પડત, અને તેથી તેને ઘણું જ થોડું વાગત. પણ ઈશ્વર અહિંઆનો અહિંઆં જ છે. પોતે નિશાનનો પથ્થર દગાથી ખેસડયો. તે જ પથ્થરથી પોતાની ગરદન તૂટી ને કેટલાક મહિના સુધી ખાટલો ભોગવી આખરે મરણ પામ્યો. કહેવત છે કે, "કરે તેવું પામે."
જો તેણે એ ખૂંટ નહિ ખસેડયું હોત, તો તે ખાસાં નરમ ઘાસમાં પડત, અને તેથી તેને ઘણું જ થોડું વાગત. પણ ઈશ્વર અહિંઆનો અહિંઆં જ છે. પોતે નિશાનનો પથ્થર દગાથી ખેસડયો. તે જ પથ્થરથી પોતાની ગરદન તૂટી ને કેટલાક મહિના સુધી ખાટલો ભોગવી આખરે મરણ પામ્યો. કહેવત છે કે, "કરે તેવું પામે."
આટલું લખ્યા પછી સાધારણ રીતે આ વાર્તાથી સાવધ રહેવા જેટલી કાળજી તો વાર્તા કહેનારમાં આવી જવી જોઈએ.
આટલું લખ્યા પછી સાધારણ રીતે આ વાર્તાથી સાવધ રહેવા જેટલી કાળજી તો વાર્તા કહેનારમાં આવી જવી જોઈએ.
હવે એકબે બીજી વાતો લખી નાખું. જેમ આપણે સ્વભાષામાં લખાયેલી વાર્તાઓને કહેવા યોગ્ય બનાવી લેવાની છે તેમ જ પરભાષાની વાર્તાઓને પણ કહેવા યોગ્ય કરવાની કળા કેળવવાની છે. વિવિધતા ખાતર અને વિપુલતા ખાતર પરભાષાની વાર્તાઓ આપણે આપણી ભાષામાં ઉતારવી જોઈએ. આપણી ભાષામાં અંગ્રેજી ભાષાની ઘણી વાર્તાઓનાં ભાષાંતરો થઈ ચૂક્યાં છે પણ તે ભાષાંતરો જુદી જ દૃષ્ટિથી થયેલાં છે. અંગ્રેજીમાં કહેવા યોગ્ય વાર્તાઓનો જે સમૂહ છે તે સમૂહમાંથી થોડી જ વાર્તાઓ હજી આપણી ભાષામાં ઊતરી છે, અને તે પણ આપણે જેવી રીતે જોઈએ છે તેવી રીતે તો નહિ જ. અંગ્રેજી ભાષામાંથી વાર્તાઓ ઉતારતી વખતે ખૂબ કાળજી રાખવાની છે. ભાષા ફેરવવાથી આપણા ખવાસને રુચે ને બંધ બેસે તેવી વાર્તા બની જતી નથી. મડમને ગુજરાતી સ્ત્રીનાં કપડાં પહેરાવવાથી તે થોડી જ ગરવી ગુજરાતણ બને છે ? ભાષાનાં વસ્ત્રોનો ફેરબદલો કરવાની સાથે જ તેના રૂપમાં, રંગમાં અને પ્રાણમાં પણ ફેરફાર કરવાની જરૂર છે. બીજી ભાષાની વાર્તાઓમાંથી આપણને વસ્તુની દિશા મળે છે. એ વસ્તુને આપણા ઢાળામાં કેવી રીતે ગોઠવવું કે જેથી તે આબાદ સ્વદેશી થઈ જાય. તેટલી કુશળતા આપણામાં હોવી જોઈએ. મૂળ વસ્તુ એક વિચારરૂપ કે આધારરૂપ રહે ત્યાં સુધી કાંઈ હરકત જેવું નથી. ટૂંકમાં કહીએ તો કીડામાંથી જેમ ભમરી બની જાય છે તેમ પરદેશી વસ્તુએ સ્વદેશી બની જવું જોઈએ. એક અંગ્રેજી વાર્તાનો ફેરફાર પ્રયત્નરૂપે અહીં મૂકું છું. મૂળ વાર્તા આ પ્રમાણે છે :-
હવે એકબે બીજી વાતો લખી નાખું. જેમ આપણે સ્વભાષામાં લખાયેલી વાર્તાઓને કહેવા યોગ્ય બનાવી લેવાની છે તેમ જ પરભાષાની વાર્તાઓને પણ કહેવા યોગ્ય કરવાની કળા કેળવવાની છે. વિવિધતા ખાતર અને વિપુલતા ખાતર પરભાષાની વાર્તાઓ આપણે આપણી ભાષામાં ઉતારવી જોઈએ. આપણી ભાષામાં અંગ્રેજી ભાષાની ઘણી વાર્તાઓનાં ભાષાંતરો થઈ ચૂક્યાં છે પણ તે ભાષાંતરો જુદી જ દૃષ્ટિથી થયેલાં છે. અંગ્રેજીમાં કહેવા યોગ્ય વાર્તાઓનો જે સમૂહ છે તે સમૂહમાંથી થોડી જ વાર્તાઓ હજી આપણી ભાષામાં ઊતરી છે, અને તે પણ આપણે જેવી રીતે જોઈએ છે તેવી રીતે તો નહિ જ. અંગ્રેજી ભાષામાંથી વાર્તાઓ ઉતારતી વખતે ખૂબ કાળજી રાખવાની છે. ભાષા ફેરવવાથી આપણા ખવાસને રુચે ને બંધ બેસે તેવી વાર્તા બની જતી નથી. મડમને ગુજરાતી સ્ત્રીનાં કપડાં પહેરાવવાથી તે થોડી જ ગરવી ગુજરાતણ બને છે ? ભાષાનાં વસ્ત્રોનો ફેરબદલો કરવાની સાથે જ તેના રૂપમાં, રંગમાં અને પ્રાણમાં પણ ફેરફાર કરવાની જરૂર છે. બીજી ભાષાની વાર્તાઓમાંથી આપણને વસ્તુની દિશા મળે છે. એ વસ્તુને આપણા ઢાળામાં કેવી રીતે ગોઠવવું કે જેથી તે આબાદ સ્વદેશી થઈ જાય. તેટલી કુશળતા આપણામાં હોવી જોઈએ. મૂળ વસ્તુ એક વિચારરૂપ કે આધારરૂપ રહે ત્યાં સુધી કાંઈ હરકત જેવું નથી. ટૂંકમાં કહીએ તો કીડામાંથી જેમ ભમરી બની જાય છે તેમ પરદેશી વસ્તુએ સ્વદેશી બની જવું જોઈએ. એક અંગ્રેજી વાર્તાનો ફેરફાર પ્રયત્નરૂપે અહીં મૂકું છું. મૂળ વાર્તા આ પ્રમાણે છે :-
                                  The Bird of Shadows and the Sun Bird
{{Poem2Close}}
                                          [My Days with the Fairies.]
{{center|'''The Bird of Shadows and the Sun Bird<ref>[My Days with the Fairies.]</ref>'''}}
 
{{Poem2Open}}
Little Agatha lived in the days when castles were as common in the land as cottages are now, and when there were plenty of magicians always ready to help people out of difficulties.
Little Agatha lived in the days when castles were as common in the land as cottages are now, and when there were plenty of magicians always ready to help people out of difficulties.
One of the castles was Agatha's home. I stood on a hill and was surrounded by a dark wood. Agatha was a lonely little girl; she had no sisters of brothers to play with. She used to stand at the narrow window in the castle-tower and look out into the wood, and long to run about with other little girls. If you had seen her you would have thought her a very funny figure in her long gown reaching nearly to the ground, and a close cap over her curls.
One of the castles was Agatha's home. I stood on a hill and was surrounded by a dark wood. Agatha was a lonely little girl; she had no sisters of brothers to play with. She used to stand at the narrow window in the castle-tower and look out into the wood, and long to run about with other little girls. If you had seen her you would have thought her a very funny figure in her long gown reaching nearly to the ground, and a close cap over her curls.
Line 374: Line 378:
But out of the leave there flew a happy bird. It flew far, far up into the sky, singing with a beautiful voice. It flew higher up into the sky than any nightingale ever flew.
But out of the leave there flew a happy bird. It flew far, far up into the sky, singing with a beautiful voice. It flew higher up into the sky than any nightingale ever flew.
For the Wise Man had done more than he had promised. The bird's beautiful voice was not the voice of the nightingale, the Bird of Shadows, but the voice of the lark, the Sun Bird, who is never sad.
For the Wise Man had done more than he had promised. The bird's beautiful voice was not the voice of the nightingale, the Bird of Shadows, but the voice of the lark, the Sun Bird, who is never sad.
ઉક્ત મૂળ વાર્તા ઉપરથી ગુજરાતીમાં બનાવેલી વાર્તા આ પ્રમાણે છે :-
'''ઉક્ત મૂળ વાર્તા ઉપરથી ગુજરાતીમાં બનાવેલી વાર્તા આ પ્રમાણે છે :-'''
                                      બુલબુલ અને કમળા
{{Poem2Close}}
 
{{center|'''બુલબુલ અને કમળા'''}}
{{Poem2Open}}
એક મોટું એવું જંગલ હતું. એમાં એક ઊંચો ઊંચો કિલ્લો હતો. કિલ્લામાં એક સુંદર મહેલ હતો. મહેલમાં એક છોકરી રહે. એનું નામ હતું કમળા. કમળ જેવી જ એની રૂપાળી આંખો. કમળાને ગાવાનું મન ઘણું થાય પણ ગાતાં ના આવડે. આકાશમાં ઊડવાનું તો એને બહુ જ ગમે, પણ પાંખો વિના એ શી રીતે ઊડે ?
એક મોટું એવું જંગલ હતું. એમાં એક ઊંચો ઊંચો કિલ્લો હતો. કિલ્લામાં એક સુંદર મહેલ હતો. મહેલમાં એક છોકરી રહે. એનું નામ હતું કમળા. કમળ જેવી જ એની રૂપાળી આંખો. કમળાને ગાવાનું મન ઘણું થાય પણ ગાતાં ના આવડે. આકાશમાં ઊડવાનું તો એને બહુ જ ગમે, પણ પાંખો વિના એ શી રીતે ઊડે ?
રોજ સાંજે કમળા એ કિલ્લાની બારીએ બેસે ને બુલબુલની રાહ જુએ. ચાંદો ઊગે એટલે બુલબુલ આવે. કિલ્લાને કાંગરે બેસે ને ચાંદનીનું ગીત ગાય.
રોજ સાંજે કમળા એ કિલ્લાની બારીએ બેસે ને બુલબુલની રાહ જુએ. ચાંદો ઊગે એટલે બુલબુલ આવે. કિલ્લાને કાંગરે બેસે ને ચાંદનીનું ગીત ગાય.
Line 422: Line 427:
વળી પંજાબી, મરાઠી, બંગાળીને એવી સ્વદેશી ભાષાઓમાં રહેલી વાર્તાઓને ગુજરાતી ભાષામાં ઉતારવાનું કામ પણ કરવાનું છે.
વળી પંજાબી, મરાઠી, બંગાળીને એવી સ્વદેશી ભાષાઓમાં રહેલી વાર્તાઓને ગુજરાતી ભાષામાં ઉતારવાનું કામ પણ કરવાનું છે.
"પંજાબી વાતો" નામના વાર્તાના અંગ્રેજી સંગ્રહમાં એક વાર્તા નીચે પ્રમાણે છે. :-
"પંજાબી વાતો" નામના વાર્તાના અંગ્રેજી સંગ્રહમાં એક વાર્તા નીચે પ્રમાણે છે. :-
 
{{Poem2Close}}
                      The Death and Burial of Poor Hen-sparrow
{{center|'''The Death and Burial of Poor Hen-sparrow<ref>[Tales of the Punjab by. F.A. Steel. Fine feathers make fine birds, we all know]</ref>'''}}
      [Tales of the Punjab by. F.A. Steel. Fine feathers make fine birds, we all know]
{{Poem2Open}}
 
 
Once upon a time there lived a cocksparrow and his wife, who were both growing old. But despite his years the cock-sparrow was a gay, festive old bird, who plumed himself upon his appearance, and was quite a ladies' man. So he cast his eyes on a lively young hen, and determined to marry her, for he was tired of his sober old wife. The wedding was a mighty grand affair and everybody was as jolly and merry as could be, except of course the poor old wife, who crept Away from all the noise and fun to sit disconsolately on a quiet branch just under a crow's nest, where she could be as melancholy as she liked without anybody poking fun at her.
Once upon a time there lived a cocksparrow and his wife, who were both growing old. But despite his years the cock-sparrow was a gay, festive old bird, who plumed himself upon his appearance, and was quite a ladies' man. So he cast his eyes on a lively young hen, and determined to marry her, for he was tired of his sober old wife. The wedding was a mighty grand affair and everybody was as jolly and merry as could be, except of course the poor old wife, who crept Away from all the noise and fun to sit disconsolately on a quiet branch just under a crow's nest, where she could be as melancholy as she liked without anybody poking fun at her.
Now while she sat there it began to rain, and after a while the drops, soaking through the crow's nest, came drip-dripping on to her feathers; she, however, was far too miserable to care, and sat there all huddled up and poppy till the shower was over. Now it so happened that the crow had used some scraps of dyed cloth in lining its nest, and as these became wet the colors ran, and dripping down on to the poor old hen-sparrow beneath, dyed her feathers until she was as gay as a peacock.
Now while she sat there it began to rain, and after a while the drops, soaking through the crow's nest, came drip-dripping on to her feathers; she, however, was far too miserable to care, and sat there all huddled up and poppy till the shower was over. Now it so happened that the crow had used some scraps of dyed cloth in lining its nest, and as these became wet the colors ran, and dripping down on to the poor old hen-sparrow beneath, dyed her feathers until she was as gay as a peacock.
Line 434: Line 437:
"What has happened?" quote he.
"What has happened?" quote he.
But the poor bedraggled thing could only gasp out feebly. :-
But the poor bedraggled thing could only gasp out feebly. :-
"The old wife was dyed –  
{{Poem2Close}}
{{Block center|<poem>"The old wife was dyed –  
The nasty old cat !  
The nasty old cat !  
And I, the gay bride,
And I, the gay bride,
  Fell into the vat !"
  Fell into the vat !"</poem>}}
{{Poem2Open}}
Whereupon the cock-sparrow took her up tenderly in his bill and flew away home with his precious burden. Now, just as he was crossing
Whereupon the cock-sparrow took her up tenderly in his bill and flew away home with his precious burden. Now, just as he was crossing
the big river in front of his house, the old hen-sparrow, in her gay dress, looked out of the window, and when she saw her old husband bringing home his young bride in such a sorry plight she burst out laughing shrilly, and called aloud. "That is right! Right! Remember what the song says -
the big river in front of his house, the old hen-sparrow, in her gay dress, looked out of the window, and when she saw her old husband bringing home his young bride in such a sorry plight she burst out laughing shrilly, and called aloud. "That is right! Right! Remember what the song says -


"Old Wives must scramble
{{Poem2Close}}
through water and mud,
{{Block center|<poem>"Old Wives must scramble
But young wives are carried
{{gap}}through water and mud,
day-shod o'er the flood."
But young wives are carried
{{gap}}day-shod o'er the flood."</poem>}}
{{Poem2Open}}
 
This allusion so enraged her husband that he could not contain himself, but cried out, "Hold your tongue, you shameless old cat !" Of course when he opened his mouth to speak, the poor draggled bride fell out and going plump into the river, was drowned. Whereupon the cock-sparrow was so distracted with grief that he picked off all his feathers until he was a bare as a ploughed field. Then going to a pipal tree, he sat all naked and forlom on the branches, sobbing and sighing.
This allusion so enraged her husband that he could not contain himself, but cried out, "Hold your tongue, you shameless old cat !" Of course when he opened his mouth to speak, the poor draggled bride fell out and going plump into the river, was drowned. Whereupon the cock-sparrow was so distracted with grief that he picked off all his feathers until he was a bare as a ploughed field. Then going to a pipal tree, he sat all naked and forlom on the branches, sobbing and sighing.
"What has happened?" cried the pipal tree, aghast at the sight.
"What has happened?" cried the pipal tree, aghast at the sight.
"Don't ask me !" wailed the cock-sparrow; "it isn't manners to ask questions when a body is in deep mourning."
"Don't ask me !" wailed the cock-sparrow; "it isn't manners to ask questions when a body is in deep mourning."
But the pipal would not be satisfied without an answer, so at last poor bereaved cock-sparrow replied: -
But the pipal would not be satisfied without an answer, so at last poor bereaved cock-sparrow replied: -
"The ugly hen painted.
{{Poem2Close}}
{{Block center|<poem>"The ugly hen painted.
  By jealousy tainted.  
  By jealousy tainted.  
The pretty hen died.
The pretty hen died.
  Lamenting his bride,  
  Lamenting his bride,  
The cock, bald and bare,  
The cock, bald and bare,  
Sobs loud in despair !"
Sobs loud in despair !"</poem>}}
{{Poem2Open}}
On hearing this sad tale, the pipal became overwhelmed with grief, and declaring it must mourn also, shed all its leaves on the spot.  
On hearing this sad tale, the pipal became overwhelmed with grief, and declaring it must mourn also, shed all its leaves on the spot.  
By and by a buffalo, coming in the heat of the day to rest in the shade of the pipal tree, was astonished to find nothing but bare twigs.
By and by a buffalo, coming in the heat of the day to rest in the shade of the pipal tree, was astonished to find nothing but bare twigs.
Line 461: Line 471:


But the buffalo insisted on having an answer, so at last, with many sobs and sighs, the pipal replied :-
But the buffalo insisted on having an answer, so at last, with many sobs and sighs, the pipal replied :-
"The ugly hen painted.  
{{Poem2Close}}
{{Block center|<poem>"The ugly hen painted.  
By jealousy tainted.
By jealousy tainted.
  The pretty hen died.  
  The pretty hen died.  
Line 468: Line 479:
  Sobs loud in despair;  
  Sobs loud in despair;  
The pipal tree grieves  
The pipal tree grieves  
By shedding its leaves !"
By shedding its leaves !"</poem>}}
{{Poem2Open}}
"Oh dear me!" cried the buffalo, "How
"Oh dear me!" cried the buffalo, "How
very sad! I really must mourn too! "So she immediately cast her horns, and began to weep and wail. After a while, becoming thirsty, she went to drink at the riverside.
very sad! I really must mourn too! "So she immediately cast her horns, and began to weep and wail. After a while, becoming thirsty, she went to drink at the riverside.
Line 474: Line 486:
"How rude you are!" wept the buffalo. "Can't you see I am in deep mourning? And it isn't polite to ask questions."
"How rude you are!" wept the buffalo. "Can't you see I am in deep mourning? And it isn't polite to ask questions."
But the river persisted, until the buffalo, with many groans, replied :-
But the river persisted, until the buffalo, with many groans, replied :-
"The ugly hen painted.
{{Poem2Close}}
{{Block center|<poem>"The ugly hen painted.
  By jealousy tainted.  
  By jealousy tainted.  
The pretty hen died.  
The pretty hen died.  
Line 483: Line 496:
  By shedding its leaves;  
  By shedding its leaves;  
The buffalo mourns
The buffalo mourns
By casting her Horns !"</poem>}}
{{Poem2Open}}


By casting her Horns !"
"Dreadful!" cried the river, and wept so fast that its water became quite salt.
"Dreadful!" cried the river, and wept so fast that its water became quite salt.
By and by a cuckoo, coming to bathe in the stream, called out, "Why, river ! What has happened? You are as salt as tears?"
By and by a cuckoo, coming to bathe in the stream, called out, "Why, river ! What has happened? You are as salt as tears?"
"Don't ask Me!" mourned the stream, "it is too dreadful for words !"
"Don't ask Me!" mourned the stream, "it is too dreadful for words !"
Nevertheless, when the cuckoo would take no denial, the river replied :-
Nevertheless, when the cuckoo would take no denial, the river replied :-
"The ugly hen painted.
{{Poem2Close}}
By jealousy tainted.  
{{Block center|<poem>"The ugly hen painted.
By jealousy tainted.  
The pretty hen died.  
The pretty hen died.  
Lamenting his bride,  
Lamenting his bride,  
The cock, bald and bare,
The cock, bald and bare,
Sobs loud in despair;  
Sobs loud in despair;  
The pipal tree grieves  
The pipal tree grieves  
By shedding its leaves;  
By shedding its leaves;  
The buffalo mourns
The buffalo mourns
By casting her Horns  
By casting her Horns  
The stream weeping fast,
The stream weeping fast,
Grows briny at last!"
Grows briny at last!"</poem>}}
{{Poem2Open}}
"Oh dear! Oh dear me!" cried the cuckoo, "how very very sad! I must mourn too!" So it plucked out an eye, and going to a corn- merchant's shop, sat on the doorstep and wept.
"Oh dear! Oh dear me!" cried the cuckoo, "how very very sad! I must mourn too!" So it plucked out an eye, and going to a corn- merchant's shop, sat on the doorstep and wept.
"Why, little cuckoo! What's the matter?" cried Bhagtu the shopkeeper. "You are gener- ally the prettiest of birds, and today you are as dull as ditch-water!"
"Why, little cuckoo! What's the matter?" cried Bhagtu the shopkeeper. "You are gener- ally the prettiest of birds, and today you are as dull as ditch-water!"
"Don't ask me!" snivelled the cuckoo. "It is such terrible grief! Such dreadfull sorrow! Such-such horrible pain!"
"Don't ask me!" snivelled the cuckoo. "It is such terrible grief! Such dreadfull sorrow! Such-such horrible pain!"
However, when Bhagtu persisted, the cuckoo wiping its one eye on its wing replied :-
However, when Bhagtu persisted, the cuckoo wiping its one eye on its wing replied :-
"The ugly hen painted.
{{Poem2Close}}
{{Block center|<poem>"The ugly hen painted.
  By jealousy tainted.  
  By jealousy tainted.  
The pretty hen died.
The pretty hen died.
Line 518: Line 535:
Grows briny at last;
Grows briny at last;
  The cuckoo with sighs  
  The cuckoo with sighs  
Blinds one of its eyes !"
Blinds one of its eyes !"</poem>}}
{{Poem2Open}}
"Bless my heart!" cries Bhagtu, "But that is simply the most heart-rendering tale I ever heard in my life ! I must really mourn likewise !" Whereupon he wept, and wailed, and beat his breast until he went completely out of his mind; and when the Queen's maidservant came to buy of him, he gave her pepper instead of turmeric, onion instead of garlic and wheat insetted of pulse.
"Bless my heart!" cries Bhagtu, "But that is simply the most heart-rendering tale I ever heard in my life ! I must really mourn likewise !" Whereupon he wept, and wailed, and beat his breast until he went completely out of his mind; and when the Queen's maidservant came to buy of him, he gave her pepper instead of turmeric, onion instead of garlic and wheat insetted of pulse.
"Dear me, friend Bhagtu!" quote the maid- servant, "your wits are wool-gathering! What's the matter?"
"Dear me, friend Bhagtu!" quote the maid- servant, "your wits are wool-gathering! What's the matter?"
"don't please don't!" cried Bhagtu, "I wish you wouldn't ask me, for I am trying to forget all about it. It is too dreadful-too, too terrible!"
"don't please don't!" cried Bhagtu, "I wish you wouldn't ask me, for I am trying to forget all about it. It is too dreadful-too, too terrible!"
At last, however, yielding to the maid's entreaties, he replied, with many sobs and tears :-
At last, however, yielding to the maid's entreaties, he replied, with many sobs and tears :-
"The ugly hen painted.  
{{Poem2Close}}
{{Block center|<poem>"The ugly hen painted.  
By jealousy tainted.  
By jealousy tainted.  
The pretty hen died.  
The pretty hen died.  
Line 538: Line 557:
  Blinds one of its eyes  
  Blinds one of its eyes  
Bhagtu's grief so intense is,  
Bhagtu's grief so intense is,  
He loses his senses!"
He loses his senses!"</poem>}}
{{Poem2Open}}
"How very sad!" exclaimed the maid- servant. "I don't wonder at your distress; but it is always so in this miserable world! -every- thing goes wrong!"
"How very sad!" exclaimed the maid- servant. "I don't wonder at your distress; but it is always so in this miserable world! -every- thing goes wrong!"
Whereupon she fell to railing at everybody and everything in the world, until the Queen said to her, "What is the matter, my child? What distresses you?"
Whereupon she fell to railing at everybody and everything in the world, until the Queen said to her, "What is the matter, my child? What distresses you?"
"Oh!" replied the maid-servant. "The old story! Every one is miserable, and I most of all! Such dreadful news! :-
"Oh!" replied the maid-servant. "The old story! Every one is miserable, and I most of all! Such dreadful news! :-
"The ugly hen painted.  
{{Poem2Close}}
{{Block center|<poem>"The ugly hen painted.  
By jealousy tainted.
By jealousy tainted.
  The pretty hen died.
  The pretty hen died.
Line 559: Line 580:
  He loses his senses;  
  He loses his senses;  
The maid-servant wailing  
The maid-servant wailing  
Has taken to railing!"
Has taken to railing!"</poem>}}
{{Poem2Open}}
"Too true!" wept the Queen, "too true! The world is a vale of tears! There is nothing for it but to try and forget!" Where upon she sat to work dancing away as hard as she could. By and by in came the Prince, who, seeing her twirling about, said, "Why, mother! What is the matter?"
"Too true!" wept the Queen, "too true! The world is a vale of tears! There is nothing for it but to try and forget!" Where upon she sat to work dancing away as hard as she could. By and by in came the Prince, who, seeing her twirling about, said, "Why, mother! What is the matter?"
The Queen, without stopping, gasped out-
The Queen, without stopping, gasped out-
"The ugly hen painted.  
{{Poem2Close}}
{{Block center|<poem>"The ugly hen painted.  
By jealousy tainted.  
By jealousy tainted.  
The pretty hen died.  
The pretty hen died.  
Line 581: Line 604:
Has taken to railing;  
Has taken to railing;  
The Queen, joy enhancing,
The Queen, joy enhancing,
  Takes refuge in dancing!"
  Takes refuge in dancing!"</poem>}}
{{Poem2Open}}
"If that is your mourning, I'll mourn too!" cried the Prince, and seizing his tambourine, he began to thump on it with a will. Hearing the noise, King came in, and asked what was the matter.
"If that is your mourning, I'll mourn too!" cried the Prince, and seizing his tambourine, he began to thump on it with a will. Hearing the noise, King came in, and asked what was the matter.
"This is the matter!" cried Prince, drum- ming away with all his might:-
"This is the matter!" cried Prince, drum- ming away with all his might:-
"The ugly hen painted.  
{{Poem2Close}}
{{Block center|<poem>"The ugly hen painted.  
By jealousy tainted.
By jealousy tainted.
  The pretty hen died.
  The pretty hen died.
Line 605: Line 630:
  Takes refuge in dancing;  
  Takes refuge in dancing;  
To aid the mirth coming  
To aid the mirth coming  
The Prince begins drumming !"  
The Prince begins drumming !"</poem>}}
{{Poem2Open}}
"Capital! Capital!" cried the King. "That's the way to do it!" So, seizing his zither, he tostrum away like one possessed. And as they danced, the King, the Queen, the Prince and the maid-servant sang :-
"Capital! Capital!" cried the King. "That's the way to do it!" So, seizing his zither, he tostrum away like one possessed. And as they danced, the King, the Queen, the Prince and the maid-servant sang :-
"The ugly hen painted.
{{Poem2Close}}
{{Block center|<poem>"The ugly hen painted.
  By jealousy tainted.  
  By jealousy tainted.  
The pretty hen died.
The pretty hen died.
Line 614: Line 641:
  Sobs loud in despair;  
  Sobs loud in despair;  
The pipal tree grieves
The pipal tree grieves
By shedding its leaves;
By shedding its leaves;
The buffalo mourns  
The buffalo mourns  
By casting her Horns  
By casting her Horns  
The stream weeping fast,  
The stream weeping fast,  
Line 628: Line 655:
To aid the mirth coming The Prince begins drumming;
To aid the mirth coming The Prince begins drumming;
To join in it with her  
To join in it with her  
The King strums the zither!"
The King strums the zither!"</poem>}}
{{Poem2Open}}
So they danced and sang till they were tired, and that was how every one mourned poor cock- sparrow's pretty bride.
So they danced and sang till they were tired, and that was how every one mourned poor cock- sparrow's pretty bride.
આ ઉપરથી ગુજરાતીમાં ઉતારેલી વાર્તા અહીં આપું છું.
આ ઉપરથી ગુજરાતીમાં ઉતારેલી વાર્તા અહીં આપું છું.
 
{{Poem2Close}}
                                                                          કૂકડીની વાર્તા  
{{center|કૂકડીની વાર્તા}}
 
{{Poem2Open}}
એક ઘરડો કૂકડો એકવાર એક જુવાન કૂકડીને પરણ્યો. આથી ઘરડી કૂકડી ખૂબ ખિજાઈ અને એક લીમડાના ઝાડની ડાળ પર રિસાઈને બેઠી. એટલામાં વરસાદ આવ્યો. કૂકડી બેઠી હતી તે ડાળની ઉપર એક કાગડાનો માળો હતો; તેમાં રંગબેરંગી ચીંથરાં હતાં. વરસાદ આવ્યો એટલે ચીંથરાંના રંગવાળુ પાણી કૂકડી ઉપર પડયું; એથી એનાં પીંછાં સુંદર રંગેલાં થયાં.
એક ઘરડો કૂકડો એકવાર એક જુવાન કૂકડીને પરણ્યો. આથી ઘરડી કૂકડી ખૂબ ખિજાઈ અને એક લીમડાના ઝાડની ડાળ પર રિસાઈને બેઠી. એટલામાં વરસાદ આવ્યો. કૂકડી બેઠી હતી તે ડાળની ઉપર એક કાગડાનો માળો હતો; તેમાં રંગબેરંગી ચીંથરાં હતાં. વરસાદ આવ્યો એટલે ચીંથરાંના રંગવાળુ પાણી કૂકડી ઉપર પડયું; એથી એનાં પીંછાં સુંદર રંગેલાં થયાં.
ઘરડી કૂકડી પછી જુવાન જેવી દેખાવા લાગી, એટલે તે હરખાતી હરખાતી નવી પરણેલી કૂકડી પાસે આવી. નવી પરણેલી કૂકડી ઘરડીને કહે : "બેન ! તમે આવાં સુંદર પીંછાં શી રીતે કર્યા?”
ઘરડી કૂકડી પછી જુવાન જેવી દેખાવા લાગી, એટલે તે હરખાતી હરખાતી નવી પરણેલી કૂકડી પાસે આવી. નવી પરણેલી કૂકડી ઘરડીને કહે : "બેન ! તમે આવાં સુંદર પીંછાં શી રીતે કર્યા?”
Line 641: Line 669:
પીંપળો કહે : "કૂકડાભાઈ, કૂકડાભાઈ ! આજે નિમાણા થઈને કેમ બેઠા છો?"
પીંપળો કહે : "કૂકડાભાઈ, કૂકડાભાઈ ! આજે નિમાણા થઈને કેમ બેઠા છો?"
કૂકડો કહે :
કૂકડો કહે :
"કૂકડી પડી રંગમાં,
{{Poem2Close}}
કૂકડો શોકઢંગમાં.”
{{Block center|'''<poem>""કૂકડી પડી રંગમાં,
કૂકડો શોકઢંગમાં.”</poem>'''}}
{{Poem2Open}}
પીંપળો કહે: "અરે ! એ તો બહુ દુઃખની વાત. એ દુઃખથી હું મારાં પાંદડાં ખેરી નાખું છું." એમ કહી પીંપળે પોતાનાં પાન ખેરી નાખ્યાં.
પીંપળો કહે: "અરે ! એ તો બહુ દુઃખની વાત. એ દુઃખથી હું મારાં પાંદડાં ખેરી નાખું છું." એમ કહી પીંપળે પોતાનાં પાન ખેરી નાખ્યાં.


Line 649: Line 679:
ભેંશ કહે : "ભાઈ કહો તો ખરા; છે શું?"
ભેંશ કહે : "ભાઈ કહો તો ખરા; છે શું?"
પીંપળો કહે :
પીંપળો કહે :
"કૂકડી પડી રંગમાં,  
{{Poem2Close}}
{{Block center|'''<poem>""કૂકડી પડી રંગમાં,  
કૂકડો શોકઢંગમાં  
કૂકડો શોકઢંગમાં  
અને પીંપળપાન ખર્યાં.”
અને પીંપળપાન ખર્યાં.”</poem>'''}}
{{Poem2Open}}
ભેંશ કહે : "અરે ! આ તો બહુ દિલગીર થવા જેવું! હું પણ મારાં શીંગડાં પાડી નાખીશ.” એમ કહી ભેંશે પોતાનાં શીંગડાં પાડી નાખ્યાં.
ભેંશ કહે : "અરે ! આ તો બહુ દિલગીર થવા જેવું! હું પણ મારાં શીંગડાં પાડી નાખીશ.” એમ કહી ભેંશે પોતાનાં શીંગડાં પાડી નાખ્યાં.
પછી ભેંશ નદીએ પાણી પીવા ગઈ.
પછી ભેંશ નદીએ પાણી પીવા ગઈ.
Line 658: Line 690:
નદી કહે : "કહે તો બેન, એવું તે શું છે?"
નદી કહે : "કહે તો બેન, એવું તે શું છે?"
ભેંશ કહે :
ભેંશ કહે :
"કૂકડી પડી રંગમાં,
{{Poem2Close}}
{{Block center|'''<poem>"કૂકડી પડી રંગમાં,
  કૂકડો શોકઢંગમાં,  
  કૂકડો શોકઢંગમાં,  
પીંપળપાન ખર્યા  
પીંપળપાન ખર્યા  
અને ભેંશશીંગ પડયાં.”
અને ભેંશશીંગ પડયાં.”</poem>'''}}
{{Poem2Open}}
નદી કહે : "અરે! આથી મને બહુ શોક થાય છે. હું યે હવે સુકાઈ જઈશ.” એમ કહી નદી સુકાઈ ગઈ.
નદી કહે : "અરે! આથી મને બહુ શોક થાય છે. હું યે હવે સુકાઈ જઈશ.” એમ કહી નદી સુકાઈ ગઈ.
ત્યાં એક કોયલ નદીએ પાણી પીવા આવી.
ત્યાં એક કોયલ નદીએ પાણી પીવા આવી.
Line 668: Line 702:
કોયલ કહે : કહો તો ખરાં બેન! શું દુઃખ આવી પડયું છે?
કોયલ કહે : કહો તો ખરાં બેન! શું દુઃખ આવી પડયું છે?
નદી કહે :
નદી કહે :
"કૂકડી પડી રંગમાં,  
{{Poem2Close}}
{{Block center|'''<poem>"કૂકડી પડી રંગમાં,  
કૂકડો શોકઢંગમાં,  
કૂકડો શોકઢંગમાં,  
પીંપળપાન ખર્યાં
પીંપળપાન ખર્યાં
  ભેંશશીંગ પડયાં  
  ભેંશશીંગ પડયાં  
અને નદી નપાણી,”
અને નદી નપાણી,”</poem>'''}}
{{Poem2Open}}
કોયલ કહે : "ત્યારે હવે તો મારે ય શોક કરવો જોઈએ. મને તો એવું લાગી આવે છે કે હું હવે રોઈ રોઈને આંખ જ ફોડું.” આમ કહીને કોયલ એવી તો રોવા માંડી કે એની એક આંખ જ ફૂટી ગઈ.
કોયલ કહે : "ત્યારે હવે તો મારે ય શોક કરવો જોઈએ. મને તો એવું લાગી આવે છે કે હું હવે રોઈ રોઈને આંખ જ ફોડું.” આમ કહીને કોયલ એવી તો રોવા માંડી કે એની એક આંખ જ ફૂટી ગઈ.
કાણી કોયલ ત્યાંથી ઊડતી ઊડતી એક વાણિયાની દુકાને આવીને બેઠી.
કાણી કોયલ ત્યાંથી ઊડતી ઊડતી એક વાણિયાની દુકાને આવીને બેઠી.
Line 678: Line 714:
વાણિયો કહે : "કહે તો ખરી, એવું તે બધું શું છે?"
વાણિયો કહે : "કહે તો ખરી, એવું તે બધું શું છે?"
કોયલ કહે :
કોયલ કહે :
"કૂકડી પડી રંગમાં,  
{{Poem2Close}}
{{Block center|'''<poem>"કૂકડી પડી રંગમાં,  
કૂકડો શોકઢંગમાં,  
કૂકડો શોકઢંગમાં,  
પીંપળપાન ખર્યા  
પીંપળપાન ખર્યા  
ભેંશશીંગ પડયાં  
ભેંશશીંગ પડયાં  
નદી નપાણી  
નદી નપાણી  
અને કોયલ કાણી.”
અને કોયલ કાણી.”</poem>'''}}
{{Poem2Open}}
 
વાણિયો એટલો બધો દિલગીર થઈ ગયો કે શોકમાં ને શોકમાં ગાંડો થઈ ગયો.
વાણિયો એટલો બધો દિલગીર થઈ ગયો કે શોકમાં ને શોકમાં ગાંડો થઈ ગયો.
ત્યાં એક રાજાની રાણીનો ગોલીનો વર ગોલો, વાણિયાની દુકાને કાંઈ ચીજ લેવા આવ્યો. વાણિયો ગાંડા જેવો બેઠો હતો તે જોઈ તેણે તેને પૂછયું : "વાણિયાભાઈ ! ગાંડા જેવા કેમ દેખાઓ છો? શરીર તો સારું છે ને?"
ત્યાં એક રાજાની રાણીનો ગોલીનો વર ગોલો, વાણિયાની દુકાને કાંઈ ચીજ લેવા આવ્યો. વાણિયો ગાંડા જેવો બેઠો હતો તે જોઈ તેણે તેને પૂછયું : "વાણિયાભાઈ ! ગાંડા જેવા કેમ દેખાઓ છો? શરીર તો સારું છે ને?"
વાણિયો કહે : "અરે ભાઈ! મોટું દુઃખ આવી પડયું છે!” ગોલો કહે : "એવું તે શું દુઃખ છે? કહો તો ખરા?"
વાણિયો કહે : "અરે ભાઈ! મોટું દુઃખ આવી પડયું છે!” ગોલો કહે : "એવું તે શું દુઃખ છે? કહો તો ખરા?"
વાણિયો કહે :
વાણિયો કહે :
"કૂકડી પડી રંગમાં,  
{{Poem2Close}}
{{Block center|'''<poem>"કૂકડી પડી રંગમાં,  
કૂકડો શોકઢંગમાં,  
કૂકડો શોકઢંગમાં,  
પીંપળપાન ખર્યા
પીંપળપાન ખર્યા
Line 694: Line 734:
નદી નપાણી  
નદી નપાણી  
કોયલ કાણી  
કોયલ કાણી  
અને વાણિયો દીવાનો.”
અને વાણિયો દીવાનો.”</poem>'''}}
{{Poem2Open}}
ગોલો તો એટલો બધો મૂંઝાયો કે ઘેર જઈને લમણે હાથ દઈને બેઠો. ત્યાં ગોલી આવી.
ગોલો તો એટલો બધો મૂંઝાયો કે ઘેર જઈને લમણે હાથ દઈને બેઠો. ત્યાં ગોલી આવી.
ગોલી કહે: "ગોલારાણા! આમ મૂંઝવણમાં કેમ બેઠા છો?"
ગોલી કહે: "ગોલારાણા! આમ મૂંઝવણમાં કેમ બેઠા છો?"
ગોલો કહે : "કીધાની વાત નથી; જુલમ થઈ ગયો છે!” ગોલી કહે : "કહો તો ખરા! કાંઈ કીધા વિના ખબર શી પડે?"
ગોલો કહે : "કીધાની વાત નથી; જુલમ થઈ ગયો છે!” ગોલી કહે : "કહો તો ખરા! કાંઈ કીધા વિના ખબર શી પડે?"
ગોલો કહે :
ગોલો કહે :
"કૂકડી પડી રંગમાં,
{{Poem2Close}}
{{Block center|'''<poem>"કૂકડી પડી રંગમાં,
  કૂકડો શોકઢંગમાં,  
  કૂકડો શોકઢંગમાં,  
પીંપળપાન ખર્યા
પીંપળપાન ખર્યા
Line 706: Line 748:
  કોયલ કાણી  
  કોયલ કાણી  
વાણિયો દીવાનો  
વાણિયો દીવાનો  
અને ગોલો મૂંઝાણો.”
અને ગોલો મૂંઝાણો.”</poem>'''}}
{{Poem2Open}}
ગોલી તો ગોલાની દશા જોઈ રોતી રોતી રાણી પાસે ગઈ. રાણી ગોલીને જોઈને કહે: "ગોલી! તું રોતી રોતી કેમ આવી? ઘરમાં શું થયું?"
ગોલી તો ગોલાની દશા જોઈ રોતી રોતી રાણી પાસે ગઈ. રાણી ગોલીને જોઈને કહે: "ગોલી! તું રોતી રોતી કેમ આવી? ઘરમાં શું થયું?"
ગોલી કહે : "અરે બા! કીધાની વાત નથી; ભૂંડું થયું છે!” રાણી કહે : "શું છે? કહે તો ખરી ઝટ, કંઈ ઉપાય તો થાય?"
ગોલી કહે : "અરે બા! કીધાની વાત નથી; ભૂંડું થયું છે!” રાણી કહે : "શું છે? કહે તો ખરી ઝટ, કંઈ ઉપાય તો થાય?"
ગોલી કહે :
ગોલી કહે :
"કૂકડી પડી રંગમાં,
{{Poem2Close}}
{{Block center|'''<poem>"કૂકડી પડી રંગમાં,
કૂકડો શોકઢંગમાં,
કૂકડો શોકઢંગમાં,
પીંપળપાન ખર્યાં
પીંપળપાન ખર્યાં
Line 718: Line 762:
વાણિયો દીવાનો
વાણિયો દીવાનો
ગોલો મૂંઝાણો,
ગોલો મૂંઝાણો,
અને ગોલી રોતી.”
અને ગોલી રોતી.”</poem>'''}}
{{Poem2Open}}
રાણી કહે : "આ તો ગજબ થયો! હવે આ બધું દુઃખ ભૂલવા માટે હું તો નાચવા માંડીશ. નાચવામાં બધું દુઃખ વિસારે પડશે.” એમ કહી રાણી નાચવા લાગી.
રાણી કહે : "આ તો ગજબ થયો! હવે આ બધું દુઃખ ભૂલવા માટે હું તો નાચવા માંડીશ. નાચવામાં બધું દુઃખ વિસારે પડશે.” એમ કહી રાણી નાચવા લાગી.


Line 726: Line 771:
કુંવર કહે: "માડી! કહો તો ખરાં? તમને શું દુઃખ હોય?"
કુંવર કહે: "માડી! કહો તો ખરાં? તમને શું દુઃખ હોય?"
રાણી કહે :
રાણી કહે :
''કૂકડી પડી રંગમાં,
{{Poem2Close}}
{{Block center|'''<poem>''કૂકડી પડી રંગમાં,
  કૂકડો શોકઢંગમાં,  
  કૂકડો શોકઢંગમાં,  
પીંપળપાન ખર્યા
પીંપળપાન ખર્યા
Line 735: Line 781:
ગોલો મૂંઝાણો,
ગોલો મૂંઝાણો,
  ગોલી રોતી  
  ગોલી રોતી  
અને રાણી નાચતી.”
અને રાણી નાચતી.”</poem>'''}}
{{Poem2Open}}
કુંવર કહે : "ત્યારે લ્યોને હું હવે ઢોલકું વગાડું, એટલે નાચ સારો થાય!" એમ કહી કુંવર ઢોલકું વગાડવા લાગ્યો.
કુંવર કહે : "ત્યારે લ્યોને હું હવે ઢોલકું વગાડું, એટલે નાચ સારો થાય!" એમ કહી કુંવર ઢોલકું વગાડવા લાગ્યો.
એટલામાં રાજાને ખબર પડી એટલે રાજા આવ્યો અને બધી વાત જાણી એટલે પોતે તાળી ટીપવા લાગ્યો. પછી તો સૌ સાથે ગાવા લાગ્યા :-
એટલામાં રાજાને ખબર પડી એટલે રાજા આવ્યો અને બધી વાત જાણી એટલે પોતે તાળી ટીપવા લાગ્યો. પછી તો સૌ સાથે ગાવા લાગ્યા :-
''કૂકડી પડી રંગમાં,
{{Poem2Close}}
{{Block center|'''<poem>''કૂકડી પડી રંગમાં,
  કૂકડો શોકઢંગમાં,  
  કૂકડો શોકઢંગમાં,  
પીંપળપાન ખર્યાં
પીંપળપાન ખર્યાં
Line 746: Line 794:
વાણિયો દીવાનો
વાણિયો દીવાનો
  ગોલો મૂંઝાણો, ગોલી રોતી રાણી નાચતી,
  ગોલો મૂંઝાણો, ગોલી રોતી રાણી નાચતી,
કુંવર ઢોલ ઢીબે અને રાજા તાળી ટીપે.”
કુંવર ઢોલ ઢીબે અને રાજા તાળી ટીપે.”</poem>'''}}
{{Poem2Open}}
વાંચનારાઓ જોઈ શકશે કે અંગ્રેજી ભાષામાંથી વાર્તા ઉતારવાના કામ કરતાં સ્વદેશી ભાષામાંથી વાર્તા ઉતારવાનું કામ સહેલું છે. 'ડોશીમાની વાતો' માંની ઘણી વાતો બંગાળીમાંથી ઉતારેલી છે. એ પ્રયત્ન ઘણો ફતેહમંદ નીવડયો છે.
વાંચનારાઓ જોઈ શકશે કે અંગ્રેજી ભાષામાંથી વાર્તા ઉતારવાના કામ કરતાં સ્વદેશી ભાષામાંથી વાર્તા ઉતારવાનું કામ સહેલું છે. 'ડોશીમાની વાતો' માંની ઘણી વાતો બંગાળીમાંથી ઉતારેલી છે. એ પ્રયત્ન ઘણો ફતેહમંદ નીવડયો છે.
હવે આ વિષય પૂરો કરું છું. અહીં એટલું જણાવવાની રજા લઉ છું કે જે જે ગ્રન્થોમાંથી અવતરણો લેવામાં આવેલાં છે, તે તે ગ્રન્થોના લખનારા ઉપર કોઈપણ જાતનો અંગત આક્ષેપ કરવાનો કે કોઈ પણ જાતની સ્તુતિ કરવાનો આશય નથી; તેમ જ એ અવતરણો ઉપર જે કંઈ લખવામાં આવ્યું છે તે કોઈ પણ જાતની ટીકા કે સમાલોચનારૂપે લખવામાં આવ્યું નથી. મારા ઉક્ત પ્રકરણમાં એને વિષે મારે જે લખવું ઘટ્યું છે તે લખ્યું છે; અને તે શુદ્ધ ભાવે લખ્યું છે એમ મારું માનવું છે. એ બધા ગ્રન્થકારોની બાળકો માટેની સેવા ઓછી છે એમ કોઈથી કહેવાય એમ નથી
હવે આ વિષય પૂરો કરું છું. અહીં એટલું જણાવવાની રજા લઉ છું કે જે જે ગ્રન્થોમાંથી અવતરણો લેવામાં આવેલાં છે, તે તે ગ્રન્થોના લખનારા ઉપર કોઈપણ જાતનો અંગત આક્ષેપ કરવાનો કે કોઈ પણ જાતની સ્તુતિ કરવાનો આશય નથી; તેમ જ એ અવતરણો ઉપર જે કંઈ લખવામાં આવ્યું છે તે કોઈ પણ જાતની ટીકા કે સમાલોચનારૂપે લખવામાં આવ્યું નથી. મારા ઉક્ત પ્રકરણમાં એને વિષે મારે જે લખવું ઘટ્યું છે તે લખ્યું છે; અને તે શુદ્ધ ભાવે લખ્યું છે એમ મારું માનવું છે. એ બધા ગ્રન્થકારોની બાળકો માટેની સેવા ઓછી છે એમ કોઈથી કહેવાય એમ નથી