સમગ્રમાંથી સઘન-વિવેચનશ્રેણી - જયન્ત કોઠારી/૩.૩ (પ્રેમાનંદનું) ‘નળાખ્યાન’: Difference between revisions

‘નળાખ્યાન’ પ્રેમાનંદનાં આખ્યાનોમાં વિશિષ્ટ સ્થાન ભોગવે છે. કેટલાકને મતે પ્રેમાનંદનું એ શ્રેષ્ઠ આખ્યાન છે. કંઈક વિશેષ પ્રમાણમાં રહેલો કથારસ, માંડી-મલાવીને વાત કહેવાની કળા, વસ્તુનો ધીમો સરલ સુરેખ પ્રવાહ, વર્ણનોમાં છલકાતો સંસ્કૃત કથાકારોની રીતિનો વાગ્વિલાસ, ઘેરાં અને લોકગમ્ય પ્રસંગાલેખન અને ભાવાલેખન – આ બધાને કારણે, મુનશીના શબ્દોમાં કહીએ તો, “પરંપરાગત નમૂનાની એક ઉત્તમ કૃતિ (masterpiece) સર્જવાનો એમાં પ્રયત્ન” દેખાય છે.<ref>‘ગુજરાત ઍન્ડ ઇટ્‌સ લિટરેચર’, પૃ. ૨૪૫</ref> આમ છતાં ‘સુદામાચરિત્ર’ અને ‘મામેરું’ જેવાં રસઘન આખ્યાનોથી એ જુદું તરી આવતું લાગે. પણ સંભવ છે કે ‘નળાખ્યાન’ વધારે લોકપ્રિય બને.

નળદમયંતીના પ્રેમ અને પરિણયની કથા, છતાં એના સંયોગશૃંગારની એક રેખાયે ન આવે એ માની શકાય એવું નથી. છતાં એ એક હકીકત છે. અહીં નિરૂપાયો છે તે તો છે અભિલાષનિમિત્તક વિપ્રલંભશૃંગાર. એ પણ બહુધા નળદમયંતીનાં રૂપગુણનાં વર્ણનો પર નિર્ભર છે. છતાં અવારનવાર નળદમયંતીના પરસ્પરના ઔત્સુક્યની, હૃદયની ઋજુતાની, દીનતાની, વિવશતાની, વિરહની પીડાની જે રેખાઓ દોરાતી આવે છે તે હૃદયંગમ છે. અર્ધા કાવ્યને વ્યાપીને પડેલી, ભલે વિપ્રલંભ પ્રકારનો પણ, શૃંગારરસ, છતાં નળાખ્યાનની કથા પ્રેમનું મધુર ચિત્ર આપવા માટે યોજાઈ નથી. એ પ્રેમના ચિત્ર પર નિયતિની કાળી છાયા કેવી ઊતરે છે એ બતાવવા યોજાયેલી છે. એટલે રામચંદ્ર શુક્લ કહે છે તેમ “૨૮ કડવાં સુધી દુઃખનું નામ પણ ન સાંભળતાં યુધિષ્ઠિર ગભરાયા હશે.”<ref>‘ગુજરાતી સાહિત્ય : એનું મનન અને વિવેચન’, પૃ. ૧૪૩</ref>  ‘નળાખ્યાન’નું તાત્પર્ય કરુણરસનું છે અને એ રીતે કરુણરસને આપણે ‘નળાખ્યાન’નો મુખ્ય રસ કહી શકીએ. મર્મવેધી અને આર્દ્રકરુણની રેખાઓ અહીંતહીં પડેલી છે – “હરિ હું ક્યહીંએ નથી સમાતી.” એ દમયંતીનો ઉદ્‌ગાર જુઓ, બાહુક પોતાના પુત્રોને જોઈ ગળગળો થાય છે એ પ્રસંગ જુઓ; છતાં સ્થૂળ, ઘેરા, નાટકી – ‘મેલોડ્રામેટિક’ કરુણ તરફનું પ્રેમાનંદનું વલણ અહીં તીવ્રતાથી વ્યક્ત થાય છે. વિપત્તિઓની પરંપરા યોજીને પ્રેમાનંદને સંતોષ થતો નથી; એ દમયંતીને વેપારીઓ પાસે ગડદાપાટુ ખવડાવે છે, સુદેવને જોતાંવેંત દમયંતીને મૂર્છા પામતી બતાવે છે તથા દમયંતીની માસી અને ઋતુપર્ણ બંનેને, પોતે કંઈક ખોટું કર્યું છે એમ લાગતાં, મરવાની અણી સુધી લઈ જાય છે. કરુણનું ગાન પ્રેમાનંદ કંઈક મોટા અવાજે, તારસ્વરે – કહો કે ઢોલ પીટીને – અને વળ ચડાવીને વણથાક્યો કરે છે.

પ્રેમાનંદ એની જનસ્વભાવની સૂઝ માટે પંકાય છે. પણ ભભકભરી વર્ણનછટાઓ અને વિસ્તારી રસનિરૂપણની શૈલીને કારણે જનસ્વભાવની ઝીણી લાક્ષણિક – માર્મિક રેખાઓ દોરવાનું એનાથી અહીં બહુ શક્ય નથી બન્યું. ક્વચિત્‌ દમયંતી ભીમકના નગરમાં આવે છે તે પ્રસંગે બન્યું છે તેમ કુટુંબભાવની સરસ રેખાઓ ઉપસાવવાની એ તક લે છે. માનવસ્વભાવના અનેક મધુર અંશો – વિદગ્ધતા, સ્નેહાર્દ્રતા, વફાદારી અને સૌંદર્યભક્તિ – હંસમાં આરોપીને પણ એક અત્યંત સજીવ અને હૃદયંગમ વ્યક્તિત્વ ઊભું કર્યું છે, પણ હંસ કંઈ ‘નળાખ્યાન’નું મુખ્ય પાત્ર નથી. મુખ્ય પાત્રો તો નળ અને દમયંતી છે. એ બંનેનાં આરંભનાં ચિત્રો તે મુગ્ધ યુવાનયુવતીનાં ચિત્રો છે. એમાં કોઈ ખાસ વિશિષ્ટ કે નવીન ચમત્કારક રેખા અંકાયેલી નથી. ત્યારે અને પછીથી દમયંતીની નળ પ્રત્યેની અચલ પ્રેમભક્તિની ભાવનાને પ્રગટ કરવા તરફ પ્રેમાનંદે ઠીક લક્ષ આપ્યું છે – એટલું કે ‘નળાખ્યાન’ને ‘દમયંતીઆખ્યાન’ કહેવાનું મન થાય, પણ આ તો આર્ય સ્ત્રીની લાક્ષણિક ભાવના છે અને પ્રેમાનંદને હાથે એ ક્યાંય નવીન રીતે આવિષ્કાર પામી નથી. રામનારાયણ પાઠકને આ કાવ્યમાં શરીરને અતિક્રમી જતા દામ્પત્યસ્નેહના વિકાસનો જે ધ્વનિ ફલિત થતો લાગેલો તે હકીકતમાં આર્ય સ્ત્રીને સહજ એવી પતિનિષ્ઠા છે, જે એને બાહુક રૂપે રહેલા નળનો સ્વીકાર કરવા પ્રેરે છે.<ref>રામનારાયણ પાઠકના મત માટે જુઓ ‘કાવ્યની શક્તિ’, પૃ. ૧૨૧-૨ અને એના પરિહાર માટે જુઓ ઉપેન્દ્ર પંડ્યા, ‘ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ : ૨૦મું સંમેલન, હેવાલ’, પૃ. ૧૭૭-૧૮૮.</ref> નળના ચરિત્રમાં કેટલીક શક્યતાઓ હતી. એની દ્વિધાવૃત્તિને વાચા આપીને પ્રેમાનંદે એ શક્યતાનો થોડો ઉપયોગ પણ કર્યો છે. પરંતુ અતિઘેરા રંગોથી અને બાહુક તરીકે ઋતુપર્ણ અને દમયંતી સાથે કરેલા ગ્રામ્ય તોછડા વર્તનથી એ ચરિત્ર વિશિષ્ટ બનવાને બદલે અશિષ્ટ બની જાય છે. રામચંદ્ર શુક્લ સાચું કહે છે કે “બાહુકના જનમનરંજન માટે ઉત્પન્ન કરવામાં આવેલું પાત્ર – કરુણ પાત્ર નળનું વિનાશક બને છે.”<ref>‘ગુજરાતી સાહિત્ય : એનું મનન અને વિવેચન’, પૃ. ૧૪૪</ref>આપણે ઉમેરી શકીએ કે પ્રણયી નળનું પણ એ વિનાશક બને છે.