મેઘાણીની સમગ્ર નવલિકા/વીર બંદો
પંચ સિંધુઓને કિનારે, પંજાબની વીરભૂમિ ઉપર એક દિવસ યુદ્ધનાદ ઊઠ્યા: “જય ગુરુ, જય ગુરુ!” નગરે ગામડે અને ઝૂંપડે ઝૂંપડે એ ગુરુમંત્ર ઝિલાયો. પ્રત્યેક જીભ પર એ ઘોષણાનો પડઘો પડ્યો. જોતજોતામાં તો એકેએક શીખ જાગી ઊઠ્યો. માથા લાંબા કેશ સમારીને એણે વેણી બાંધી, કમર પર કિરપાણ લટકાવ્યાં, વહાલાં સ્વજનોની માયા-મમતા ઉતારી: અને વૈરીજનોનો, વિપત્તિનો, મોતનો ડર વીસાર્યો. હજારો કંઠમાંથી ભભૂકતી જયઘોષણાએ દસેય દિશાઓને ધણધણાવી દીધી. શીખ કોમના બચ્ચાઓ પોતાની નવજાગૃતિના સૂર્ય સામે અનિમેષ નયને નિહાળી રહ્યા. ‘અલખ નિરંજન! અલખ નિરંજન! અલખ નિરંજન!’ ‘અલખ નિરંજન’નો એ બુલંદ લલકાર ઊઠે છે. દુનિયા સાથેની સ્નેહગાંઠોનાં બંધનો તૂટે છે, ભય બધા ભાંગી પડે છે, હજારો છાતીઓ સાથે અફળાઈને ખુશખુશાલ કિરપાણો ઝનઝન ઝંકાર કરે છે. પંજાબ આખો ગાજી ઊઠ્યો છે: ‘અલખ નિરંજન! અલખ નિરંજન!’ એ એક એવો દિવસ આવ્યો છે કે જ્યારે લાખમલાખ આત્માઓ રુકાવટને ગણકારતા નથી, કોઈનું કરજ શિરે રાખતાં નથી, જીવન અને મૃત્યુ જ્યારે માનવી-ચરણોનાં ચાકરો બની જાય છે ચિત્ત જ્યારે ચિંતાવિહીન બને છે: એવો એક દિવસ આજે પંચ-સિંધુને કિનારે આવી પહોંચ્યો છે. દિલ્હીના શાહી મહેલની સુખશય્યામાં તે વખતે બાદશાહની આંખ મળતી નથી. જરીક ઢળતાં પોપચાં ઝબકી ઝબકીને ઊઘડી જાય છે. બાદશાહ તાજ્જૂબ બની રહ્યો છે. આ ઘોર મધરાત્રીએ એ કોના કંઠ ગગન-ઘુમ્મટને ગજાવે છે? આ કોની મશાલો આકાશના લલાટ પર આગ લગાડી રહી છે? આ કોનાં દળકટક દિલ્હી નગર પર કદમ દેતાં આવે છે? પંચ-સિંધુના કિનારા પર શું આ શીખ દેશભક્તોનાં રુધિર ચડ્યાં છે? માળામાંથી પાંખો પસારીને નીકળતાં પક્ષીઓની માફક વીર હૈયાં આજે લાખો છાતીઓ ચીરીને જાણે પાંખો ફફડાવતાં નીકળી પડ્યાં છે. પંચ-સિંધુને તીરે આજે નેતાઓ બેટાઓના લલાટ પર પોતાની ટચલી આંગળીનાં લોહી કાઢી તિલક કરે છે. તે દિવસના ઘોર રણમાં મુગલો ને શીખો વચ્ચે મરણનાં આલિંગન ભિડાયાં. એકબીજાએ સામસામી ગરદનો પકડી, અંગેઅંગનાં આંકડા ભીડ્યા. ગરુડ-સાપનાં જાણે જીવલેણ જુદ્ધ મંડાયાં. ગંભીર મેઘનાદે શીખબચ્ચો પુકારે છે કે ‘જય ગુરુ! જય ગુરુ!’ રક્તતરસ્યો મદોન્મત્ત મુગલ ‘દીન! દીન! દીન!’ના લલકાર કરે છે. ગુરુદાસપુરના ગઢ ઉપર શીખ સરદાર બંદો મુગલોના હાથમાં પડ્યો. તુરક સેના એને દિલ્હી ઉપાડી ગઈ. સાતસો શીખો પણ એની સાથે ચાલી નીકળ્યા. મોખરે મુગલ સેના ચાલે છે, અને એના માર્ગમાં ડમરી ઊડીને આકાશને ઢાંકે છે. મુગલોનાં ભાલાં ઉપર કતલ થયેલા શીખોનાં મસ્તકો લટકે છે. પાછળ સાતસો શીખો આવે છે, અને એના પગની સાંકળો ખણખણાટ કરતી જાય છે. દિલ્હી નગરીના માર્ગ ઉપર માણસો માતાં નથી. ઊંચી ઊંચી અટારીઓની બારીઓ ઉઘાડીને રમણીઓ જોઈ રહી છે. એ સાતસો બેડીબંધ શૂરવીરોના સાતસો કંઠમાંથી પ્રચંડ ગર્જના છૂટે છે: ‘અલખ નિરંજન! અલખ નિરંજન! અલખ નિરંજન!’ સાતસો બંદીવાનોને ખબર પડી કે આવતી સવારથી કતલ શરૂ થશે. ‘હું પહેલો જઈશ.’ ‘ના, હું પહેલી ગરદન ઝુકાવીશ.’ એ ચડસાચડસીથી શીખ કારાગાર ગુંજી ઊઠ્યું. પ્રત્યેક દિવસના પ્રભાતે સો સો બંદીવાનોનાં માથાં રેંસાવા લાગ્યાં. ‘જયગુરુ!’ એ ઉચ્ચાર કરતી કરતી સો સો ગરદનો જાલિમની સમશેર નીચે નમતી ગઈ. સાત દિવસમાં તો શીખ બંદીવાન ખાલી થયું; બાકી રહ્યો એકલો વીર બંદો. પ્રભાત થયું. સભામાં વીર બંદો સાંકળોમાં બંધાયેલો ઊભો છે. એના મોં ઉપર લગારેય વેદનાની નિશાની નથી. ત્યાં કાજીએ સાત વરસના એક સુંદર બાળકને હાજર કર્યો; બંદાના હાથમાં એ બાળકને સોંપીને કાજી બોલ્યા: “બંદા! બે ઘડી બાદ તો તારે છેલ્લી મુસાફરીએ ચાલી નીકળવાનું છે. પણ મુગલોને હજુ યે તારું પરાક્રમ જોવાની ઉમેદ રહી ગઈ છે. તો લે, ઓ બહાદુર! આ બાળકનું માથું તારે પોતાને હાથે જ ઉડાવી દે.” બંદાનું પરાક્રમ શું એ બાળકના શરીર ઉપર અજમાવવાનું હતું? એ બાળક કોણ હતો? એ કિશોર બાળક બંદાનો સાત વરસનો એકનો એક પુત્ર હતો: બંદાના પ્રાણનો પણ પ્રાણ હતો. બંદાએ મોંમાંથી એક સખુન પણ ઉચ્ચાર્યો નહિ. પોતાના બાળકને બંદાએ ખેંચીને પોતાની છાતી સાથે ચાંપી લીધો. જમણો પંજો એ બાળકના માથા પર ધરી રાખ્યો, એના રાતા હોઠ ઉપર ચૂમી કરી, ધીરે ધીરે કમ્મરમાંથી કિરપાણ ખેંચ્યું. બાળકની સામે જોઈને બાપે એના કાનમાં કહ્યું: “બોલો બેટા! બોલો: જય ગુરુ! બીતો તો નથી ને?” “જય ગુરુ!” બાળકે પડઘો પાડ્યો. એ નાનકડા મોં ઉપર મોતની આકાંક્ષા ઝળહળી ઊઠી એના કિશોર કંઠમાંથી ધ્વનિ નીકળ્યો કે “બીક શાની; બાપુ? જય ગુરુ! જય!” એટલું બોલીને બાળક બાપના મોં સામે નિહાળી રહ્યો. ડાબી ભુજા બંદાએ બાળકની ગરદનને વીંટાળી દીધી, ને જમણા હાથની કિરપાણ એ નાનકડી સુકોમળ છાતીમાં હુલાવી દીધી. ‘જય ગુરુ!” બોલીને બાળક ધરતી પર ઢળી પડ્યો. સભા સ્તબ્ધ બની. ઘાતકોએ આવીને બંદાના શરીરમાંથી ધગેલી સાણસી વતી માંસના લોચેલોચા ખેંચી કાઢ્યા. વીર નર શાંત રહીને મર્યો. અરેરાટીનો એક શબ્દ પણ એણે ઉચ્ચાર્યો નહિ. પ્રેક્ષકોએ આંખો મીંચી.